جهان‌شناسی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جهان‌شناسی است. جهان‌شناسی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جهان‌شناسی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

چیستی جهان‌شناسی

«جهان‌شناسی» یا «Cosmology» به معنای شناخت جهان به معرفتی گفته می‌شود که به توصیف و توضیح جهان به عنوان یک کل می‌پردازد و شامل مباحث خاص حوزه انسان‌شناسی و خداشناسی نمی‌شود، هر چند در مقام بررسی ساختار و ساختمان کلی جهان سویه‌های ارتباط آن با خدا و انسان نیز مورد توجه قرار می‌گیرد، ولی این امر غیر از بررسی تفصیلی صفات الوهی یا ویژگی‌های انسانی است. به عبارت دیگر؛ «جهان‌شناسی» همان «جهان‌بینی یا نظام بینشی» است که به «برداشت کلی و کیفی از جهان» محدود شده است و برخلاف «جهان‌بینی» شامل انسان و جامعه نمی‌شود. جهان‌شناسی‌ها گونه‌های مختلفی دارند و به علمی، فلسفی، عرفانی و مذهبی تقسیم می‌شوند. جهان‌بینی از دیدگاه مقام معظم رهبری، همان بینش فلسفی و زیربنایی است که ایدئولوژی (طرح‌ها و برنامه‌ها و افکار عملی و زندگی‌ساز) بر آن استوار است و به تفسیر انسان، تاریخ، تحلیل حوادث حال و گذشته و آینده، تفسیر طبیعت و آنچه نظام ارزشی جامعه را می‌سازد، می‌پردازد. وی از بین گونه‌های مختلف «جهان‌شناسی» به تبیین جهان‌شناسی فلسفی از نگاه اسلام می‌پردازد؛ یعنی اسلام را دارای جهان‌بینی می‌داند و معتقد است که این جهان‌بینی نه تنها برای جهان لایه‌های ماورای طبیعی قایل است؛ بلکه توحید را زیربنا و قاعده اساسی ایدئولوژی می‌داند.

بنابراین، این بینش از آن جهت که فلسفی است نه علمی، یک برداشت کلی، زیربنای ایدئولوژی و جهان‌بینی تلقی می‌شود؛ و از آن رو که در حوزه شناخت کلی از جهان است نه خدا، انسان و جامعه، «جهان‌شناسی» است؛ و از آن حیث که بیان دیدگاه اسلام در این حوزه است، بر آن جهان‌شناسی اسلامی یا توحیدی اطلاق می‌شود.

ضرورت جهان‌شناسی

همان‌گونه که اشاره شد جهان‌بینی یک آیین و مسلک، به منزله زیرساز و تکیه‌گاه فکری آن مکتب به شمار می‌رود و در واقع «چرا» ی هر ایدئولوژی در جهان‌بینی‌ای که آن ایدئولوژی بر آن استوار است نهفته است؛ یعنی هر نوع خاص از حکمت عملی مبتنی بر نوعی خاص از حکمت نظری است. از این جهت انتخاب نوع زندگی از سوی انسان‌ها، به نوع برداشت کلی آنها از هستی و جهان، حیات و زندگی و آغاز و انجام امور، وابسته است. این مطلب به گونه‌های مختلف در بیانات و مکتوبات مقام معظم رهبری آمده است. در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1. جهان‌بینی به طور عام (نظام بینشی) که بخشی از آن را جهان‌شناسی (برداشت کلی از جهان) تشکیل می‌دهد، زیربنای ایدئولوژی است.
2. جهان‌بینی عامل اساسی در شکل‌گیری شخصیت‌ها است و از این جهت اراده‌ها و تصمیم‌گیری‌ها هم تابع جهان‌بینی است.
3. پایه دین اسلام جهان‌بینی و شناخت نسبت به عالم، انسان، مسئولیت، راه و هدف است. آنگاه بر اساس این شناخت، یک مجموعه بنای زندگی فردی و جمعی به وجود می‌آید که تکالیفی را در دو حوزه فرد و جمع ایجاب می‌کند. به بیانی دیگر؛ اسلام با معنا کردن زندگی و هستی و با نشان دادن راه درست آن، انسان را در فراهم آوردن زندگی حقیقتاً سعادتمندانه یاری می‌دهد و صراط مستقیم الهی را به او معرفی می‌کند. همه احکام و دستورهای اسلامی، و همه خطوط اصلی در شیوه‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی اسلام، و همه عبادات و مقررات فردی و جمعی اسلام، اجزاء درهم تنیده این نسخه زندگی‌بخش و سعادت‌آفرین است.

ریشه استوار و اندیشه زیربنائی انقلاب اسلامی ایران جهان‌بینی توحیدی اسلام است از این جهت یک سر همه برنامه‌های اصلی حکومت اسلامی به آبشخور اندیشه اسلامی و جهان‌بینی اسلامی وصل است. بنابراین، درک نوع نگاه مقام معظم رهبری به جهان، ما را به سنگ زیرین طرح‌ها و برنامه‌ها و رفتارهای فردی و اجتماعی (نظام ارزشی و کنشی) ایشان رهنمون می‌سازد. گفتنی است که بایستگی‌ها و ضرورت‌ها بر اساس کارکردها تبیین می‌شوند. در ادامه، بحث مفصلی به این امر اختصاص یافته است؛ لذا در این قسمت به همین مقدار بسنده می‌کنیم.

جایگاه جهان‌شناسی در منظومه فکری و اجتماعی مقام معظم رهبری

بر خواننده فهیم پوشیده نیست که مجموعه فرمایشات مقام معظم رهبری را می‌توان به دو دسته اخباری و انشایی تقسیم کرد، همان‌گونه که گزاره‌های دینی به این دو دسته تقسیم پذیرند. گزاره‌های اخباری، مشتمل بر اخبار از حقیقت‌اند و خود به دو نوع بینشی و روشی تقسیم می‌شوند. گزاره‌های بینشی، قضایای اخباری واقع‌مندند که متعلق ایمان واقع شده و دارای شرافت ذاتی و مقدس‌اند. منظومه فکری عبارت است از مجموعه نظام‌مند و متشکل از اجزاء و عناصر فکری و فرهنگی مرتبط و هدفمند. بر این اساس؛ نظام بینشی، نظام گزاره‌های اخباری است که می‌تواند دارای زیر نظام‌های متعددی از جمله نظام گزاره‌های خداشناختی، انسان‌شناختی، جهان‌شناختی، جامعه‌شناختی، فرجام‌شناختی، معرفت‌شناختی و غیره، باشد. مجموع این گزاره‌ها در ارتباط با هم، نظام بینشی انسان را تشکیل داده و از این طریق در ارزش‌ها و رفتارهای او تأثیر می‌گذارند. از مطالب پیش‌گفته روشن شد که جهان‌شناسی، نظام بینشی در حوزه جهان و یکی از ارکان اساسی جهان‌بینی است. از آنجایی که دین اجزایی دارد و جهان‌بینی روشن و شفاف نسبت به همه پدیده‌های عالم؛ پایه آن به حساب می‌آید، می‌توان این نتیجه را گرفت که جهان‌شناسی از منظر مقام معظم رهبری یکی از ارکان اساسی معرفت دینی به شمار می‌آید که برخی از اجزای نظام ارزشی و کنشی بر آن مبتنی است.

مبانی جهان‌شناسی

همان‌گونه که بیان شد شناخت جهان با آگاهی از ویژگی‌های کلی یا جزیی جهان است، اما باید توجه داشت که چنین شناختی محصول رابطه دو جانبه ذهن و جهان خارج از ذهن است. بر این اساس پیش از هر چیز باید بپذیریم که در خارج از ظرف ذهن، جهانی وجود دارد. علاوه بر آن ذهن می‌تواند به شناخت آن نایل آید. گفتنی است که جهان‌شناسی علاوه بر دو مبنای یاد شده، مبانی دیگری نیز دارد، اما به جهت اختصار به توضیح دو مبنای زیر بسنده شده است:

اثبات رئالیسم

از مبانی جهان‌شناسی قبول این نکته است که در خارج از ظرف ذهن، جهانی وجود دارد. از این دیدگاه به رئالیسم تعبیر می‌شود، در مقابل ایده‌آلیسم که مبتنی بر انکار واقعیت و هستی است. در اثبات رئالیسم همین مقدار بس که شکاک‌ترین شکاکان و سوفسطائی‌ترین سوفسطائیان در عمل، به پیروی از فطرت خویش رئالیست و واقع‌بین هستند، حتی نوزاد انسان از ساعت اول زندگی که در جستجوی پستان مادر است، پستان مادر را به عنوان یک واقعیت جستجو می‌کند. تدریجاً که جسم و ذهن کودک رشد می‌کند به آنجا می‌رسد که میان خود و اشیاء تفکیک می‌کند، اشیاء را به عنوان اموری بیرون از خود و جدا از خود می‌نگرد. با اینکه رابط او و اشیاء یک سلسله اندیشه است، او از اندیشه به عنوان یک وسیله، یک رابطه عمل، استفاده می‌کند و می‌داند واقعیت اشیاء غیر از اندیشه‌هایی است که او در ذهن خویش دارد. به نظر می‌رسد به جهت وضوح این مطلب؛ مقام معظم رهبری سخن و نوشتار مستقلی را به اثبات رئالیسم اختصاص نداده‌اند، اما گفتار و آثار قلمی ایشان بر این مسأله مبتنی است که در خارج از ظرف ذهن، جهان و واقعیتی وجود دارد. موارد زیر گواه ادعای فوق است:

1. ایشان بدبختی بشر را انکار عالم غیب و حصر و محدود کردن همه حقیقت را در مشاهدات و محسوسات می‌داند. بر این اساس، علاوه بر جهان طبیعی و محسوس، عالم غیب نیز از واقعیت برخوردار است و نباید واقعیت را به جهان محسوس منحصر کرد.
2. معظم له از مرحوم علامه طباطبایی به جهت نوشتن کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» تجلیل کرده است. آیا این خود نمی‌تواند بهترین گواه بر پذیرش مبنای رئالیستی از سوی ایشان باشد؟!
3. آن جناب از صف‌آرایی قدرت‌های استکباری در مقابل توده‌های ملت‌ها به عنوان واقعیتی که نباید آن را فراموش کرد یا عقب‌ماندگی دویست ساله کشور از قافله پیشرفت‌های بشری، به عنوان یک واقعیت تلخ، که با تلاش، نوآوری و همت مضاعف باید آن را جبران کرد، سخن گفته است. آیا داوری در امور اجتماعی و علمی با انکار واقعیات خارج از ظرف ذهن، قابل جمع است؟!

امکان شناخت هستی

برخی اگرچه واقع و جهان خارج از ذهن را انکار نکرده‌اند، اما به جهت وقوع خطا در حس و عقل به موهوم بودن همه معلومات بشر فتوا داده و گفته‌اند که ذهن انسان توان درک واقعیات را آن‌گونه که هستند، ندارد. بطلان این سخن نیازی به استدلال ندارد؛ زیرا خود همین پی بردن به خطا دلیل بر آن است که یک سلسله حقایق مسلمه در نزد ما هست که آنها را معیار و مقیاس قرار داده‌ایم و از روی آنها به خطاهایی پی برده‌ایم و گرنه پی بردن به خطا معنا نداشت. مقام معظم رهبری نیز با رد نسبی‌گرایی معرفت‌شناختی و شکاکیت، برای ذهن انسان این توانمندی را قائل است که به درک واقعیات نائل آید. موارد زیر این ادعا را اثبات می‌کند:

1. انسان می‌تواند به معرفت پروردگار، نایل آید. باب علم توحید، راه بی‌نهایتی است که همه انبیاء و اولیا، در این راه مشغول پیشرفت و تکامل نفس و فراهم کردن معرفت بیشتر نسبت به حضرت حق‌اند. بنابراین اگر پروردگار یک واقعیت خارجی است که می‌توان به آن علم و معرفت پیدا کرد، جهان هستی که از مظاهر و جلوه اوست به طریق اولی دست یافتنی‌تر است. از این جهت معظم له اساس و پایه دین را مجموعه‌ای از معرفت‌ها می‌داند که از آن جمله است شناخت این عالم و انسان. دین انسان را محور جهان و جهان را مجموعه و مظهری از صنع قدرت و لطف و رحمت الهی می‌داند.
2. ایشان ایمان به غیب را به معنای بی‌اعتنایی به دنیای شهادت نمی‌دانند و می‌گویند: به اینها که نباید بی‌اعتنایی کرد. چشم می‌بیند، حواس احساس می‌کنند و عقل ادراک می‌کند. باید بر طبق اینها عمل کرد. آیا عمل به یافته‌های حس و عقل و تأکید بر تفکر پیش از آنکه عملی صورت پذیرد، با اعتقاد به عدم توانمندی این دو ابزار در کشف حقایق سازگاری دارد؟!
3. تکامل بشریت در آن است که مفاهیم عالی را درک کند و قدم به قدم به سوی معرفت صحیح به پیش رود و هرچه بیشتر به اخلاق عالی متخلق شود. آیا چنین نگاهی به مفهوم تکامل، با عدم امکان شناخت جهان، قابل جمع است؟!
4. معظم له معتقد است اگرچه چیزهای مثل نیروی بخار و الکتریسته در عالم طبیعت وجود داشته و بشر توانسته است با راه‌های میان‌بر آنها را کشف کند، اما طبیعت هنوز اسرار زیادی را در خود نهفته دارد که باید آنها را کشف کرد. این جملات علاوه بر آنکه گواهی بر تفکر رئالیستی است، انسان را در کشف واقعیت توانمند ارزیابی می‌کند.
5. ایشان تجربه غرب قرن نوزدهم و بیستم را در جدا کردن علم و سیاست و روش زندگی از دین، معنویت و اخلاق و مطلق انگاری علم و عقل و تجربه اخیر غرب را در انکار محکمات عقلی و کشیده شدن به نسبی‌گرایی و شکاکیت در همه اصول - اصول اخلاقی، عقلانی و حتی اصول علمی- ناموفق ارزیابی کرده و به خطا بودن تقلید از آنان حکم می‌کند.
6. تأکید بر دشمن‌شناسی، سنگین بودن وظیفه جوانان در عرصه مسائل اجتماعی و اینکه در فضای غبارآلود، آنان باید حقیقت را تشخیص دهند و محیط پیرامونی خود را نیز از بصیرت برخوردار کنند، یا یادآوری عظمت امثال عمار یاسر که در هیچ شرایطی دچار اشتباه نشده و بیان حقایق و روشنگری را از جمله وظایف خود می‌دانسته‌اند، همه و همه اگرچه راجع به حوادث اجتماعی است، اما بر این مطلب گواه‌اند که معظم له برای ذهن انسان توان درک حقیقت و واقعیت این حوادث را قائل است. بر این اساس؛ ذهن انسان چگونه قادر نیست جهان هستی و عالم طبیعت را که از پیچیدگی کمتری برخوردار است، درک کند؟!.

منابع

1. ترخان، قاسم، مقاله «جهان‌شناسی اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۲