تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده (کتاب)

بیان السعاده فی مقامات العباده کتابی است به زبان عربی که مشتمل بر تأویل و تفسیر قرآن کریم می‌‏باشد. این کتاب اثر سلطان محمد گنابادی است و انتشارات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات انتشار آن را به عهده داشته‌ است.

بیان السعاده فی مقامات العباده
زبان	عربی
نویسنده	سلطان محمد گنابادی
ناشر	[[:رده:انتشارات انتشارات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات|انتشارات انتشارات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات]][[رده:انتشارات انتشارات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات]]
محل نشر	بیروت، لبنان
سال نشر	۱۴۰۸ق، ۱۳۶۶ش ش

درباره کتاب

تفسیر بیان السعاده، تفسیر عرفانی سوره‌های قرآن مجید است که توسط سلطان محمد گنابادی معروف به سلطان علیشاه از عارفان صاحب مکتب قرن سیزدهم فراهم آمده است. سلطان محمد گنابادی از مشهورترین عارفان و اندیشمندان سلسله نعمت اللهیه می‌باشد که در بیست و هشتم جمادی الاولی سال ۱۲۵۱ق در بیدخت گناباد به دنیا آمد. وی پس از تحصیل مقدمات علوم دینی در شهر خود، در هفده سالگی به مشهد مقدس و در ادامه به عتبات عالیات سفر نمود و علوم فقهی و تفسیری را نزد استادان بزرگ حوزه‌های علوم اسلامی فرا گرفت و به درجه عالی اجتهاد رسید. سپس به ایران مراجعت کرد نزد حاج ملا هادی سبزواری به تحصیل حکمت مشغول شد و بر حکمت مشاء و متعالیه ملاصدرا تسلط یافت. پس از چندی به راهنمایی استاد خود، ملا هادی سبزواری به سلک ارادتمندان حاج محمد کاظم اصفهانی ملقب به «سعادت علیشاه» درآمد و بعداً به مقام جانشینی او در سلسله نعمت اللهیه رسید. سرانجام این عارف بزرگ در سال ۱۳۲۷ ق در شهر گناباد وفات کرد. آرامگاه او در این شهر زیارتگاه عام و خاص است. از آثار اوست: سعادتنامه، مجمع السعادات، تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده، ولایت نامه و بشارة المؤمنین.

تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده، مشهورترین اثر مؤلف است که به زبان عربی فصیح نوشته شده و اساس آن مانند سایر تفاسیر شیعه، ابتناء و استشهاد به اخبار ائمه اطهار است که از این جهت، مفسر گرایش خود را به مذهب تشیع اثنی عشری در همه جای تفسیر نشان می‌دهد. صاحب کتاب التفسیر و المفسرون، تفسیر بیان السعاده را جزو تفاسیر شیعه که در آن از تشیع اثنی عشری به تعصب طرفداری شده میآورد، ولی با این همه، خود او می‌افزاید که فرق این تفسیر با سایر تفاسیر شیعه این است که در آن، فقط اقتصار به احادیث نشده بلکه رموز و اشارات و لطائف عارفانه نیز همراه با بحث‌های دقیق فلسفی در جای مناسب آن ذکر شده در حالی که از نکات کلامی و احکام فقهی نیز غفلت نشده است.

شیوه ورود و خروج در مطالب تفسیر به این شکل است که در آغاز سوره، نام سوره، عدد آیات، محل نزول، فضیلت سوره و ثواب تلاوت آن را ذکر کرده سپس شروع به تفسیر می‌کند و در این قسمت، مباحث مربوط به قرائت، صرف و نحو، لغت و احتمالات تفسیری و اقوال مفسران را میآورد. آن گاه به نقل روایات ائمه اطهار(ع) می‌پردازد. اگرچه اهتمام مفسر به شرح مباحث عرفانی است، اما بدین‌گونه نیست که از ظاهر لفظ و قواعد نظری تفسیر خارج گردد، بلکه با تأکید بر همین قواعد، مطالب نظری و عرفان عملی را، لا به لای تفسیر استخراج کرده و به شرح و تبیین آنها می‌پردازد.

مفسر از نظر فلسفی غالباً از استاد خود ملا هادی سبزواری پیروی کرده ولی بسیاری از تحقیقات حکمی و عرفانی عنوان شده ابتکاری و بدیع است. خود مفسر می‌گوید: «بعضی اوقات از اشارات کتاب و تلویحات اخبار، لطایفی برای من ظاهر می‌شد که نه در کتابی دیده و نه از کسی شنیده بودم و تصمیم گرفتم که آن لطایف را در صفحات جمع‌آوری کرده و مانند تفسیری قرار دهم». از نظر ادبی، نکات ادبی و بیانی آیات و ترکیبات مختلف جمله‌ها به تفصیل ذکر شده چنان که مثلاً در ترکیب چند جمله اول سوره بقره، متعرض مسائل و وجوه مختلفی گردیده که در دیگر تفاسیر کمتر به چشم میخورد.

مهم‌ترین امتیاز تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده این است که نمونه‌ای عالی از تفاسیر عرفانی است که هم ریشه در تأویلات عارفانه دارد و هم مستند به روایات معصومین است. مفسر در این تفسیر بر آن بوده که اتحاد ذاتی میان تصوف و تشیع حقیقی را با استناد به آیات قرآن و احادیث ائمه اطهار نشان دهد و شبهات و ایرادات مخالفان عرفان و تصوف را به گونه‌ای عالمانه و با بهره‌گیری از زبان آیات و روایات پاسخ گوید. ولایت محوری، مهم‌ترین درون‌مایه عرفانی این تفسیر است که در جای جای این اثر بروز و نمود یافته است. از دیدگاه مفسر، انسان هم مانند درخت است که به مطلوب نمی‌رسد مگر این که به پیوند ولایت الهی متصل گردد و این ولایت، اصل خیر و منبع سعادت‌ها و سبب ظهور ثمرات نیک و ارزشمند و موجب تبدیل میوه‌های فاسد و پست به میوه‌های قوی و شریف می‌گردد که همان کمال مورد نظر است. اگرچه ستون اصلی و محوری این تفسیر مبانی عرفان و تصوف اسلامی است، اما از آنجا که مفسر، مرشد و قطب عارفان زمان خود بوده در لابه‌لای تفسیر خود، به اظهار نظرهای فقهی نیز پرداخته که برای مریدانش در حکم فتوا بوده است، مانند استدلال بر حرمت شراب و حرمت استعمال دخانیات افیونی بر اساس آیه ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾، فتوی بر پاکی اهل کتاب و ترجیح قول نجاست عرضی آنها بر اساس آیه ﴿الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾، تحریم سفر در روز جمعه بر اساس آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ و جواز ازدواج با زنان اهل کتاب تنها در مورد عقد موقت و تمتع نه در مورد عقد دائم.

گرایش شیعی و بهره‌گیری از آبشخور وحی یعنی اقوال اهل بیت از دیگر امتیازات این تفسیر است که هم نشان از مقام والای علمی مفسر در علوم اسلامی به خصوص فقه و عقاید تشیع دارد و هم بیان کننده عمق علاقه و ارادت وی به مذهب تشیع و اهل بیت است. از دیگر امتیازات این تفسیر، اهتمام به مسئله تناسب آیات پیشین و پسین آنها است. مفسر بین آیات قرآنی که با ترتیب و به دنبال یکدیگر آمده‌اند از حیث معنی نیز ارتباط قرار داده و آنها را مربوط و متصل به یکدیگر تفسیر کرده است.

فهرست کتاب

در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.

درباره پدیدآورنده

سلطان محمد گنابادی

سلطان محمد گنابادی (متولد ۱۲۵۱ق بیدخت گناباد و متوفای ۱۳۲۷ ق گناباد)، از مشهورترین عارفان و اندیشمندان سلسله نعمت اللهیه است. وی پس از تحصیل مقدمات علوم دینی در شهر خود، در هفده سالگی به مشهد مقدس و در ادامه به عتبات عالیات سفر کرد و علوم فقهی و تفسیری را نزد استادان حوزه‌های علوم اسلامی فرا گرفت و به درجه اجتهاد رسید. سپس به ایران مراجعت کرد نزد حاج ملا هادی سبزواری به تحصیل حکمت مشغول شد و بر حکمت مشاء و متعالیه ملاصدرا تسلط یافت. پس از چندی به راهنمایی استاد خود، ملا هادی سبزواری به سلک ارادتمندان حاج محمد کاظم اصفهانی ملقب به «سعادت علیشاه» درآمد و بعداً به مقام جانشینی او در سلسله نعمت اللهیه رسید. سرانجام در سال ۱۳۲۷ ق در شهر گناباد وفات کرد. آرامگاه او در این شهر زیارتگاه مردم است. از آثار اوست: «سعادتنامه»، «مجمع السعادات»، «تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده»، «ولایت نامه» و «بشارة المؤمنین».