سوره اسراء در معارف و سیره رضوی
مقدمه
هفدهمین سوره قرآن که امام رضا(ع) تعدادی از آیات آن را تفسیر کرده است. واژه «اسراء» از ماده «س ر ی» به معنای حرکت شبانه[۱] و یا حرکت مخفیانه و بدون تظاهر است[۲]، اسرا سوره هفدهم قرآن و دارای ۱۱۱ آیه است. این سوره مکی است، اما طبق برخی اقوال، بعضی از آیات آن در مدینه نازل شده است[۳]. مضمون آیات این سوره نیز بر مکی بودن دلالت دارد[۴]. محتوای اصلی این سوره، یکتاپرستی و نفی شرک است و با پاک دانستن خداوند از هر نقصی و با اشاره به جریان معراج پیامبر(ص) آغاز می‌شود. سپس از سرنوشتی که خداوند برای بنی اسرائیل رقم زده، سخن می‌گوید و از آن نتیجه می‌گیرد که هر جامعه‌ای با اطاعت خداوند، عزیز و با نافرمانی او، تحقیر خواهد شد. همچنین برخی از حقایق درباره مبدأ و معاد را بیان کرده و برخی از دستورهای عمومی دینی را توضیح داده است[۵].
روایت‌های متعددی از امام رضا(ع) در تفسیر تعدادی از آیات این سوره وارد شده است. آیه اول این سوره که درباره معراج پیامبر(ص) است، در روایت‌های آن حضرت بارها مورد توجه قرار گرفته است. امام رضا(ع) از طریق پدرانشان از رسول خدا(ص)، براق، که وسیله حرکت رسول خدا(ص) در شب معراج بوده است، این گونه معرفی شده است: از حیوانات بهشتی که اندازه‌ای متعادل (نه خیلی بزرگ و نه خیلی کوچک) و سرعت فوق‌العاده‌ای داشته و دارای رنگ بسیار زیبایی نیز بوده است[۶]. همچنین در روایت‌هایی که از امام رضا(ع) در تفسیر آیه اول سوره رسیده، این موضوعات مطرح شده است: ورود آن حضرت به بهشت و رؤیت جهنم[۷]، مشاهده عذاب‌های وحشتناک زنان گناهکار امت اسلامی[۸]، مشاهده ملک الموت[۹]، شناخت افزون‌تر امامان معصوم(ع)[۱۰]. همچنین امام رضا(ع) به نقد تفکر کسانی پرداخته که با تمسک به یک روایت، مبنی بر رؤیت خداوند توسط رسول خدا(ص) به صورت یک جوان (در معراج)، معتقد به تشبیه و تجسیم خداوند شده بودند. امام رضا(ع) در نقد این دیدگاه به بیان برخی از مسائلی که در معراج رخ داده بود پرداخته و به این شبهه پاسخ داده است[۱۱]. از سوی دیگر، امام رضا(ع) در نقد شبهه‌ای مشابه، مبنی بر رؤیت خداوند به صورت بشر در معراج، با استناد به دلایل مختلف در صدد نقد آن بر آمده است. یکی از این دلایل، آیه مورد بحث است. از منظر این روایت، خداوند متعال در این آیه هدف از معراج را نشان دادن برخی از نشانه‌های مهم خود به رسول اکرم(ص) می‌داند: ﴿لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا...﴾[۱۲] و روشن است که آیات خداوند، غیر از خود او هستند. در این آیه هیچ دلیلی بر توهم اثبات رؤیت خداوند به صورت انسان در معراج وجود ندارد و حتی عکس آن را ثابت می‌کند[۱۳]. در تفسیر آیه هفتم این سوره که سخن از احسان است: ﴿إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا...﴾[۱۴]. از آن حضرت می‌خوانیم: «اگر احسان کنید به خودتان می‌کنید و اگر بدی نمایید باز به خودتان می‌کنید و اما بدی‌ها را (گاهی) خداوند می‌بخشاید»[۱۵]. امام رضا(ع) در پاسخ به سؤالی درباره صحت روایت امام صادق(ع)، مبنی بر کشتن فرزندان قاتلان امام حسین(ع) به سبب کارهای پدرانشان، توسط امام زمان(ع) ضمن تأیید این روایت در جهت اثبات سازگاری روایت با آیه پانزدهم این سوره: ﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى...﴾[۱۶]، دلیل حکم مذکور در روایت را ناشی از رضایت آن فرزندان به گناهان پدران خود می‌دانند که موجب شرکت در آن گناهان شده و همین موضوع، سبب شباهت و مشارکت در احکام آنان (مانند لزوم کشته شدن) نیز می‌گردد[۱۷]. در مناظره‌ای درباره توحید که میان امام رضا(ع) و سلیمان مروزی متکلم توانای خراسانی در نزد مأمون انجام شده است، درباره مقصود از اراده الهی در آیه شانزدهم این سوره: ﴿وَإِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا...﴾[۱۸] و معنای صحیح آن درباره خداوند بحث شده است.
همچنین آیاتی مانند آیه ۸۶ این سوره نیز در تبیین این بحث به کار رفته است[۱۹]. از امام رضا(ع) در تفسیر آیه ۲۳ که درباره احسان به والدین و نهی از کمترین اهانت به آنان است: ﴿فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ...﴾[۲۰] دو روایت وجود دارد. بر اساس روایت اول، که از امام صادق(ع) نقل می‌کند می‌فرماید: واژه «اف» کمترین و پایین‌ترین کلمه‌ای است که با آن به پدر و مادر بی‌احترامی می‌شود و خداوند از آن نهی نموده است و اگر کلمه‌ای در بی‌احترامی از آن کمتر بود، خداوند از آن نهی می‌کرد[۲۱]. بر پایه روایت دیگر، امام رضا(ع) حرمت ناراضی نمودن والدین را به این دلایل دانسته‌اند: سبک شمرده شدن دستور الهی، سبک شمردن شأن پدر و مادر، کفران نعمت‌های الهی و از بین رفتن شکرگزاری، کم شدن و حتی نابودی نسل. ایشان باز بر این موضوع تأکید می‌کند که بی‌احترامی به پدر و مادر موجب سبک شمردن والدین و حق آنان، قطع رحم و بی‌رغبتی والدین به داشتن فرزند خواهد شد. همچنین اگر نیکی نمودن به پدر و مادر واجب نباشد، تربیت فرزندان که یکی از مهم‌ترین مسائل است، مورد غفلت قرار می‌گیرد[۲۲]. خداوند در آیه ۲۶ این سوره به رسول خدا(ص) دستور می‌دهد تا حق نزدیکان خویش را بدهد: ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ...﴾[۲۳] طبق روایت امام رضا(ع)، زمانی که این آیه نازل شد، رسول خدا(ص)، حضرت فاطمه(س) را فراخواند و فدک را که بدون جنگ و لشکرکشی به تصرف مسلمانان در آمده بود و به همین علت به رسول خدا(ص) تعلق می‌گرفت، به حضرت فاطمه(س) و فرزندان ایشان بخشید. بر اساس این روایت، این آیه یکی از دوازده موضع در قرآن است که مقصود از اصفیا (برگزیدگان) در آن بیان شده است[۲۴]. امام رضا(ع) در تفسیر آیه ۳۲: ﴿وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا...﴾[۲۵]زنا را منشأ فسادهای مهمی مانند قتل نفس، نابودی روابط خویشاوندی، تربیت نشدن کودکان (زنازاده) و از بین رفتن میراث‌ها می‌داند[۲۶]. بر این اساس، چون زنا موجب نابودی روابط خانوادگی و اجتماعی می‌شود و خطرات متعددی را به همراه دارد، حرام شده و خداوند متعال حتی از نزدیک شدن به آن نیز نهی کرده است. امام رضا(ع) از طریق پدرانش، از رسول خدا(ص) روایتی طولانی را در تفسیر آیه ۶۱: ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ﴾[۲۷] نقل کرده که در اثبات برتری اهل بیت(ع) بر انبیا و رسولان الهی و فرشتگان است. بر اساس این روایت، سجده فرشتگان بر آدم(ع)، علاوه بر آنکه اطاعت فرمان خداوند بوده و عبودیت الهی محسوب می‌شده، در عین حال، در آن بزرگداشت و اکرام اهل بیت(ع) نیز صورت گرفته است، چون اهل بیت(ع) در صلب حضرت آدم(ع) قرار داشته‌اند و سجده بر او احترام به اهل بیت(ع) نیز بوده است[۲۸]. این روایت در فهم کامل‌تر از معنای آیه ۶۱ که از سجده فرشتگان بر حضرت آدم(ع) خبر می‌دهد، بسیار مفید است. درباره آیه ۷۱، دو روایت از امام رضا(ع) وارد شده است. ایشان ذیل فقره ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ...﴾[۲۹] فرموده است: هر قومی با امام زمان خودش و کتاب پروردگارش و سنت پیامبرش فرا خوانده خواهد شد[۳۰]. همچنین بر اساس روایت دیگری در ذیل همین قسمت آمده است که در روز قیامت همان شخصی که در دنیا از طرف مردم به عنوان پیشوا و ولی آنان برگزیده شده است، در آنجا نیز به عنوان رهبر آنان انتخاب می‌گردد[۳۱]. ایشان در نقد افکار عده‌ای که معتقد بودند خداوند متعال فقط در آخرت برای حساب و ثواب و عقاب حضور دارد و در دنیا حضور ندارد تا اطاعت شود و موجب امید باشد، این گروه را از مصادیق آیه ۷۲: ﴿وَمَنْ كَانَ فِي هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمَى وَأَضَلُّ سَبِيلًا﴾[۳۲] می‌داند و آنان را گمراه، نابینا و دور از حق معرفی می‌کند. از منظر این روایت، خداوند نقصی ندارد تا در دنیا حضور نداشته باشد و فقط در آخرت حضور پیدا کند. علاوه بر این، فهم صحیح این امور با تمسک به آرای شخصی و اطلاعات محدود افراد معمولی میسر نیست و شناخت درست آن فقط برای گروهی که اهل تعقل، علم و فهم عمیق‌اند حاصل می‌شود[۳۳]. ظاهر آیه ۷۴ این سوره حکایت از آن دارد که اگر کمک الهی نبود، رسول خدا(ص) به کفار متمایل می‌شد: ﴿وَلَوْلَا أَنْ ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئًا قَلِيلًا﴾[۳۴]. امام رضا(ع) این آیه را در واقع خطاب به مسلمانان دانسته و آن را از مصادیق ضرب المثل إیاک أعنی و اسمعی یا جاره... به تو می‌گویم، اما ای همسایه، تو بشنو» معرفی کرده است[۳۵]. بنابراین، ساحت رسول خدا(ص) از این گونه مسائل کاملاً پاک است و منافاتی با عصمت ایشان نخواهد داشت و مسلمانان باید مراقب باشند تا تمایلی به طرف کفار و مشرکان نداشته باشند. همچنین آن حضرت با تصریح به اینکه نزول قرآن با همین حروف متداول عربی بوده و همین حروف قرآن را شکل داده‌اند، به آیه ۸۸: ﴿قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ...﴾[۳۶] این سوره استناد کرده است[۳۷]. بر این اساس، اگر تمامی آدمیان و جنیان جمع شوند و بخواهند مثل این قرآن را بیاورند نمی‌توانند، اگر چه همدیگر را یاری کنند. این ناتوانی در حالی است که حروفی که قرآن را شکل داده، در اختیار آنان نیز قرار دارد. به همین علت، قرآن معجزه است. طبق روایت دیگری که حضرت از پدرش امام کاظم(ع) نقل کرده است، مقصود از آیات هفت گانه‌ای که در آیه ۱۰۱: ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى تِسْعَ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ﴾[۳۸] مطرح شده، بدین شرح است: عصا، نورانی شدن دست حضرت موسی(ع) بعد از خارج کردن آن از گریبانش، ملخ، مورچه، قورباغه خون، بالا بردن کوه طور سینا، مَنّ و سلوی (این دو یک آیه‌اند) و شکافته شدن دریا[۳۹].[۴۰]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ کتاب العین، ج۷، ص۲۹۱؛ المفردات، ص۴۰۸.
- ↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۵، ص۱۱۵.
- ↑ البحر المحیط، ج۷، ص۷؛ البحر المدید، ج۳، ص۱۷۹؛ المیزان ج۱۳، ص۵.
- ↑ المیزان، ج۱۳، ص۵.
- ↑ المیزان، ج۱۳، ص۵.
- ↑ صحیفة الإمام الرضا(ع)، ص۶۱.
- ↑ الأمالی، صدوق، ص۴۶۰؛ التوحید، ص۱۱۷.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۱۰- ۱۱.
- ↑ صحیفة الإمام الرضا(ع)، ص۶۱.
- ↑ کمال الدین و تمام النعمة، ص۲۵۵- ۲۶۵؛ علل الشرایع، ج۱، ص۶-۷.
- ↑ تفسیر القمی، ج۱، ص۲۰.
- ↑ «- برد تا از نشانه‌هایمان بدو نشان دهیم.».. سوره اسراء، آیه ۱.
- ↑ الاحتجاج، ج۲، ص۴۰۶- ۴۰۷.
- ↑ «اگر نیکی ورزید به خویش نیکی ورزیده‌اید و اگر بدی کنید به خویش کرده‌اید.».. سوره اسراء، آیه ۷.
- ↑ الأمالی، صدوق، ص۷۳؛ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۲۹۴.
- ↑ «و هیچ باربرداری بار (گناه) دیگری را بر نمی‌دارد.».. سوره انعام، آیه ۱۶۴.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۲۷۳؛ علل الشرایع، ج۱، ص۲۲۹.
- ↑ «و چون بر آن شویم که (مردم) شهری را نابود گردانیم به کامروایان آن فرمان می‌دهیم.».. سوره اسراء، آیه ۱۶.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۱۸۶- ۱۸۹.
- ↑ «به آنان اف مگو.».. سوره اسراء، آیه ۲۳.
- ↑ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۵۱۸.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۵۶۵؛ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۹۱- ۹۲؛ علل الشرایع، ج۲، ص۴۷۹.
- ↑ «و حقّ خویشاوند را به او برسان و نیز (حقّ) مستمند» سوره اسراء، آیه ۲۶.
- ↑ الأمالی، صدوق، ص۵۲۶- ۵۲۷؛ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۲۳۳.
- ↑ «و نزدیک زنا نشوید.».. سوره اسراء، آیه ۳۲.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۵۶۵؛ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۹۲؛ علل الشرایع، ج۲، ص۴۷۹.
- ↑ «و (یاد کنید) آنگاه را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم فروتنی کنید» سوره بقره، آیه ۳۴.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۲۶۲- ۲۶۳؛ کمال الدین و تمام النعمة، ص۳۵۴- ۲۵۵؛ علل الشرایع، ج۱، ص۶.
- ↑ «روزی که هر دسته‌ای را با پیشوایشان فرا می‌خوانیم.».. سوره اسراء، آیه ۷۱.
- ↑ صحیفة الإمام الرضا(ع)، ص۴۹؛ عبون أخبار الرضا(ع)، ج۲، د ۳۳.
- ↑ التفسیر، عیاشی، ج۲، ص۳۰۴- ۳۰۵؛ المناقب، ابن شهر آشوب، ج۳. ص۶۵.
- ↑ «و به راستی هر که در این جهان کور (دل) باشد همو در جهان واپسین (نیز) کور (دل) و گمراه‌تر خواهد بود» سوره اسراء، آیه ۷۲.
- ↑ التوحید، ص۴۳۸؛ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ «و اگر ما تو را پابرجا نمی‌داشتیم نزدیک بود اندکی به آنان گرایش یابی» سوره اسراء، آیه ۷۴.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۲۰۲؛ الاحتجاج، ج۲، ص۴۳۰-۴۳۱.
- ↑ «بگو: اگر آدمیان و پریان فراهم آیند.».. سوره اسراء، آیه ۸۸.
- ↑ الأمالی، صدوق، ص۳۲۶؛ التوحید، ص۲۳۴؛ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۱۳۰؛ معانی الأخبار، ص۴۴.
- ↑ «و به راستی به موسی نه نشانه آشکار دادیم» سوره اسراء، آیه ۱۰۱.
- ↑ قرب الإسناد، ص۳۱۸.
- ↑ کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «اسراء»، دانشنامه امام رضا ج۲ ص ۱۷۷.