امی بودن پیامبر خاتم

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث صفات پیامبر خاتم و وجوه اعجاز قرآن است. "امی بودن پیامبر خاتم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امی بودن پیامبر خاتم در قرآن - امی بودن پیامبر خاتم در حدیث - امی بودن پیامبر خاتم در کلام اسلامی - امی بودن پیامبر خاتم در فلسفه اسلامی - امی بودن پیامبر خاتم در عرفان اسلامی

مقدمه

امی، منسوب به "اُمّ" و به معنای کسی است که سواد خواندن و نوشتن و دانشی به کتاب‌های آسمانی نداشته باشد. امی، یکی از صفات رسول خدا(ص) است که در تورات و انجیل بدان اشاره شده است. الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ

فلسفه ناآشنایی رسول خدا(ص) با خواندن و نوشتن پیش از بعثت، آن بود تا کسی راهی برای ایجاد شک و تردید در رسالت آن حضرت نیابد؛ چنان که قرآن کریم در آیه وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ تصریح کرده که اگر آن حضرت پیش از بعثت، با خواندن و نوشتن آشنا بود، کسانی که درصدد تکذیب و ابطال سخنان ایشان بودند، در رسالت او شک و تردید می‌کردند. اما برخی چون سید مرتضی بر آن‌اند که آن حضرت پس از بعثت، خواندن و نوشتن می‌دانست. البته درباره مفهوم "امی"، سه احتمال معروف "درس نخوانده"، "از مکه برخاسته یا در آن متولد شده" و "از میان امت قیام کرده" دیده می‌شود که معروف‌ترین آنها همان درس نخوانده است که با موارد کاربرد این واژه نیز سازگاری دارد. اما این معنا نمی‌تواند درباره رسول خدا(ص) صادق باشد؛ چون آن حضرت در سیر عوالم باطنی خود، به چنان شایستگی‌ای رسید که لیاقت فهم سخن خدا را یافته بود و خداوند متعال نیز کتاب و حکمت را به او آموخت وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ. از این‌رو، چطور ممکن است کسی که خداوند به او کتاب و حکمت آموخته، مانند کسی باشد که خواندن و نوشتن نمی‌دانست. البته این نیز از مسلمات تاریخی است که رسول خدا(ص) به مکتب نرفت و خط ننوشت و امی بودن را از جامعه جاهلی حجاز ریشه کن کرد

امی بودن پیامبر خاتم یکی از وجوه اعجاز قرآن

قرآن کریم، کتابی است که با وجود کوچکی نسبی حجم، مشتمل بر انواعی از معارف و علوم و احکام و قوانین فردی و اجتماعی است و بررسی کامل هر دسته از آنها نیازمند به گروه‌های متخصصی است که در طول سالیان دراز، به تحقیق و تلاش علمی درباره آنها بپردازند و تدریجاً رازهای نهفته آن را کشف کنند و به حقایق بیشتری دست یابند هر چند کشف همه حقایق و اسرار آن، جز به‌وسیله کسانی که دارای علم الهی و تأیید خدایی باشند میسّر نخواهد بود.

این مجموعه‌های گوناگون که شامل ژرفترین و بلندترین معارف، و والاترین و ارزشمندترین دستورات اخلاقی، و عادلانه ترین و استوارترین قوانین حقوقی و جزائی، و حکیمانه ترین مناسک عبادی و احکام فردی و اجتماعی، و سودمندترین مواعظ و اندرزها، و آموزنده ترین نکات تاریخی، و سازنده ترین شیوه‌های تعلیم و تربیت، و در یک جمله: حاوی همه اصول مورد نیاز بشر برای سعادت دنیا و آخرت است با اسلوبی بدیع و بی سابقه، در هم آمیخته شده، به گونه‌ای که همه قشرهای جامعه بتوانند به فراخور استعدادشان از آن، بهره‌مند شوند.

فراهم آوردن همه این معارف و حقایق در چنین مجموعه‌ای، فراتر از توان انسان‌های عادی است. ولی آنچه بر شگفتی آن می‌افزاید این است که این کتاب عظیم به‌وسیله یک فرد درس نخوانده و تعلیم ندیده که هرگز قلمی بر کاغذ نیاورده و در محیطی دور از تمدن و فرهنگ، پرورش یافته بود عرضه شد. و عجیب‌تر آنکه در زندگی چهل ساله قبل از بعثتش نمونه‌ای از این سخنان، از وی شنیده نشده بود و در دوران رسالتش هم آنچه را به‌عنوان وحی الهی، ارائه می‌کرد اسلوب ویژه و هماهنگ و موزونی داشت که کاملا آن را از دیگر سخنانش متمایز می‌ساخت و تفاوت آشکاری میان این کتاب با سایر سخنان وی مشهود و محسوس بود.

قرآن کریم با اشاره به این نکات می‌فرماید: وَمَا كُنتَ تَتْلُو مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ وَلا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لّارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ.

و در جای دیگر می‌فرماید: قُل لَّوْ شَاء اللَّهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَلاَ أَدْرَاكُم بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُرًا مِّن قَبْلِهِ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ یعنی: اگر خدا خواسته بود این کتاب را بر شما تلاوت نمی‌کردم و شما را از آن، آگاه نمی‌ساختم، چه اینکه قبلا عمری را در میان شما سپری کردم در حالی که نمونه‌ای از این سخنان از من نشیدند مگر نمی‌فهمید؟! و به احتمال قوی، آیه فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ نیز اشاره به همین جهت اعجاز است یعنی احتمال قوی دارد که ضمیر مِّثْلِهِ به عَبْدِنَا برگردد.

حاصل آنکه: اگر به فرض محال، امکان داشته باشد که صدها گروه دانشمند و متخصص با همکاری و همیاری یکدیگر، چنین کتابی را تهیه کنند اما هرگز یک فرد درس نخوانده، از عهده چنین کاری برنخواهد آمد.

پیامبر اکرم در تمام عمر خویش در برابر هیچ آموزگاری زانو نزد و هیچ‌گاه خطی ننوشت. او چهل سال در میان قومی غیر متمدن زیست و هرگز از علم و دانشی دم نزد؛ در طی این دوران، تنها دو بار به خارج از حجاز و آن‌هم به همراهی کاروان تجاری سفر کرد.

چنین شخصیتی ناگهان مطلبی آورد که بزرگان و ادبا و شعرای نام‌آور عرب در مقابلش زانو زدند، کتابی با این عظمت و معارف ژرف و گسترده.

بنابراین، ظهور چنین کتابی با این ویژگی‌ها از فرد تحصیل نکرده‌ای، مبیّن جهت دیگری از جهات اعجاز آن می‌باشد.

مظلومیت پیامبر(ص) در نسبت بی‌سوادی به حضرت

سبیل تهمت‌ها و ناسزاگویی از ناحیه کفار قریش بازتاب ضعف آنها در برابر منطق قوی وحیانی و عقلانی پیامبر بود. هدایت‌گری‌ها و ارشادات پیامبر ریشه در فطرت پاک مردم داشت، ولی آن دسته از اهل مکه که فطرت خود را زیر خروارها رسوبات جاهلی و قومی دفن کرده بودند طبیعی است که ندای فطرت آنها مثل وجدان آنها ساکت و خموش باشد. یکی از تهمت‌هایی که به پیامبر زدند این بود که پیامبر خود سواد خواندن و نوشتن ندارد و کتاب قرآن را یکی از علمای یهود برای او نوشته و برای ما آورده است. اگر در قرآن از پیامبر سلب خواندن و نوشتن شده ولی سلب قدرت خواندن و نوشتن نشده. امی را اگر به معنای مکتب نرفته بگیریم دلیلی نیست بر مکتب نرفته بی‌سواد، پیامبر مأمور به خواندن و نوشتن نبود نه اینکه قادر به خواندن و نوشتن نباشد.

در تفسیر قمی در ذیل این آیه وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاءُوا ظُلْمًا وَزُورًا * وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلًا * قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا آمده؛ مخالفین پیامبر گفتند این قرآن که محمد می‌خواند و به ما خبر می‌دهد این را از یهودیان گرفته و آن را برگرفته از علمای یهود و نصاری می‌نویسد و از قول مردی به نام ابن قبطیه گرفته و نقل می‌کند.

علم چیست؟ تفاوت علم ما مردم با علم انبیا در چیست؟ مجموعه آگاهی‌ها گاهی از پنجره چشم به دل انسان سرازیر می‌شود که اصطلاحاً علم حصولی و اکتسابی گویند، گاهی آگاهی‌ها و علوم مستقیماً از جانب خداوند به دل انسان انتخاب شده‌ای سرازیر می‌شود و یک شبه ره صد ساله می‌پیماید و علم انبیا از حیطه ادراک ما خارج است. کفار قریش که در مقام تهمت به پیامبر برآمدند فضای محدود علم حصولی خود را ملاک قرار دادند و با علم پیامبر قیاس کردند و چون به درک آن قله رفیع نرسیدند به تهمت متوسل شدند.

وقتی خداوند بخواهد پیامبر را معرفی کند می‌گوید چنین نیست که او مکتبی رفته باشد و درسی را در مکتب بشری آموخته باشد، احدی به پیامبر علم نیاموخته بلکه فقط خدا، رسولش را عالم و آگاه کرد، آنچه را که خدا به رسولش آموخت نه از راه چشم و گوش بود بلکه از راه جان و دل بود. در علم حصولی که توشه مدارس بشری است اول گوش می‌شنود بعد فکر می‌فهمد آن هم مفهوم را، اول چشم صفحه کتاب را می‌نگرد آنگاه فکر مفهوم را می‌فهمد ولی آنچه را که پیامبر می‌یابد اول جانش مشاهده می‌کند بعد چشمش می‌بیند و گوشش می‌شنود نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ * عَلَى قَلْبِكَ، اگر فرشته قرآن را به قلب مطهر پیامبر آورد اول حقایق قرآن را با جانش دید بعد الفاظ قرآن را یعنی کلمات و سور و آیات قرآن را که عیناً معجزه الهی است با گوش شنید، مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى، قرآن آن درک حضوری و آن شهود را رؤیت می‌داند.

در بعضی انسان‌ها چشم سر می‌بیند ولی چشم دل کور است، چون ربط دل با پروردگار قطع است، قرآن می‌فرماید: إِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِچشم ظاهری آنها کور نیست بلکه چشم دل آنها کور است، دل مثل گیاه دفن شده‌ای است که جوانه نمی‌زند، خداوند به ابراهیم فرمود وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ما جان عالم و نقطه وصل عالم به پروردگار را که ملکوت می‌باشد به ابراهیم نشان دادیم و ابراهیم آن معارف غیبی را با شهود باطنی دریافت کرد. پس انبیا به ویژه پیامبر اکرم چشم باطنشان باز است و مسائل را می‌بینند و این ماییم که در حجاب‌ها حبس شده‌ایم.

پیامبر به اعتبار اتصالش به ملکوت و وصل مستقیمش به پروردگار خیلی فراتر از علم و آگاهی بشری دریافت و شهود دارد، او مخزن علم خداست و لذا یکی از مشکلاتش این است که با مردمی سخن می‌گوید و در جامعه‌ای مبعوث به رسالت شده که اختلاف عمیق معرفتی با آنها دارد و موظف است در سطح فکر آنها سخن بگوید و سلوک داشته باشد. شاگرد ایشان یعنی امیرالمؤمنین می‌فرماید: ای مردم از راه‌های آسمان از من سوال کنید که بیشتر آگاهم تا راه‌های زمین، در آن محفل شخصی از حضرت سوال کرد موهای سر و صورتم چند تاست! این فاصله معرفتی با عوام مردم برای اهل بیت به ویژه پیامبر وجود داشت.

امام صادق(ع) فرمود: هیچ گاه رسول خدا(ص) با مردم به اندازه عقل خویش سخن نگفته، خود آن حضرت فرموده است: ما گروه پیامبران مأموریم با مردم به اندازه عقل مردم سخن بگوییم.

ابوحمزه ثمالی از حضرت صادق(ع) نقل کرد که امام در معنی جفر فرمود: خداوند وقتی الواح را بر موسی نازل کرد که در آن توضیح هر چیز هست و او تا روز قیامت خواهد بود. پس از پایان نبوت موسی خدا به او وحی کرد که الواح را در کوهی به امانت بسپارد، الواح زبرجدی از بهشت بود، موسی کنار رفت، کوه شکاف خورد الواح را پیچیده در آن گذاشت وقتی آنها را قرار داد کوه به هم آمد، پیوسته در آن کوه بود تا پیامبر اکرم مبعوث گردید، قافله‌ای از یمن خدمت پیامبر آمدند به آن کوه که رسیدند کوه باز شد الواح همان طور پیچیده بیرون آمد به همان صورتی که موسی نهاده بود آنها الواح را برداشتند. خدمت پیامبر که رسیدند ابتداء پیامبر از آنها راجع به الواح که یافته بودند سؤال کرد، پرسیدند: از کجا فهمیدی که ما چیزی پیدا کرده‌ایم؟ فرمود: «فَقَالَ أَخْبَرَنِي بِهِ رَبِّي وَ هِيَ الْأَلْوَاحُ قَالُوا نَشْهَدُ أَنَّكَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) فَأَخْرَجُوهَا فَدَفَعُوهَا إِلَيْهِ فَنَظَرَ إِلَيْهَا وَ قَرَأَهَا وَ كِتَابُهَا بِالْعِبْرَانِيِّ» خدا به من اطلاع داد و آن الواح است، یمنی‌ها گفتند: ما شهادت می‌دهیم که تو پیامبری، الواح را تقدیم کردند. پیامبر نگاه کرد و الواح را خواند با اینکه به عبری نوشته شده بود، بعد امیرالمؤمنین(ع) را خواست و فرمود این را داشته باش که در آن علم گذشتگان و آیندگان است. الواح موسی است خدا به من دستور داده در اختیار تو بگذارم.

عرض کرد: یا رسول الله من نمی‌توانم آنها را بخوانم، فرمود: جبرئیل به من گفته که به تو بگویم این الواح را امشب زیر سر خود بگذار فردا صبح که برخیزی می‌توانی بخوانی. امیرالمؤمنین شب آنها را زیر سر خود گذاشت صبح که شد تمام آنها را خدا به او آموخته بود. پیامبر اکرم به او فرمود: از آن نسخه‌برداری کند، در یک پوست گوسفند نسخه‌ای برداشت و همان جفر است که در آن علم گذشتگان و آیندگان است و آن نزد ما است با الواح و عصای موسی و ما وارث پیامبریم. علم رسول خدا مستند به استادی از جامعه مکه نیست، تقدیر پروردگار این بود که پیش استادی زانوی تلمذ نزند تا کتاب وحی را که جبرئیل از طرف خداوند بر قلب پیامبر نازل می‌کند به آن استاد مستند نکنند. علم رسول خدا ریشه در پاکی و صفای دل او دارد. وقتی دل پاک و مطهر شد انوار علم از طرف خداوند بر آن می‌تابد و لذا پیامبر مکتب نرفته الواح موسی را به لسان عبری می‌خواند.

و اما موضوع امی که به غلط بی‌سواد ترجمه می‌کنند هیچ ارتباطی به بی‌سوادی ندارد. از جعفر بن محمد صوفی نقل شده که وی گفت: از حضرت امام جواد(ع) سؤال کرده و محضرش عرضه داشتم: ای فرزند رسول خدا، چرا نبی اکرم(ص) به «امی» موسوم شده‌اند؟ حضرت فرمودند: مردم در این باره چه می‌گویند؟ عرض کردم: گمان‌شان این است که چون پیامبر کتابت نمی‌دانستند به این اسم خوانده شدند. امام(ع) فرمودند: دروغ پنداشته‌اند، از رحمت خدا دور باشند، این سخن کجا صحیح می‌باشد در حالی که خداوند در کتاب محکم خودش می‌فرماید: هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ.

چگونه تعلیم دهد چیزی را که بلد نیست، به خدا سوگند رسول خدا(ص) به هفتاد و دو زبان می‌خواند و می‌نوشت یا فرمود: به هفتاد و سه زبان می‌خواند و می‌نوشت و اما این که به آن حضرت امی گفتند به خاطر این بود که آن حضرت از اهل مکه بود و مگه از امهات و مهم‌ترین شهرها بود و همین منظور حق تعالی است که می‌فرماید: لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا و برای این که اهل مکه و حوالی و اطراف آن را انذار کند.

یکی از مهم‌ترین رسالت‌های پیامبر اکرم تعلیم کتاب و تزکیه نفسانی است، در بحث تعلیم و آموزش آیا کسی که بی‌سواد است هرگز می‌تواند در جایگاه یاد دادن «هم آموزش و هم پرورش» دست دیگران را بگیرد و بالا آورد؟ تعلیم کار معلم است و معلم هر قدر استاد دیده باشد بهتر می‌تواند سرزمین خشکیده دل شاگردان را از علم و آموزش سیراب کند و تزکیه کار معلم اخلاق است، هر قدر به پاکی و قداست درون رسیده باشد و از شبستان دل، اغیار و نامحرمان را بیرون کرده باشد بهتر می‌تواند نفوس مستعده را تربیت کند و مهذب نماید. قرآن مجید پیامبر را معلم بشریت معرفی می‌کند، آیا ممکن است معلم بشریت بی‌سواد باشد؟ افاضات معنوی و آگاهی‌های ربوبی لازمه‌اش داشتن استاد نیست و استاد ندیده دلیل بر عدم قدرت بر خواندن و نوشتن نمی‌باشد. در فرهنگ ما انسان‌های معمولی فرد مکتب نرفته و استاد ندیده احاطه علمی ندارد و قادر بر خواندن و نوشتن نمی‌باشد ولی کسی که انتخاب شده الهی است به عنوان یک معجزه این‌گونه خداوند او را به صحنه می‌آورد که با دست خالی قله‌نشین قرن‌ها می‌شود.

مرحوم فیض در تفسیر آیه وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ نقل می‌کند که امام رضا(ع) فرمود: «وَ مِنْ آيَاتِهِ أَنَّهُ كَانَ يَتِيماً فَقِيراً رَاعِياً أَجِيراً وَ لَمْ يَتَعَلَّمْ وَ لَمْ يَخْتَلِفْ إِلَى مُعَلِّمٍ ثُمَّ جَاءَ بِالْقُرْآنِ الَّذِي فِيهِ قِصَصُ الْأَنْبِيَاءِ(ع) وَ أَخْبَارُهُمْ حَرْفاً حَرْفاً وَ أَخْبَارُ مَنْ مَضَى وَ مَنْ بَقِيَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ».

امام فرمود: از جمله معجزات پیامبر ما این است که یتیمی بوده فقیر که چوپانی می‌کرد و اجرت می‌گرفت، دانشی نیاموخته بود و نزد معلمی نیز آمد و شد نداشت و با همه این اوصاف، قرآنی آورد که قصص انبیاء و سرگذشت آنان را حرف به حرف در بردارد و اخبار گذشتگان و آیندگان را تا قیامت بازگو کرده است. امام رضا(ع) فرمود: «لم يعلم كتاباً أو لم يحسن كتاباً»، نفرمود: آشنا نبود بخواند بلکه فرمود: نزد کسی درس نخوانده بود.

در سیره عملی پیامبر اکرم خواندن وجود داشته و احدی از مفسرین و مورخین به عدم قدرت پیامبر بر خواندن نوشته‌ها و نامه‌ها اشاره‌ای ندارند. از حضرت صادق(ع) نقل شده که آن حضرت فرمودند: از منت‌هایی که حق تعالی بر رسول گرامی اسلام گذارده این بود که آن حضرت می‌خواندند ولی نمی‌نوشتند، هنگامی که ابوسفیان متوجه احد شد، عباس نامه‌ای محضر مبارک پیامبر اکرم(ص) نوشت، نامه وقتی به حضرت رسید که در یکی از باغ‌های مدینه تشریف داشتند، حضرت نامه را خوانده و به اصحابشان خبر ندادند، فقط به آنها امر فرمودند که به مدینه داخل شوند، هنگامی که اصحاب به مدینه وارد شدند حضرت آنها را از مضمون نامه خبر دادند.

از عبدالرحمن بن حجاج نقل شده که امام صادق(ع) فرمود: پیامبر(ص) می‌خواند و می‌نوشت و آنچه را که ننوشته بود نیز می‌خواند.

اتهام قادر نبودن بر خواندن و نوشتن از ناحیه معاویه صورت گرفت، معاویه پس از فتح مکه که پدرش ابوسفیان از ترس جانش مسلمان شد، معاویه هم که در مکه نبود وقتی به مکه آمد به سفارش پدرش مسلمان شد و تمام مشرکینی که در فتح مکه اسلام آورده بودند مشمول لطف و رحمت پیامبر قرار گفتند، یکی از امتیازات این تازه‌مسلمان‌ها سهم ویژه‌ای از غنایم بود که خداوند در قرآن به نام مُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ از آن یاد می‌کند و لذا در جنگ حنین ابوسفیان و معاویه صد شتر و مقدار زیادی نقره غنایم به آنها تعلق گرفت. پیامبر اکرم نسبت به معاویه که سواد خواندن و نوشتن داشت افتخار ویژه‌ای را نصیب او کرد که در نوشتن نامه‌های پیامبر سمت کاتب داشت. معاویه این احسان و لطف پیامبر را نه تنها با احسان جواب نداد بلکه با بدترین شیوه ممکن در راستای کفر قلبی‌اش پاسخ داد و بعد از وفات پیامبر شایعاتی که دلالت بر دخل و تصرف شخصی در کتابت نامه‌های پیامبر بود را پخش کرد.

امام صادق(ع) فرمود: این آشنا نبودن به خواندن و نوشتن را معاویه به جدم رسول خدا نسبت داد و غرضش این بود که به مردم برساند و بگوید این قرآن را که من می‌نوشتم هر چه دلم می‌خواست می‌نگاشتم و چون پیامبر سواد خواندن و نوشتن نداشت، من در نگارش دستم باز بود. معاویه می‌گفت: كان الوحي ينزل على محمد أنا أكتبه و هو لا يعلم ما أكتبه سپس گفت: بین من و بین خدا احدی نبود، تمام حاضرین نزد معاویه گفتند: راست می‌گویی. مرحوم مجلسی نقل می‌کند که شعبی و جماعتی از علما گفته‌اند رسول خدا از دنیا نرفت مگر آنکه هم نوشت و هم خواند..

منابع

1. سبحانی، محمد تقی و برنجکار، رضا، معارف و عقاید ۱
2. محمدی، رمضان، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱
3. راجی، علی، مظلومیت پیامبر