نماز در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نماز است. نماز از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نماز در قرآن - نماز در کلام اسلامی - نماز در فقه سیاسی - نماز در معارف دعا و زیارات - نماز در معارف و سیره نبوی - نماز در معارف و سیره حسینی - نماز در معارف و سیره سجادی - نماز در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

شبهه وهابیان در جمع خواندن نماز

وهابیان ادعا می‌کنند: چرا شیعیان همانند عموم مسلمانان نمازهایشان را در پنج وقت اقامه نمی‌کنند؟ آنان با حذف نمازهای عصر و عشا عملاً از پیکره امت اسلام جدا شده، برای خویش زمان‌های دیگری را انتخاب کرده‌اند. این کار نوعی مخالفت با عموم مسلمانان و تک‌روی محسوب می‌گردد و اساساً چنین کاری خلاف سیره پیامبر اکرم(ص) است.

پاسخ

در پاسخ به چند نکته اشاره می‌شود:

نکته نخست: مسئله فوق یک مسئله فقهی جزئی است و اختلاف در آن امری معمول و عادی است. افزون بر آنکه شیعیان به حذف نمازهای عصر و عشاء مبادرت نکرده‌اند بلکه این نمازها را به صورت جمع همراه با نمازهای ظهر و مغرب به جا می‌آورند. از نگاه فقهای شیعه چنین مطلبی دقیقاً بر اساس آیات و روایات بوده و با اجازه شارع مقدس اسلام است.

نکته دوم: روشن‌ترین آیه‌ای که در قرآن درباره اوقات نمازهای یومیه آمده است تنها به سه وقت برای اقامه نماز اشاره دارد و آن عبارت است از: ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا﴾. چنان‌که ملاحظه می‌شود، در این آیه با تعبیرِ «قرآن الفجر» به زمان نماز صبح اشاره گردیده، ولی نسبت به چهار نماز دیگر به صورت کلی و مطلق از هنگام زوال ظهر تا نیمه شب اشاره شده است. از این اطلاق استفاده می‌شود که از اول ظهر تا دل شب، وقت این چهار نماز است. اگر از طریق روایات دلیل خاصی نبود که باید نماز ظهر و عصر را پیش از غروب و نماز مغرب و عشا را بعد از غروب خواند، اطلاق آیه دلالت می‌کرد که از اول ظهر تا دل شب، وقت مشترک این چهار نماز است. البته از آنجا که دلیل خاصی آمده است که نماز ظهر و عصر را باید پیش از غروب و نمازهای مغرب و عشا را پس از آن خواند، اطلاق آیه در خصوص این مورد تقیید می‌خورد؛ ولی در بقیه موارد که دلیل خاصی بر آن وارد نشده است، همچنان آیه بر اطلاقش باقی است؛ بنابراین بر اساس اطلاق آیه، از ابتدای ظهر تا غروب، وقت مشترک نمازهای ظهر و عصر و از مغرب تا نصف شب وقت مشترک نمازهای مغرب و عشا است؛ البته جزئیات دیگری هم هست که در روایات آمده است.

روشن است اگر چنین چیزی از آیه استفاده شود در آن صورت نتیجه طبیعی این ظهور، جواز جمع بین نمازهای ظهر و عصر؛ همچنین بین نمازهای مغرب و عشا است. فخر رازی با اذعان به همین نکته فرض‌هایی را در نظر می‌گیرد و در برخی از آن فرض‌ها جمع بین این نمازها را به مقتضای آن جایز شمرده و می‌نویسد: «اگر غَسَق را به معنی تاریکی دل شب بگیریم، با توجه به کلمه (إلی) که به معنای انتهای غایت است، چنین به دست می‌آید که خواندن این چهار نماز از زوال ظهر تا قبل از ناپدید شدن شفق (نیمه شب)، جایز است». ابن عاشور - از مفسران معاصر اهل سنت - نیز ضمن اعتراف ضمنی به این حقیقت بر این باور است که از آیه استفاده می‌شود وقت این نمازها امتداد دارد. وی می‌نویسد: «امتداد داشتن وقت نماز نوعی توسعه بر نمازگزار است و با آسان بودن دین سازگار است». جالب آن‌که «آلوسی» - از دیگر مفسران بنام اهل سنت - ضمن اذعان به این حقیقت تلاش بسیاری کرد تا بتواند خدشه‌ای بر نظر فقهای شیعه در این مسئله وارد نماید؛ ولی آخرالامر مجبور شد چنین بنگارد: نعم ما ذهبوا إليه مما يؤيده ظواهر بعض الأحاديث الصحيحة؛ «آنچه فقهای شیعه در باب جواز جمع خواندن نمازهای ظهر و عصر، و نمازهای مغرب و عشاء قائل‌اند، ظواهر برخی از احادیث صحیح، همان را تأیید می‌کند». آن‌گاه وی تعدادی از احادیث را یادآور می‌شود.

نکته سوم: بر اساس فقه شیعه، خواندن نماز در پنج وقت به صورت جداگانه نه تنها مشکلی ندارد بلکه دارای فضیلت است؛ ولی کسی از فقهای شیعه در این مسئله قائل به وجوب نشده است. توضیح بیشتر آن‌که از منظر فقهای اهل بیت، نمازهای ظهر، عصر، مغرب و عشا هر یک دارای دو نوع وقت هستند وقت خاص و وقت مشترک. وقت خاص نماز ظهر، از آغاز ظهر شرعی (وقت زوال) است تا مقدار زمانی که بتوان در آن چهار رکعت نماز به جا آورد. وقت خاص نماز عصر، زمانی است که از آن لحظه تا وقت غروب، تنها به اندازه مدت خواندن نماز عصر فرصت باشد. وقت مشترک بین دو نماز ظهر و عصر، از انتهای وقت خاص نماز ظهر، تا ابتدای وقت خاص نماز عصر است. در تمام این وقت مشترک می‌توانیم نماز ظهر و عصر را با هم و بدون فاصله بخوانیم. وقت خاص نماز مغرب، از آغاز مغرب شرعی است تا مقدار زمانی که سه رکعت نماز خوانده شود و در این مدت محدود، تنها نماز مغرب را می‌توان اقامه کرد. وقت خاص نماز عشا، زمانی است که از آن لحظه تا نیمه شب شرعی، تنها به اندازه خواندن نماز عشا فرصت باشد. در این مدت کوتاه، تنها نماز عشا را می‌توانیم به جا آوریم. وقت مشترک بین دو نماز مغرب و عشا، از انتهای وقت خاص نماز مغرب تا ابتدای وقت خاص نماز عشا ادامه دارد. در طول این مدت مشترک، می‌توانیم نماز مغرب و عشا را با هم و بدون فاصله بخوانیم.

ولی اهل تسنن عمدتاً معتقدند: از اول ظهر شرعی (وقت زوال) تا آن‌گاه که سایه هر چیز به اندازه خود آن چیز گردد به نماز ظهر اختصاص دارد و نباید نماز عصر، در این مدت خوانده شود و از آن پس تا موقع مغرب وقت نماز عصر است. همچنین معتقدند از اول غروب تا هنگام زوال شفق از مغرب، به نماز مغرب اختصاص دارد و نباید نماز عشاء در این مدت خوانده شود و از هنگام زوال شفق مغرب تا نیمه شب شرعی، وقت نماز عشا است. نتیجه اینکه بنا بر نظر فقهای شیعه، پس از فرا رسیدن ظهر شرعی، می‌توانیم نماز ظهر را بخوانیم و بلافاصله به خواندن نماز عصر بپردازیم یا نماز ظهر را تا نزدیک اول وقت خاص نماز عصر، به تأخیر اندازیم، به گونه‌ای که نماز ظهر را پیش از فرارسیدن وقت خاص نماز عصر به پایان رسانیم و سپس نماز عصر را بخوانیم و بدین‌سان، بین نماز ظهر و عصر، جمع نماییم، گرچه مستحب است نماز ظهر را پس از زوال و نماز عصر را هنگامی که سایه هر چیز به اندازه خود آن گردد، به جا آوریم. همچنین می‌توانیم هنگام فرا رسیدن مغرب شرعی، نماز مغرب را ادا نماییم و بی‌درنگ پس از آن، به خواندن نماز عشا بپردازیم یا نماز مغرب را تا نزدیک وقت خاص نماز عشا به تأخیر اندازیم به طوری که نماز مغرب را پیش از فرا رسیدن وقت خاص نماز عشا به پایان برسانیم و سپس به خواندن نماز عشا مبادرت ورزیم. بدین‌سان، بین نماز مغرب و عشا جمع کنیم، گرچه مستحب است نماز مغرب را پس از مغرب شرعی و نماز عشا را بعد از زوال شفق از جانب مغرب به جا آوریم؛ ولی در مقابل، فقهای اهل سنت، جمع بین دو نماز ظهر و عصر یا دو نماز مغرب و عشا را به گونه‌ای که بیان شد، در همه جا و همه وقت، جایز نمی‌دانند، تنها در چند صورت نماز جمع را مجاز می‌شمارند که عبارت‌اند از:

1. جمع بین دو نماز مزدلفه و عرفه: همه فقها جمع بین این دو نماز را افضل می‌دانند چه شیعه و چه سنی.
2. جمع بین دو نماز در سفر: بیشتر فقهای اهل سنت (جز ابوحنیفه و حسن و نخعی) قائل به جواز جمع بین دو نماز در سفر هستند.
3. جمع بین دو نماز در غیر سفر به خاطر عذر: فتوای مشهور فقهای اهل سنت در صورت عذر، جواز جمع بین نمازها است. تنها ابوحنیفه جمع را مطلقاً جایز ندانسته است مگر در حج در عرفه و مزدلفه.

بنابراین تمام اختلاف بین شیعه و اهل سنت در مسئله جمع بین دو نماز، مربوط به حال اختیار است که علمای شیعه آن را جایز دانسته در حالی که علمای اهل سنت آن را جایز نمی‌دانند.

نکته چهارم: جمع خواندن نمازهای مذکور در حال اختیار به صورت گسترده در منابع روایی اهل سنت نیز مورد تأیید قرار گرفته است. حتی این روایات در صحیح بخاری و صحیح مسلم نیز به گونه‌ای واضح و روشن وارد شده تا آنجا که مسلم در صحیحش بابی تحت عنوان «باب الجمع بین الصلاتین فی الحضر» آورده است. این روایات به خوبی بیانگر صحّت نظر فقهای شیعه است. در اینجا به برخی از این روایات اشاره می‌شود: برابر نقل بخاری و مسلم از ابن عباس روایت شده است که گفت: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) صَلَّى بِالْمَدِينَةِ سَبْعاً وَ ثَمانِياً: الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ وَ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ»؛ «رسول خدا(ص) در مدینه [بدون آن‌که در سفر باشد] نمازهای ظهر و عصر را و نیز مغرب و عشا را به هشت رکعت و هفت رکعت خوانده است». روشن است که مجموع نمازهای ظهر و عصر، هشت رکعت و مجموع نمازهای مغرب و عشا، هفت رکعت است. همچنین بسیاری از دانشمندان از جمله مسلم و مالک بن انس و ابوداود در کتاب‌هایشان از ابن عباس نقل کرده‌اند: «صَلَّى رَسُولُ اللَّهِ(ص) الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ جَمِيعاً وَ الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ جَمِيعاً مِنْ غَيْرِ خَوْفٍ وَ لَا سَفَرٍ»؛ «رسول خدا(ص) نماز ظهر و عصر را با هم و نیز نماز مغرب و عشاء را با هم خواندند در حالی که نه ترسی وجود داشت و نه در سفر بود». قابل توجه آن‌که البانی - از علمای وهابی معاصر - این روایت را صحیح دانسته است. در روایتی دیگر که در منابع مهمی چون صحیح مسلم و جامع ترمذی و سنن نسائی و بیهقی آمده است حتی به فلسفه جواز نماز جمع نیز اشاره شده است. برابر این نقل ابن عباس روایت می‌کند: جمع رسول الله(ص) بين الظهر و العصر و المغرب و العشاء بالمدينة في غير خوف و لا مطر. قال: قلتُ لابن عباس: لِم فعل ذلك؟ قال كی لا يحرج أمته؛ «رسول خدا(ص) در مدینه میان نماز ظهر و عصر، و نماز مغرب و عشا جمع کرد، در حالی‌که نه ترسی بود و نه بارانی می‌آمد. راوی می‌گوید از ابن عباس علت این کار را جویا شدم، گفت: به این دلیل که امتش به سختی نیفتد». البانی این روایت را نیز صحیح دانسته است.

نکته قابل توجهی که در این روایت است این است که پرهیز از مشقت بر امت به عنوان حکمت جمع خواندن نماز شمرده شده است، چیزی که به ویژه در این عصر می‌تواند با رعایت آن، مسلمانان بیشتری را به نماز فراخواند و از وقفه‌های متوالی بین کسب و کار، تحصیل و اشتغال جلوگیری کرد. همچنین ابن قدامه آورده است: «پیامبر(ص) برای راحتی امتش، بدون خوف و در هوای غیربارانی، نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا را با هم خواند». در روایتی دیگر، عبداله بن شقیق از ابوهریره پرسید: «آیا درست است که پیامبر(ص) بین نماز مغرب و عشاء و نماز ظهر و عصر جمع کرد؟ گفت: بلی درست است». نتیجه آن‌که؛ خواندن نمازها در پنج نوبت برابر فتوای فقهای شیعه و اهل سنت صحیح است؛ ولی بر اساس این روایات، جمع خواندن نمازها در عصر پیامبر(ص) امر متداولی بوده است و آن حضرت حکمت آن را نیز، راحتیِ امتش اعلام کرده است. حال جای این پرسش باقی است که چرا فقهای اسلام علی‌رغم تأیید این روایات برای راحتی مردم اجازه نمی‌دهند تا آنان نیز از این ارفاق شرعی بهره‌مند گردند؟ چرا آنان اجازه نمی‌دهند، مردم به جای ترک کسب و کار در پنج نوبت، تنها در سه نوبت نمازها را اقامه کنند و از این ارفاق شرعی محروم نگردند؟!

نکته پنجم: هر چند عموم مسلمانان امروزه در پنج وقت نماز می‌خوانند ولی از حیث فتوایی میان آنان اتفاق نظر وجود ندارد. شافعی‌ها در سفر، و نیز در باران و برف و به خاطر تاریکی شدید، باد، ترس و مرض قائل به جمع بین نمازها هستند. نزد مالکی‌ها نیز مشهور آن است که در سفر، بیماری، باران، گل‌آلود بودن، تاریکی آخر ماه و در عرفه و مزدلفه برای حجاج، جمع بین نمازها جایز است. حنابله هم در موارد ذیل فتوا به جواز جمع بین نمازها داده‌اند:در عرفه و مزدلفه، در حال سفر، بیماری، برای زن شیرده، زن مستحاضه، برای کسی که بی‌اختیار بول از او خارج می‌شود، برای کسی که از طهارت آبی یا تیمم عاجز است و کسی که عاجز از شناخت وقت است، همچنین برای خائف از نفس یا مال یا آبرو، خائف از ضرر در زندگی، و در حال برف، باران، سرما، باد و گل‌آلود بودن زمین.

جمع بین نمازهای ظهر و عصر و نیز مغرب و عشا، مطابق با اطلاق آیه قرآن بوده و روایات فریقین، سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) و صحابه آن حضرت نیز همین مطلب را تأیید می‌کند. حکمت جمع نمازها نیز برابر روایات همان ارفاق بر امت و راحتی آنها است که به خصوص در زمان حاضر امری بسیار لازم و ضروری است؛ بنابراین، نباید امت اسلام را از چنین آسایش محروم ساخت!!.

منابع

1. رستم‌نژاد، مهدی، پاسخ به شبهات وهابیان علیه شیعه