توکل در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث توکل است. توکل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: توکل در قرآن - توکل در حدیث - توکل در نهج البلاغه - توکل در کلام اسلامی - توکل در اخلاق اسلامی - توکل در معارف و سیره حسینی - توکل در معارف و سیره نبوی - توکل در معارف دعا و زیارات - توکل در معارف و سیره سجادی - توکل در سیره معصوم - پرسش مرتبط ندارد

توکل

یکی از گفتنی‌های شیرین فتح مکه این است که وقتی ابوسفیان آن همه شکوه و عظمت سپاه رسول خدا (ص) را دید، در حیرت و تعجب فرو رفت. وی کنار نیروها قدم می‌زد و می‌گفت: «ای کاش می‌دانستم که چرا محمد بر من پیروز شد؟ با اینکه او همچون ما دارای سازمان دهی و تشکیلات رزمی نبود و گروندگان به محمد از هر نظر از ما ناتوان‌تر بودند. چگونه آنها این چنین نیرومند شدند و بر ما پیروز گشتند». این سخن به گوش رسول اکرم (ص) رسید. پس دست مبارکش را روی شانه ابوسفیان گذاشت و فرمود: «بِاللَّهِ غَلَبْتُكَ».

این سخن همان است که از آن به «امداد غیبی» یاد می‌شود؛ زیرا هر کس به خدا توکل کند و از روی ایمان خالص، در خط الله گام بردارد، پیروز می‌شود. خداوند در قرآن می‌فرماید: ﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ﴾. پیامبر گرامی با تربیت قرآنی دریافته بود که سپردن کارها به خداوند و اتکال به ذات الهی، عامل پیروزی و نجات است. آیات وحی در تار و پود جان او جای گرفته بود که: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللَّهُ وَمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾؛

﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ﴾؛

﴿وَلَا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَدًا * إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ وَاذْكُرْ رَبَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَقُلْ عَسَى أَنْ يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَدًا﴾. باید توجه داشت که توکل به معنای خانه‌نشینی و واگذاری کارها به دست خداوند نیست؛ زیرا این اعتقاد با آموزه‌های دینی ناسازگار است. انسان متوکل، در انجام دادن کارها، تأثیر خدا را بیش از هر چیز احساس می‌کند و خود را وجودی وابسته به یک موجود مستقل می‌یابد. با این حال، به تأثیر، عوامل طبیعی در کارها نظر دارد و به علل کارها توجه می‌کند. در حکایتی آمده است: روزی شتر پیامبر (ص) گُم شد. پس از جست‌وجوی فراوان آن را پیدا کردند و نزد پیامبر آوردند. حضرت رو به غلامش کرد و فرمود: مگر هنگام خواباندن شتر، زانوانش را نبسته بودی؟ غلام عرض کرد: کسی که به قادر متعال توکل داشته باشد، احتیاجی ندارد که زانوان شتر را ببندد. حضرت فرمود: «اعْقِلْ وَ تَوَكَّلْ»؛ «اول زانوی شتر را ببند و بعد توکل کن»؛ زیرا قبول مشیت الهی به چیزی تعلق می‌گیرد که همراه با کسب و کار و تلاش باشد. نه آن‌گونه باش که کاری نکنی و همه چیز را به خدا واگذار کنی و نه چنان باش که بدون توکل و یاری خدای متعال، کسب و کار را منشأ خیر و برکت بدانی.

توکل در لغت

• توکل، مصدری برگرفته از واژه عربی "وکل" به معنای سپردن امر خود به غیر است. تو کل، در لغت و اصطلاح، اظهار عجز، اعتماد به غیر و سپردن (نیابت دادن - نائب قراردادن) امر خویش (خود) به فردی مطمئن به علت کفایت او یا ناتوانی شخص از قیام به امر خود است. پس، اگر فرد به خدا اعتماد کند و او را وکیل خود قرار دهد، خدا برایش کافی است ﴿فَهُوَ حَسْبُهُ﴾ و اگر به غیر خدا توکل کند و به دنیا بپیوندد، خداوند، او را به غیر خود واگذار می‌کند.

معنای توکل در بیان نبوی (ص)

• در برخی منابع نقل شده است که رسول خدا (ص) از جبرئیل (ع) پرسید: "معنی توکل بر خدا چیست؟" گفت: "دانستن آنکه مخلوق بدون خواست خدا نمی‌تواند زیان و سودی به کسی برساند، نمی‌تواند عطا یا منع کند و نیز نومید بودن از مخلوق است. هرگاه بنده چنین باشد، دیگر برای هیچ کس جز خدا عملی انجام نمی‌دهد و جز خدا به کسی امید نمی‌بندد و از کسی جز خدا نمی‌ترسد و به هیچ کس جز خدا چشم طمع نمی‌دوزد".

ارزش توکل در گفتار رسول خدا (ص) ‌

• توکل در کلام نبی اکرم (ص) به نیکی، ستوده و از بهترین اعمال نزد خداوند برشمرده شده است. روایت کرده‌اند که رسول خاتم (ص) در شب معراج، از خداوند متعال پرسید: "بهترین اعمال چیست؟" خداوند جل جلاله فرمود: "هیچ چیز نزد من از توکل بر من و خشنودی به آن‌چه قسمت کرده‌ام، بهتر نیست". پیامبر گرامی اسلام (ص) در سخنان خود بر اصل توکل تأکید داشته، می‌فرمود: "هرکه دوست دارد نیرومندترین مردم باشد، بر خدا توکل کند"؛ و "هرکه دوست دارد که با تقواترین مردم باشد، بر خدا توکل کند!".
• همچنین آن حضرت می‌فرمود: "هر که به خداوند توکل کند، خداوند تمامی هزینه‌ها و مخارج زندگی او را تأمین می‌کند و از جایی که گمان نمی‌برد به او روزی می‌رساند". و "کسانی را که بر دیگران فرمان می‌رانند، محتاج او خواهد ساخت. چنین کسی چگونه به دیگران احتیاج پیدا کند؛ در حالی که مولایش بی‌نیاز و ستوده است؟" پیامبر خدا (ص) در حدیثی دیگر فرمود: "اگر به شایستگی بر خدای تعالی توکل کنید، خداوند روزی شما را می‌رساند. چنانکه به مرغان روزی می‌دهد که صبح، گرسنه و شب، سیر هستند".

آداب توکل

• طبق احادیث و روایات معصومین (ع) و سخنان رسول خدا (ص) توکل به خدا زمانی معنا خواهد داشت که با تلاش، همراه باشد و در غیر این صورت، توکل، معنایی نخواهد داشت. نبی خدا (ص) تأکید داشت که پیروانش پس از آماده‌سازی مقدمات امور، به خدا توکل کنند؛ به همین دلیل، وقتی مردی اعرابی به حضورشان رسید و گفت: "ای رسول خدا! شترم را رها کنم و به خدا توکل کنم یا آنکه پایش را ببندم و توکل کنم؟" آن حضرت به او فرمود: "زانویش را ببند و بعد توکل کن!". و نیز در روایتی دیگر آمده است که رسول خدا (ص) گروهی از کشاورزان را دید که زراعت نمی‌کردند؛ پس فرمود: "شما کیستید؟" گفتند: "ما توکل کنندگانیم"، فرمود: "نه شما از توکل کنندگان نیستید؛ بلکه شما سرباران جامعه‌اید".
• همچنین در حدیثی دیگر از آن حضرت نقل شده است که پس از نزول آیات دوم و سوم سوره طلاق - که خداوند در آن رزق و روزی بندگان باتقوا و متوکلش را ضمانت کرده است – عده‌ای از اصحاب رسول خدا (ص) درهای خانه‌های خود را بسته، برای عبادت به سوی مسجد روانه شدند. وقتی این مسئله را به رسول خدا (ص) خبر دادند، آنان را احضار کرده، علت را از آنان پرسید؛ گفتند: "خداوند، خود روزی ما را بر عهده گرفته است و ما نیز به همین دلیل به او توکل و کسب و کار را رها کرده، به عبادت رو آوردیم". حضرت مسئله را برای آنان شرح داد و فرمود: "بدانید که اگر چنین کنید، هرگز دعایتان مستجاب نخواهد شد و روزی به شما نخواهد رسید؛ مگر آنکه خودتان در طلب برآیید و بکوشید".

توکل در سیره پیامبر اکرم (ص)

• سرتاسر زندگانی رسول خدا (ص) سرشار از توجه و توکل و اعتماد به خداوند متعال است؛ به گونه‌ای که قلب ایشان در بحرانی‌ترین شرایط و وخیم‌ترین اوضاع، هیچ گاه از اتکال به خدای بی‌همتا فارغ نشد؛ حتی زمانی که دشمنان دین خدا با خشونت تمام به سوی رسول خدا (ص) حمله ور شدند و در این راه از هیچ جنایتی فروگذار نکردند و حتی بعضی از یاران پیامبر خدا (ص) را به جرم مسلمانی زیر شکنجه به شهادت رساندند و کار را به جایی رساندند که نقشه کشتن فرستاده خدا (ص) را کشیدند، باز هم پیامبر به خدا تو کل داشت و در چنین شرایط حساسی که ایشان با تعداد کم یاران و تعداد انبوه دشمنان روبرو بود، به جای صلح و کوتاه آمدن، باز هم راه مبارزه را در پیش گرفت. آن حضرت در ادامه مبارزات مقدسش و در راه هجرت به مدینه، زمانی که همراه ابوبکر به غار ثور پناه برده بود و دشمنان در پی حضرت تا در غار نیز آمده بود، با کمال آرامش به ابوبکر که سراسر وجودش حزن و اندوه بود، می‌گوید: « لا تَحْزَنْ‌ إِنَ‌ اللَّهَ‌ مَعَنا»؛ که این حالت، اوج توکل و اعتماد ایشان به خدا و مصداق بارز آیه ﴿وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ﴾ است.
• جنگ ذات الرقاع نیز عرصه دیگری از بروز و ظهور کامل توکل رسول خدا (ص) به خداوند قادر است. نقل شده است که در جنگ ذات الرقّاع، رسول خدا (ص) در کنار درّه‌ای زیر درختی توقف کرده بود. در این هنگام، سیلی آمد و میان ایشان و یارانش فاصله انداخت و مردی از مشرکان که جدایی پیامبر خدا (ص) از یارانش را دریافت، به هم‌رزمان خود گفت: "من محمد (ص) را خواهم کشت". پس، آهسته به رسول خدا (ص) نزدیک شد و بر حضرت شمشیر کشید و گفت: "ای محمّد (ص)! کیست که تو را از دست من نجات دهد؟" پیامبر (ص) فرمود: "همان کسی که پروردگار من و توست." در این هنگام، جبرئیل (ع) نازل شد و بر آن مرد ضربه‌ای زد و او را نقش بر زمین کرد. سپس، پیامبر (ص) برخاست و شمشیر آن مرد را برداشت و روی سینه او نشست و فرمود: "ای غورث! کیست که تو را از دست من نجات دهد؟" گفت: بخشندگی و آقاییِ تو ای محمد (ص)!" پس، پیامبر (ص) او را رها کرد و آن مرد از جا برخاست، در حالی که می‌گفت: "به خدا قسم که تو از من بهتر و بزرگوارتری".
• از دیگر مصادیق توکل در سیره رسول خدا (ص) آن بود که ایشان روزی دهنده واقعی و حقیقی را خدایی می‌دانست که بی‌منت، روزی هر روز انسان‌ها را می‌رساند؛ از این رو، خود، غذایی را برای فردایش ذخیره نمی‌کرد و به همسران و خادمان خود نیز اجازه نمی‌داد که برای آینده غذا ذخیره کنند.
• در برخی منابع، از سفینه، خادم پیامبر اکرم (ص) - چنین نقل شده است: روزی پرندگان پخته‌ای را برای رسول خدا (ص) هدیه آوردند. ام ایمن، ‌ خادم آن حضرت (ص)، مقداری از آن غذا را کنار گذاشت و بقیه را نزد پیامبر خدا (ص) برد تا بخورد؛ چون صبح شد، او بقیه غذا را نزد رسول خدا (ص) برد تا بخورد؛ پس آن حضرت فرمود: "این چیست؟"‌ ام ایمن گفت: "اینها مقداری از آن پرندگانی است که دیروز به شما هدیه شده بود"؛ رسول خدا (ص) فرمود: "آیا تو را نهی نکردم که چیزی را برای کسی و یا برای فردا ذخیره نکنی؟ همانا خداوند، روزی هر فردایی را می‌رساند"..
• همچنین نقل شده است که ذکر قنوت وتر ایشان، کمک خواستن از خدا برای توکل و توصیه به توکل، از مطالب مهم سخنان ایشان بود.

فرمان‌برداری از خدا در توکّل

• قرآن کریم می‌فرماید:

1. ﴿وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾.
2. ﴿وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلًا﴾.
3. ﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ﴾.
4. ﴿وَتَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ﴾.
5. ﴿فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّكَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِينِ﴾.
6. ﴿وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ﴾.
7. ﴿وَتَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لَا يَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَكَفَى بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِيرًا﴾.
8. ﴿وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا﴾.
9. ﴿وَمَا لَنَا أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَيْتُمُونَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ﴾.

فرمان‌برداری از خدا در توکّل در حدیث

1. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: بر چیره‌ای توکل کردم که کسی بر او غلبه نمی‌کند.
2. هنگامی که کاری دشوار برای پیامبر (ص) پیش می‌آمد، کار را به خدا وا می‌نهاد و از اتّکا به قدرت و توان خود پرهیز می‌کرد و خواستار نزول هدایت الهی می‌شد.

متوکل، از نام‌های پیامبر (ص)

1. به نقل از اُمّ دردا: به کعب الأحبار عالم یهودی گفتم: اوصاف پیامبر خدا (ص) را در تورات، چگونه می‌یابید؟ گفت: در تورات آمده است که: "محمّد، فرستاده خداست. نامش، متوکّل (توکّل کننده) است".
2. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: اوصاف من، این است: ستودنی‌تر، توکّل‌کننده.
3. به نقل از عطاء بن یَسار: به عبد الله بن عمرو بن عاص برخوردم. به او گفتم: مرا از اوصاف پیامبر خدا (ص) در تورات، خبر ده. گفت: آری. به خدا، پاره‌ای از اوصاف او در تورات، همان است که در قرآن، آمده است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا﴾ و پناهی برای مردمان امّی. تو بنده من و فرستاده من هستی. تو را "متوکّل (توکّل کننده)" نامیدم".

حکایتی از توکّل پیامبر (ص)

1. به نقل از جابر بن عبد الله: با پیامبر خدا (ص) برای شرکت در جنگی به طرف نجد، حرکت کردیم. پیامبر (ص) در یک وادی پر از درختان خاردار، به ما رسید و زیر درختی فرود آمد و شمشیرش را به یکی از شاخه‌های آن آویخت. مسلمانان برای پناه گرفتن در سایه درختان، در وادی، پراکنده شدند. پیامبر خدا (ص) فرمود: "من خوابیده بودم که مردی آمد و شمشیر را برداشت. از خواب که بیدار شدم، دیدم او بالای سرم ایستاده است. همین قدر فهمیدم که شمشیر در دست‌های او می‌درخشد. آن مرد به من گفت: کیست که تو را از دست من برهاند؟ گفتم: خدا. دوباره گفت: کیست که تو را از دست من برهاند؟ گفتم: خدا. آن مرد، شمشیر را غلاف کرد و نشست". پیامبر خدا (ص) هم متعرّض او نشد.
2. به نقل از جابر بن عبد الله: پیامبر خدا (ص) در جنگ ذات الرقاع با قبیله عارب خصفه زیر نخلی فرود آمد و چون مشرکان، غفلت مسلمانان را در حفاظت از پیامبر (ص) دیدند، یکی از آنها به نام غورث بن حارث آمد و خود را به پیامبر (ص) رساند و با شمشیر، بالای سر ایشان ایستاد و گفت: چه کسی تو را در برابر من حفظ می‌کند؟ پیامبر (ص) فرمود: "خداوند عزیز جلیل". شمشیر از دست آن مرد افتاد و پیامبر خدا (ص) آن را برداشت و فرمود: "حالا چه کسی تو را در برابر من حفظ می‌کند؟". مرد گفت: تو بهترین دستگیر من باش. پیامبر (ص) فرمود: "آیا گواهی می‌دهی که معبودی جز خداوند یکتا نیست؟". گفت: نه؛ امّا با تو عهد می‌کنم که با تو نجنگم و با کسانی هم که با تو می‌جنگند، همراهی نکنم. پیامبر (ص) آزادش گذاشت. او نزد همراهانش باز گشت و گفت: از نزد بهترین مردم پیش شما آمده‌ام.

توکل در زمزم هدایت

بسیاری از مردم به گونه‌ای زندگی می‌کنند که باوری به خدا و دخالت خدا در جهان ندارند. آنها به دلیل ناآگاهی و ضعف اعتقادی شان نمی‌دانند یا باور ندارند که سررشته تمام امور جهان در دست خداست. اگر خدا بخواهد کاری انجام نشود، اگر تمام عوامل هم دست به دست هم بدهند، آن کار انجام نخواهد شد و اگر بخواهد کاری انجام شود، هیچ قدرتی نمی‌تواند از آن جلوگیری کند. ازاین رو، آدمی باید همواره به پروردگارش دل بسپارد و تنها از او امید گره‌گشایی داشته باشد. با این کار، بسیاری از دشواری‌ها آسان خواهد شد. انسان‌های باایمان، هرگز به مردم تکیه نمی‌کنند، بلکه امید آنها نخست به خدا و سپس به تلاش و نیروی خودشان است. خداوند از انسان خواسته است تا امید خود را از غیر او بِبُرد و با توکل به عنایت الهی و با تلاش پی گیر، زندگی مادی و معنوی خویش را پربرکت سازد و هیچ‌گاه زیر منت غیرخدا قرار نگیرد. پیامبر اکرم (ص)، توکل و اعتماد بر غیرخدا را آغاز نکبت و بدبختی می‌داند و می‌فرماید: «يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا مِنْ مَخْلُوقٍ يَعْتَصِمُ بِمَخْلُوقٍ دُونِي- إِلَّا قَطَعْتُ أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مِنْ دُونِهِ- فَإِنْ سَأَلَنِي لَمْ أُعْطِهِ»؛ خداوند عزوجل می‌فرماید: هیچ مخلوقی نیست که به جای من، به مخلوقی چنگ زند (تکیه کند)، مگر اینکه درهای آسمان‌ها و زمین را به روی او ببندم. پس چون مرا بخواند، جوابش ندهم و چون از من بخواهد، به او عطا نکنم.

پیامبر اکرم (ص) در نفی تکیه بر غیرخدا فرمود: «لَا تَتَّكِلْ إِلَى غَيْرِ اللَّهِ فَيَكِلَكَ اللَّهُ إِلَيْهِ»؛ به کسی جز خدا تکیه نکن که خداوند، تو را به همو وا می‌گذارد..

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، سیره پیامبر خاتم ج۱
3. اسحاقی، سید حسین، مروارید نبوت
4. حسینی‌نیا، اقبال، زمزم هدایت