صفات الهی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث صفات الهی است. صفات الهی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: صفات الهی در کلام اسلامی - صفات الهی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - صفات الهی در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

توحید و صفات الهی

توحید، گستره وسیع و مراتب متعددی دارد که هم شامل ساحت فکر و اندیشه می‌شود و هم ساحت عمل و رفتار انسان را در بر می‌گیرد. توحید در ساحت اندیشه و فکر را توحید نظری می‌گویند که به معنای اعتقاد به یکتایی و یگانگی خداوند در ذات و صفات و افعال می‌باشد. این نوع فکر و اندیشه، سبب گونه خاصی از اعمال و رفتار می‌شود، که به آن توحید عملی و یا رفتار موحدانه می‌گویند. متکلمان اسلامی برای هر یک از این دو ساحت از توحید، مراتبی را ذکر کرده‌اند. توحید نظری را به توحید در ذات، توحید در صفات و توحید در افعال تقسیم نموده‌اند. برای توحید عملی، انواع و مراتبی را ذکر کرده‌اند که از جمله عبارت‌اند از: توحید در الوهیت، توحید در عبادت، توحید در استعانت، توحید در اطاعت، توحید در محبت، توحید در توکل و....

توحید در ذات

توحید در ذات به معنای یگانه و یکتا دانستن خداوند متعال است. یعنی خداوند متعال ذاتی یگانه بوده و هیچ مثل و مانندی ندارد و از سوی دیگر ذاتی بسیط است و هیچ گونه ترکیبی در او راه ندارد. گاهی از نوع اول از توحید ذاتی، به توحید واحدی و از نوع دوم به توحید احدی یاد می‌کنند. مقام معظم رهبری معتقدند که چون سلسله جنبان آفرینش، یکی است و همه مخلوقات از یک مبدأ به وجود آمده‌اند، همه اجزاء یک مجموعه‌اند و همه جهان یک واحد است که دارای یک جهت‌گیری می‌باشد. ﴿مَا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ﴾. در آفرینش خدای رحمان هیچ ناهماهنگی نمی‌بینی. جهان آفرینش از دیدگاه ایشان، مانند کاروانی است، که همه رهروان آن، همانند حلقه‌های یک زنجیر به هم پیوسته هستند و مانند اجزاء یک دستگاه، در جهت واحد در حال تلاش‌اند و هر جزء با ملاحظه جایگاهش در کل این ارگانیسم قرار دارد. بیان ایشان در این زمینه شبیه برهان تمانع است که متکلمان و فلاسفه برای اثبات یگانگی خداوند به کار می‌گیرند.

توحید افعالی

در بینش اسلامی و توحیدی، توحید افعالی به معنای نفی هر گونه شریک در افعال خداوند است. به این معنا که خداوند در افعال خود از هرگونه شریک و یاوری بی‌نیاز است و نیز اینکه هیچ موجودی جز خداوند متعال، در افعال خود مستقل نیست و هر فعل و اثر و تغییر و تحولی در جهان هستی رخ می‌دهد، تحت اراده و مشیت خداوند است. مطابق این بینش، انسان دست قدرت خداوند را در همه نظام هستی مشاهده کرده، همه موجودات جهان هستی را کارگزاران و فرمانبرداران خداوند متعال می‌بیند. همه مخلوقات از منظر مقام معظم رهبری، مطیع و سر به فرمان خداوند متعال هستند. در این مجموعه، هیچ موجود و قانون خود سر وجود ندارد، بلکه همه موجودات و قوانین حاکم بر آنها، سر در خط و گوش به فرمان و بنده خداوند هستند. این بینش موجب می‌شود که انسان ذهن خود، اعضاء و جوارح خود و تلاش خود را وسایلی برای تحقق اهداف الهی بداند و دست قدرت و رحمت الهی را در همه اینها ببیند. از منظر ایشان، نیرو، اراده، علم و... هر چیز دیگری که انسان دارد، از جانب خداست و تحت سیطره و فرمان و اراده اوست و انسان هر کاری را انجام می‌دهد، با نیرو، اراده و علمی است که خداوند به او عنایت فرموده است. «خداوند، قدرت مالک محیط مدبری است که همه چیز در قبضه قدرت اوست، از این جهت است که خداوند متعال به مجاهدان در راه خدا که با دشمن می‌جنگند و دشمن را شکست می‌دهند، می‌فرماید: ﴿وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى﴾ اگر انسان خود را مستقل ببیند موجب فساد او می‌شود».

توحید در مالکیت

توحید در مالکیت به معنای انحصار مالکیت حقیقی و مستقل در خداوند متعال و نفی هرگونه مالکیت حقیقی و مستقل از غیر اوست. مطابق این بینش مالکیت غیر خدا، مالکیتی اعتباری و در طول مالکیت خداوند است. خداوند سبحان، از دیدگاه مقام معظم رهبری، مالک مطلق و اصیل همه هستی است و هیچ کس جز خداوند، به صورت مستقل، مالک و صاحب اختیار چیزی نیست و اشیاء به صورت امانت و به منظور بهره‌مندی از آنها در راه تکامل و رشد انسانی، در اختیار انسان قرار گرفته است. از این رو او حق ندارد، اینها را تباه و نابود سازد و یا بدون استفاده و مهمل بگذارد.

توحید در ربوبیت

«رب» در لغت بر کسی اطلاق می‌شود که صاحب اختیار کسی یا چیزی است، به گونه‌ای که هرگاه بخواهد بتواند در امور آن کس یا آن چیز دخالت کرده و آن را تدبیر نماید. ربوبیت به این معنا لازمه مالکیت حقیقی است،؛ چراکه تا موجودی مالک حقیقی موجود دیگری نباشد، نمی‌تواند مستقلاً و به صورت مطلق، به تدبیر امور او بپردازد و در امور او دخالت کند. بنابراین توحید در ربوبیت، به این معناست که تنها خداوند مالک حقیقی تمام هستی است، تدبیر امور موجودات عالم را عهده‌دار بوده، می‌تواند به صورت مطلق و مستقل در امور موجودات تصرف کرده و آنها را تدبیر نماید. توحید در ربوبیت به توحید در ربوبیت تکوینی و توحید در ربوبیت تشریعی قابل تقسیم است. توحید در ربوبیت تکوینی، به معنای حق انحصاری خداوند در دخالت و تصرف در نظام تکوین است و منظور از ربوبیت تشریعی، حق انحصاری خداوند در قانون‌گذاری و تشریع احکام است و اعتقاد به اینکه یگانه مشرِّع و قانون‌گذار حقیقی، خداوند است و احدی غیر از خداوند حق ندارد که به صورت مستقل، برای تنظیم حیات بشری قوانینی وضع نماید. مقام معظم رهبری معتقدند که از آنجایی که خدای سبحان آفریننده انسان و نظام هستی است، از هر کسی به امکانات و نیازهای او آگاه‌تر است و ذخائر و استعدادها و انرژی‌های نهفته در جسم و جان آدمی و نیز قابلیت‌ها و ذخائر بی‌شمار موجود در جهان هستی و میزان کاربرد و مورد مصرف و چگونگی التقاء اینها را به خوبی می‌شناسد، بنابراین فقط خداوند است که می‌تواند شیوه زندگی و خط مشی حرکت انسان را در نظام تکوین طرح‌ریزی کرده و سیستم قانون زندگی و نظام اجتماعی او را ترسیم نماید. این حق نتیجه منطقی و طبیعی آفریدگاری خداوند است و هرگونه دخالتی از سوی دیگران در تعیین مسیر و خط مشی عملی انسان‌ها، دخالت در قلمرو خدایی و موجب شرک است.

توحید در حاکمیت

توحید در حاکمیت به این معناست که حاکمیت که به معنای تسلط بر جان و مال انسان‌ها و اداره امور جامعه است از شئون خداوند است و تنها حاکم مستقل و حقیقی اوست و حاکمیت دیگران تنها در سایه اذن الهی اعتبار می‌یابد. از منظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای یکی از مراتب توحید، توحید در حاکمیت و نفی هر سلطه غیر خدایی است. ایشان معتقدند عنصر فاخر و ارجمند انسان بسیار ارزنده‌تر از آن است که اسیر و مقهور و ذلیل کسی غیر از خدا باشد. از منظر مقام معظم رهبری «حکومت و ولایت، متعلق به خداوند متعال است و از خدای متعال به پیامبر(ص) و از او به ولی مؤمنین می‌رسد؛ لذا انحراف از خط ولایت ائمه(ع)، انحراف از خط توحید است».

توحید در عبادت

یکی از مهم‌ترین اقسام توحید عملی، توحید در عبادت است، به این معنا که تنها باید خدا را پرستش کرد و غیر او کسی شایسته پرستش نیست،؛ چراکه عبادت شایسته کسی است که کمال مطلق بوده و از همگان بی‌نیاز است، آفریننده همه موجودات و بخشنده نعمت‌ها به بندگان است. مقام معظم رهبری با توجه به معنای وسیع عبادت و ربوبیت و الوهیت، نتیجه می‌گیرد که عبادت به معنای تسلیم و اطاعت بی‌قید و شرط در برابر انسان یا هر موجود دیگر است. هنگامی که انسان بی‌هیچ قید و شرطی سر در کمند کسی می‌نهد و به میل و فرمان و اراده او حرکت می‌کند و تسلیم او می‌شود، در حقیقت او را عبادت کرده است و نیز هر عامل درونی یا بیرونی که انسان را به گونه‌ای رام و مطیع خود می‌سازد و تن و جان انسان را در ید قدرت خود بگیرد، انسان را عبد خود ساخته است.

ایشان با ذکر داستان حضرت ابراهیم(ع) و جریان شکستن بت‌ها به دست آن حضرت، این نکته را گوشزد می‌کند که تنها خداوند متعال است که شایستگی پرستش را دارد و غیر خدا، اعم از بت‌های چوبین و یا سایر انسان‌ها و قدرت‌های کوچک و بزرگ شایستگی عبادت و اطاعت را ندارند. فقط خداوند قادر حي بصير فعال ما يشاء و حاكم ما يريد است که شایستگی عبادت را دارد و سزاوار است انسان در مقابل او تسلیم شود. هر قدرتی غیر از خداوند متعال، نه می‌تواند به انسان نفعی برساند و نه می‌تواند ضرری وارد کند؛ لذا هیچ قدرتی شایستگی عبودیت را ندارد. مقام معظم رهبری، پیروی از هوای نفس را بخشی از مفهوم شرک می‌دانند. و هوای نفس را بالاترین و خطرناک‌ترین بت‌ها معرفی می‌کند که مبارزه با آن باید رایج باشد.

توحید در محبت

از جمله مراتب دیگر توحید، توحید در محبت است. به این معنا که انسان فقط خداوند را بالاصاله دوست داشته باشد و دوستی دیگران پرتوی از دوستی خداوند و در طول دوستی خداوند باشد. از منظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تنها خداوند است که هستی مطلق و کمال زیبایی مطلق است، بنابراین تنها اوست که شایسته آن است که انسان شیفته و ستایش‌گر و نیایش‌گر او باشد و غیر او هیچ چیز در مرتبه‌ای نیست که انسان شیفته و بنده و ستایش‌گر خویش سازد.

توحید در استعانت

استعانت به معنای «درخواست کمک» است و مراد از توحید در استعانت این است که انسان در امور خود تنها به خداوند متکی باشد و تنها از او یاری بخواهد و تنها دست استمداد به سوی او دراز کند. مقام معظم رهبری راه و روش پیامبران الهی را اتکا به خداوند و استعانت از او می‌دانند و همین را شرط رسیدن به هدف و پیروزی در صحنه مبارزه می‌دانند. ایشان یکی از عوامل موفقیت حضرت امام خمینی را اتکا امام به خداوند و استعانت امام از خداوند ذکر می‌کنند.

اسماء و صفات الهی

یکی از مباحث مهمی که در مسائل خداشناسی و توحید مورد بحث قرار می‌گیرد، مبحث اسماء و صفات باری تعالی است. متکلمان اسلامی صفات خداوند را به دو قسم تقسیم می‌کنند: صفات ثبوتیه و صفات سلبیه. صفات ثبوتیه صفاتی هستند که کمالی را به خداوند نسبت می‌دهند و از ثبوت کمالی برای خداوند خبر می‌دهند. در مقابل صفات سلبیه به صفاتی گفته می‌شود، که نقصی را از خداوند سلب می‌کنند. از آنجا که خداوند متعال کمال مطلق و غنی بالذات است، همه صفات کمالی را دارد و نیز از هر نوع عیب و نقصی منزه می‌باشد. مقام معظم رهبری معتقدند که در اندیشه الهی اسلام، «همه هستی آفریده خداست و جلوه‌گاه علم و قدرت اوست». ایشان همه اجزاء و عناصر عالم را در قبضه قدرت خداوند متعال و سر در خط و گوش به فرمان خداوند متعال می‌دانند.

از منظر ایشان «هیچ کار کوچک و بزرگی نیست، مگر اینکه در علم و دفتر محاسبه الهی نوشته می‌شود و موجود است». «هیچ چیز از علم خداوند متعال مخفی نیست». ﴿لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ﴾. همه لحظات زندگی انسان، زیر پرتو نافذ علم و بصیرت الهی است و خدای سبحان به زوایای فکر و ذهن و خطورات قلبی انسان آگاه است. در علم خدای متعال معلوم است که انسان در آینده چه اعمالی انجام می‌دهد و چه راهی را انتخاب خواهد کرد و متناسب با آن شایستگی‌هایی را به او می‌دهد. ایشان علم و حکمت خداوند را علم و حکمتی نامتناهی می‌دانند که همه زمان‌ها و مکان‌ها را زیر بال خود می‌گیرد و بر همه سرزمین‌ها و کشتزارهای حیات می‌بارد و همه جا و هر زمان را سیراب می‌کند. ایشان شاکر بودن را یکی دیگر از صفات خداوند متعال می‌دانند. از منظر ایشان انسان وقتی برای خداوند متعال کاری را انجام می‌دهد، از دید نافذ الهی مخفی نمی‌ماند و برای هر کار خوبی، پاسخ کریمانه‌ای از سوی خداوند متعال معین خواهد شد.

منابع

1. رودبندی زاده، مهدی، مقاله «خداشناسی توحیدی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱