احمد بن سیار سیاری بصری در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احمد بن سیار سیاری بصری است. احمد بن سیار سیاری بصری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احمد بن سیار سیاری بصری در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

احمد بن سیار تنها در یک مورد از اسناد تفسیر کنز الدقائق، به نقل از کتاب تأویل الآیات الظاهرة وارد شده است:

«في شرح الآيات الباهرة: مَا رَوَاهُ الشَّيْخُ أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ يُونُسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَيَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: إِذَا لَاذَ النَّاسُ مِنَ الْعَطَشِ قِيلَ لَهُمْ ﴿انْطَلِقُوا إِلَى مَا كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ﴾ يَعْنِي إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ فَإِذَا أَتَوْهُ قَالَ لَهُمْ ﴿انْطَلِقُوا إِلَى ظِلٍّ ذِي ثَلَاثِ شُعَبٍ * لَا ظَلِيلٍ وَلَا يُغْنِي مِنَ اللَّهَبِ﴾، يَعْنِي مِنْ لَهَبِ الْعَطَشِ».

مراد از راوی، «احمد بن محمد بن سیار» است که در کتب رجال عنوان شده و در اسناد بسیاری از روایات واقع گردیده است.

احمد بن محمد بن سیار

احمد بن محمد بن سیار، در سند دو روایت از روایات تفسیر کنز الدقائق به نقل از کتاب تأویل الآیات الظاهرة، یاد شده است؛ برای نمونه:

«وَ قَالَ أَيْضاً حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَيَّارٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَيَّارٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ جَعْفَرٍ الْأَحْمَرِ بْنِ سَيَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انْفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا﴾ قَالَ انْفَضُّوا عَنْهُ إِلَّا عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ(ع) فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾».

شرح حال راوی

نام راوی احمد بن محمد بن سیار و کنیه وی «ابوعبدالله»، معروف به السیاری است که با عناوین السیاری، احمد بن محمد، احمد بن محمد السیاری و احمد بن محمد بن سیار در اسناد روایات قرار گرفته است.

رجالیان بزرگی مانند برقی، ابن غضائری، کشی، نجاشی، طوسی و... نام وی را در کتب رجالی خود ذکر و حال وی را گزارش کرده‌اند.

بعضی وی را بصری، و برخی اصفهانی و شماری قمی معرفی کرده‌اند.

سیاری از کاتبان آل طاهر (طاهریه) بود که آنان به ریاست طاهر بن الحسین فرزند حسین ذوالیمینین در منطقه خراسان در سال‌های ۲۰۵ - ۲۵۹ ق به فرمانروایی مشغول بودند و در سال ۲۵۹ ق رخت بربستند. ایشان چندین اثر علمی دارد؛ از جمله ثواب القرآن، القراءات و التنزیل و التحریف .

طبقه راوی

تاریخ ولادت راوی مشخص نیست؛ ولی سید محسن امین تاریخ وفاتش را ۳۶۸ ق دانسته و آن را به الفهرست شیخ طوسی نسبت داده است. زرکلی نیز تاریخ وفات سیاری را سال ۳۶۸ ق و ۹۷۸ میلادی ثبت کرده است.

علامه آقا بزرگ تهرانی در الذریعه و مقدمه الغارات تاریخ یاد شده را تاریخ وفات سیاری برگزیده است.

از عبارت ابن حجر عسقلانی برداشت می‌شود که وفات سیاری کمی پیش از سال ۳۰۰ ق بوده است .

تحقیق

سال ۳۶۸ ق را تاریخ وفات سیاری دانستن، معقول نیست؛ زیرا از بعضی روایات فهمیده می‌شود که وی عصر امام جواد(ع) را که در سال ۲۲۴ ق به شهادت رسیده، ادراک کرده است. اگر ایشان در زمان شهادت امام جواد(ع) ۲۰ ساله بوده باشد، بایستی بیش از ۱۴۴ سال عمر کرده باشد، که طبیعی نیست.

بر این اساس، به احتمال قوی، تاریخ ۳۶۸ مصحّف ۲۶۸ بوده باشد، چنان که نسبت دادن این تاریخ به الفهرستذشیخ طوسی درست نیست؛ زیرا هیچ اثری از آن، نه در این کتاب دیده می‌شود؛ نه در رجال نجاشی؛ نه در کتب دیگر، بلکه شیخ طوسی او را از اصحاب امام هادی و امام حسن عسکری(ع) به شمار آورده، چنان که برقی وی را تنها در اصحاب امام هادی(ع) ذکر کرده است.

از روایت کشی فهمیده می‌شود که وی دوران أبوجعفر ثانی، امام جواد(ع) را نیز ادراک کرده است.

ابن ادریس وی را از اصحاب امام کاظم و امام رضا(ع) شمرده است:

ومن ذلك ما استطرفناه من كتاب السياري واسمه أبو عبدالله صاحب موسى و الرضا(ع) و مرحوم کلینی مکاتبه محمد بن فرج با امام هادی(ع) را توسط سیاری نقل کرده است.

شیخ صدوق توقیعی را که از وجود مقدس صاحب الزمان(ع) خطاب به یکی از شیعیان صادر شده، نقل کرده و نوشته است: روى هذا التوقيع الحسن بن علي بن إبراهيم عن السياري که از این فهمیده می‌شود سیاری پس از سال ۲۶۰ (ق) نیز زنده بوده است.

مستطرفات ابن ادریس، سیاری را از اصحاب امام کاظم و امام رضا(ع) بر شمرده؛ ولی درست نیست و شاهدی برای آن به دست نیامده است.

آیت‌الله بروجردی در تعیین طبقه سیاری با تردید، گاه وی را از طبقه ششم و گاه از طبقه هفتم به شمار آورده که منشأ تردید، متفاوت بودن استادان و شاگردانش در اسناد روایات بوده است.

استادان و شاگردان راوی

سیاری از افراد بسیاری مانند محمد بن خالد البرقی، محمد بن الفضیل، یونس بن عبد الرحمن، موسی بن هارون، علی بن راشد، محمد بن جمهور، علی بن اسباط، و الحسن بن علی بن یقطین و عبدالرحمن بن أبی نجران روایت نقل کرده که از استادان وی شمرده می‌شوند و راویانی همچون علی بن محمد بن عبدالله، عبدالله بن جعفر، محمد بن احمد بن یحیی، الحسین بن محمد، احمد بن أبی عبدالله البرقی، أبو سعید الآدمی سهل بن زیاد و الحسن بن علی بن مهزیار از ایشان حدیث نقل کردند که شاگردان اویند.

مذهب راوی

احمد بن محمد بن سیار به نقل نجاشی از حسین بن عبیدالله غضائری نیز به تصریح شیخ طوسی فاسد المذهب بوده است:

1. ابن غضائری به نقل از علی بن محمد بن محبوب وی را از معتقدان به تناسخ معرفی کرده است.
2. ابن حجر عسقلانی از رجالیان بزرگ اهل سنت، با تعبیر شیعی جلد از وی یاد کرده است.

پرسش: آیا مقصود از فساد مذهب این است که سیاری شیعه یا امامی نبوده، یا افکار و اعتقادات فاسدی مانند غلو، تناسخ و... داشته است؟

پاسخ: بر اساس تحقیق، سیاری از راویان امامی به شمار می‌آید؛ ولی دارای انحرافات فکری مانند اعتقاد به تناسخ؛ غلو و ادعای نیابت بوده است، به چند دلیل:

أ. ملاحظه روایات سیاری؛ نمونه‌ها:

«... عَنْ أَحْمَدِ بْنِ مُحَمَّدِ السَّيَّارِيِّ قَالَ حَدَّثَنِي نَسِيمٌ وَ مَارِيَةُ قَالَتَا: لَمَّا خَرَجَ صَاحِبُ الزَّمَانِ(ع) مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ سَقَطَ جَاثِياً عَلَى رُكْبَتَيْهِ رَافِعاً سَبَّابَتَهُ نَحْوَ السَّمَاءِ ثُمَّ عَطَسَ فَقَالَ ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ عَبْداً دَاخِراً لِلَّهِ غَيْرُ مُسْتَنْكِفٍ وَ لَا مُسْتَكْبِرٍ ثُمَّ قَالَ زَعَمَتِ الظَّلَمَةُ أَنَّ حُجَّةَ اللَّهِ دَاحِضَةٌ وَ لَوْ أَذِنَ لَنَا فِي الْكَلَامِ لَزَالَ الشَّكُ».

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ السَّيَّارِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الرَّازِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي(ع) قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا تَقُولُ فِي الصَّوْمِ فَإِنَّهُ قَدْ رُوِيَ أَنَّهُمْ لَا يُوَفَّقُونَ لِصَوْمٍ فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَةُ الْمَلَكِ فِيهِمْ قَالَ فَقُلْتُ وَ كَيْفَ ذَلِكَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ إِنَّ النَّاسَ لَمَّا قَتَلُوا الْحُسَيْنَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ أَمَرَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَلَكاً يُنَادِي أَيَّتُهَا الْأُمَّةُ الظَّالِمَةُ الْقَاتِلَةُ عِتْرَةَ نَبِيِّهَا لَا وَفَّقَكُمُ اللَّهُ لِصَوْمٍ وَ لَا لِفِطْرٍ».

«... عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّيَّارِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا(ع) يَحْدُثُ الْأَمْرُ لَا أَجِدُ بُدّاً مِنْ مَعْرِفَتِهِ وَ لَيْسَ فِي الْبَلَدِ الَّذِي أَنَا فِيهِ أَحَدٌ أَسْتَفْتِيهِ مِنْ مَوَالِيكَ قَالَ فَقَالَ ايتِ فَقِيهَ الْبَلَدِ فَاسْتَفْتِهِ فِي أَمْرِكَ فَإِذَا أَفْتَاكَ بِشَيْءٍ فَخُذْ بِخِلَافِهِ فَإِنَّ الْحَقَّ فِيهِ».

«... عَنِ السَّيَّارِيِّ عَنِ الْحَكَمِ بْنِ سَالِمٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: إِنَّا وَ آلُ أَبِي سُفْيَانَ أَهْلُ بَيْتَيْنِ تَعَادَيْنَا فِي اللَّهِ قُلْنَا صَدَقَ اللَّهُ وَ قَالُوا كَذَبَ اللَّهُ قَاتَلَ أَبُو سُفْيَانَ رَسُولَ اللَّهِ(ص) وَ قَاتَلَ مُعَاوِيَةُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ(ع) وَ قَاتَلَ يَزِيدُ بْنُ مُعَاوِيَةَ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ(ع) وَ السُّفْيَانِيُّ يُقَاتِلُ الْقَائِمَ(ع)».

ب. تعبیر شیعی جلد که ابن حجر درباره سیاری به کار برده، در جایی یاد می‌شود که شخص از راویان امامی است.

ج. ابن اثیر درباره طاهریه که به گفته نصر بن صباح، سیاری از بزرگان آنان به شمار میآمد، چنین نوشته است: "الطاهري، كلها كانت تتشيع".

محدث قمی به استناد همین جمله، در مورد یکی از طاهریان به نام عبیدالله بن عبدالله بن طاهر چنین نوشته است: هذا الرجل امامي شيعي، بل الطاهري كلها تتشيع.

د. تعبیر أنه قال بالتناسخ از زبان ابن غضائری.

و. تعبیر شیخ طوسی و نجاشی که درباره روایات سیاری نوشته‌اند: "إلا ما كان من غلو وتخليط".

ز. عبارت "أنه ليس في المكان الذي ادعاه لنفسه وألا تدفعوا إليه شيئاً" در حدیث امام جواد(ع). یکی از محققان پس از نقل این حدیث نوشته است: "يظهر من الحديث أن السياري كان له وجاهة يرجع إليه في الأمور و زعموا أنه كان وكيلاً له(ع) و قد اغتروا بما ادعاه لنفسه، فمنعهم عن أن يدفعوا إليه شيئاً".

جایگاه حدیثی راوی

سیاری از دو جهت مورد طعن قرار گرفته از نظر اعتقادی و از جهت حدیثی و نقل روایت، پس تضعیفات سیاری را می‌‌توان در دو حوزه دانست:

۱. خصوصیاتی که به خود وی برمی‌گردند؛ مانند ضعیف، متهالک، غال، منحرف، قال بالتناسخ و فاسد المذهب.

۲. ویژگی‌هایی که به روایات وی بر می‌گردند؛ نظیر ضعیف الحدیث، مجفو الروایة، كثیر المراسیل و استثنی شیوخ القمیین روایته من كتاب نوادر الحكمة.

ابن غضائری: "يكنى أبا عبدالله، القمي، المعروف بالسياري. ضعيف، متهالك، غال، منحرف. استثني شيوخ القميين روايته من كتاب نوادر الحكمة و حكى علي بن محمد بن محبوب عنه في كتاب النوادر المصنف أنه قال بالتناسخ".

کشی تحت عنوان "في أبي عبدالله أحمد بن محمد السياري إصفهاني ويقال بصري": "طاهر بن عيسى الوراق، قال حدثني جعفر بن أحمد بن أيوب قال حدثني الشجاعي، قال حدثني إبراهيم بن محمد بن حاجب، قال: قرأت في رقعة مع الجواد(ع) يعلم من سأل عن السياري: أنه ليس في المكان الذي ادعاه لنفسه و ألا تدفعوا إليه شيیئاً".

قال نصر بن الصباح: السياري أحمد بن محمد أبو عبدالله من ولد سيار وكان من كبار الطاهرية في وقت أبي محمد الحسن العسكري(ع).

شیخ طوسی: "أحمد بن محمد بن سيار أبو عبدالله الكاتب، بصري، كان من كتاب آل طاهر، في زمن أبي محمد(ع) ويعرف بالسياري، ضعيف الحديث، فاسد المذهب، مجفو الرواية، كثير المراسيل، و صنف كتباً كثيرة، منها: كتاب ثواب القرآن، كتاب الطب، كتاب القراءة، كتاب النوادر. أخبرنا بالنوادر خاصة: الحسين بن عبيد الله، عن أحمد بن محمد بن يحيى، قال: حدثني أبي، قال: حدثنا السياري، إلا بما كان فيه من غلو و تخليط. و أخبرنا بالنوادر و غيرها، جماعة من أصحابنا، منهم الثلاثة الذين ذكرناهم، عن محمد بن أحمد بن داود، قال: حدثنا سلامة بن محمد، قال: حدثنا...".

نجاشی نیز همین عبارت را با اندکی تفاوت نقل و نوشته است: "أحمد بن محمد بن سيار أبو عبدالله الكاتب بصري، كان من كتاب آل طاهر، في زمن أبي محمد(ع)، و يعرف بالسياري ضعيف الحديث، فاسد المذهب ذكر ذلك لنا: الحسين بن عبيدالله- مجفو الرواية، كثير المراسيل، له كتب، وقع إلينا منها: كتاب ثواب القرآن، كتاب الطب، كتاب القراءات، كتاب النوادر، كتاب الغارات، أخبرنا الحسين بن عبيدالله، قال: حدثنا أحمد بن محمد بن يحيي، عن أبيه، قال: حدثني السياري، إلا ما كان من غلو و تخليط.

ابن شهر آشوب: "أحمد بن محمد بن يسار أبو عبدالله الكاتب البصري اليساري. مجفو الرواية كتبه. ثواب القرآن الطب، النوادر، القراءات".

علامه حلی از راوی، با عنوان احمد بن سیار و ابن داود با عنوان احمد بن محمد بن سیار در قسم دوم کتاب رجال خودشان که به راویان ضعیف اختصاص دارد، از وی یاد کرده‌اند. و هر دو، در بخش کُنی، با نام أبو عبدالله السیاری نیز از او نام بردند.

کوتاه سخن: ابن غضائری با تعبیر "ضعيف، متهالك، غال، منحرف، استثنى شيوخ القميين روايته من كتاب نوادر الحكمة" و نجاشی و شیخ طوسی با تعبیر "ضعيف الحديث، فاسد المذهب، مجفو الرواية، كثير المراسيل" و ابن شهر آشوب با جمله "مجفو الرواية" از سیاری یاد کرده‌اند.

بر این اساس، بیشتر رجالیان به استناد کلام نجاشی و شیخ طوسی، سیاری را تضعیف کرده‌اند؛ ولی از سخن بعضی برداشت می‌شود که نگاهی مثبت به سیاری داشتند؛ از جمله علامه مجلسی که در الوجیرة وی را تضعیف کرده؛ ولی در بحار الأنوار وی را نامستقیم، از ثقات شمرده است: "وكيف يشك مؤمن بحقية الأئمة الأطهار(ع) فيما تواتر عنهم في قريب من مائتي حديث صريح، رواها نيف و أربعون من الثقات العظام، والعلماء الأعلام، في أزيد من خمسين من مؤلفاتهم كثقة الإسلام الكليني، و الصدوق محمد ابن بابويه، و الشيخ أبي جعفر الطوسي...، و مؤلف كتاب التنزيل و التحريف...".

مقصود از مؤلف التنزیل و التحریف در کلام یاد شده اشاره به سیاری است؛ زیرا مجلسی در جایی دیگر از بحارالأنوار آن را منطبق با القراءات سیاری دانسته است.

محدث نوری ذیل عنوان کتاب القراءات سیاری، پس از نقل دیدگاه ابن غضائری، شیخ طوسی و نجاشی نوشته است: "وبالجملة فبعد رواية المشايخ العظام: كالحميري، والصفار، وأبي علي الأشعري، وموسى بن الحسن الأشعري، والحسين بن محمد بن عامر، عنه، وهم من أجلة الثقات. واعتماد ثقة الإسلام علیه، وخلو كتابه عن الغلو والتخلیط، ونقل الأساطين عنه، لا ینبغی الإصغاء إلى ما قيل فيه، أو الريبة في كتابه المذكوره.

محقق شوشتری گرچه سیاری را ضعیف می‌داند، می‌پذیرد که روایات وی که در کتب حدیثی موجود نقل شده و محدث نوری بر اساس آنها در مورد سیاری داوری کرده، همان چیزی است که فقها و علمای حدیث، از قرائن، آنها را از مطالب غلو آمیز و مخلط جدا کرده، و در استنباط احکام از آنها استفاده کرده‌اند و هم اکنون به عنوان روایات مؤید در دست ما قرار گرفته است.

در تأیید سخنان محقق شوشتری به پاره‌ای از موارد که فقها به روایات سیاری استناد کرده‌اند اشاره می‌شود:

1. نماز شب عید فطر: علامه در منتهی برای استحباب آن به روایت سیاری تمسک جسته است و شهید اول با وجود اقرار به ضعف سیاری این روایت را مقبول نزد اصحاب معرفی کرده است.
2. جمع میان سوره‌های مبارک ضحی و انشراح: از ادله اتحاد این دو سوره در کتب فقهی، روایت معروف سیاری است.
3. تقصیر و عدم تقصیر نماز شکارچی: در این مسئله، بین روایت سیاری و دیگران جمع شده است.
4. صلوات شعبانیه: شیخ طوسی آن را از طریق احمد بن محمد سیاری از امام سجاد(ع) نقل کرده است.

نتیجه: تردیدی در ضعف سیاری نیست. بر این اساس، آن روایاتی که در القراءات نقل کرده و مُوهِم وقوع تحریف در قرآن‌اند و مورد استناد محدث نوری در فصل الخطاب قرار گرفته‌اند، اعتبار ندارند؛ ولی این به معنای نامعتبر شدن تمام روایات وی نیست، بلکه به آن روایاتی که از غلو و تخلیط خالی، و با اصول شیعه ناسازگار نباشند، می‌تواند استناد و از آنها استفاده کرد.

احمد بن محمد السیاری

احمد بن محمد السیاری در سند بیست و یک روایت تفسیر کنز الدقائق به نقل از کتاب‌هایی مانند الکافی، بصائر الدرجات، تأویل الآیات الظاهرة و... قرار گرفته است؛ برای نمونه:

«فی شرح الآیات الباهرة: [قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ]: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّيَّارِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَوْلُهُ تَعَالَى ﴿هَذَا كِتَابُنَا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ﴾. قَالَ إِنَّ الْكِتَابَ لَا يَنْطِقُ وَ لَكِنْ مُحَمَّدٌ وَ أَهْلُ بَيْتِهِ(ع) هُمُ النَّاطِقُونَ بِالْكِتَابِ. و هذا على سبيل المجاز تسمية المفعول باسم الفاعل إذ جعل الكتاب هو الناطق والناطق غيره».

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۲
2. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۳