استقلال علمی
مقدمه
ریشه‌ها و بسترهای استقلال در اندیشه و سخنان امام خمینی به سال‌های اولیه قیام یعنی (سال ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۳) برمی‌گردد. ایشان ضمن تأکید بر نارسایی در دانشگاه‌ها، استعماری بودن مراکز علمی و فساد در دانشگاه‌ها و... به طور مستقیم و غیرمستقیم یکی از اهداف مهم قیام خود را اصلاح دانشگاه‌ها و استقلال دانشگاه‌ها از سیطره سیاسی و علمی و فرهنگی غرب و... ذکر می‌نمودند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز امام خمینی همچون گذشته اصلاح دانشگاه‌ها و ایجاد استقلال علمی در همه سطوح و زوایای آموزش عالی را در دستور کار قرار دادند. انقلاب فرهنگی نمونه مهمی از عزم راسخ ایشان برای نیل به استقلال علمی بود. ایشان از اساس با وابستگی علمی و دانشگاه وابسته مخالف بودند[۱]. امام خمینی معتقد بودند همان‌طور که غربی‌ها و رژیم پهلوی به عنوان حکومت دست‌نشانده آنها روی دانشگاه‌ها انگشت گذاشتند و مصایب بزرگی را برای ملت و میهن و دین پدید آوردند؛ نظام اسلامی نیز باید از طریق اصلاح دانشگاه‌ها آثار مصایب و خسارت‌های سهمگین غرب را از چهره جامعه پاک کند. امام خمینی در نخستین سالگرد انقلاب فرهنگی در جمع اعضای ستاد انقلاب فرهنگی به این موضوع اشاره کردند.
به نظر ایشان رژیم سابق می‌خواست ارتباط روحانیت با دانشگاه را قطع کند تا قبله دانشگاه شرق و غرب باشد. ؛ چراکه آنها ظرف این پنجاه سال دوران پهلوی اجازه ندادند یک دانشگاهی که مربوط به خود کشور باشد؛ یک دانشگاهی که برای مصالح خود کشور تحصیل کند و برای مصالح خود کشور آدم و دانشمند بیرون بدهد؛ ایجاد شود[۲]. امام خمینی نیاز علمی و فرهنگی به غرب را خلاف اصل استقلال کشور می‌دانستند و به همین دلیل همواره به دست اندرکاران فرهنگی و علمی سفارش می‌کردند مبنای سیاست فرهنگی و علمی کشور را بر اساس استقلال علمی و فرهنگی پی‌ریزی نمایند. از منظر ایشان وظیفه امروز فضلا و مدرسین علوم اسلامی این است که طریقه سلف صالح را حفظ و افکار خود را برای هر چه پربارتر فقه و تفسیر و فلسفه و سایر علوم اسلامی به کار برند و شاگردان خود را برای همین مقصد الهی هدایت کنند. از طرفی ایشان بر این باور بودند که اساتید و دانشمندان دانشگاه رسالت دارند در مسائل علمی مختلفی که امت اسلامی بدان‌ها احتیاج دارد شالوده استقلال علمی و فرهنگی را پی‌ریزی نمایند[۳]. به نظر امام خمینی مسیر نجات یک ملت از دانشگاه می‌گذرد[۴] و تا دانشگاه مستقل نشود نمی‌توان به استقلال یک ملت امید داشت.[۵]
استقلال علمی
یکی دیگر از شاخص‌هایی که می‌توان بر اساس آن میزان استقلال فکری و شخصیتی یک جامعه را اندازه زد استقلال علمی است. سنگ بنای استقلال یک کشور خودباوری و استقلال علمی است. یعنی تا کشوری به استقلال علمی نرسد نمی‌تواند استقلال را در تمام عرصه‌ها به دست آورد. از سویی چنانچه حداقل استقلال سیاسی نیز نداشته باشد استعمارگران اجازه نمی‌دهند نخبگان و دانشمندان یک کشور دست به تحقیق، اکتشاف و اختراع بزنند. امروزه استقلال و اقتدار کشورها علاوه بر ظرفیت‌های تعریف شده در حوزه سخت‌افزاری، در پیوند مستقیم با مجموعه سرمایه‌های فرهنگی، اجتماعی و علمی جوامع است که با مدیریت صحیح این سرمایه‌ها می‌توان روز به روز بر اقتدار ملی افزود. در روایتی آمده است: «العلم سلطان»؛ یعنی علم و دانش برای یک ملت و برای یک فرد مایه اقتدار است. من وجده صال و من لم يجده صيل عليه؛ کسی که این قدرت را پیدا کند، دست برتر را دارد و آن کسی که نتواند قدرت علمی را به دست بیاورد، زیردست باقی می‌ماند و دیگران بر او دست برتر را خواهند داشت. استقلال علمی شناخت و پذیرش تمام ابعاد وجودی یک ملت است که در اتصال تاریخی با اعتماد به نفس ملی می‌تواند زمینه پیشرفت و جبران تمام عقب‌ماندگی‌های علمی گذشته را فراهم کند. محصول خودباوری علمی، امید یک ملت به آینده است از منظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، خودباوری علمی بدین معنا نیست که راه غربی‌ها را که پس از رنسانس در ساحت دانش شروع کرده‌اند ادامه دهیم و انتهای صف بایستیم. بلکه علم را برای خدمت، برای معنویت، برای پیشرفت فضائل انسانی، برای دفاع حقیقی از حقوق انسان باید فرا بگیریم و راه جدیدی را مبتنی بر انگیزه‌ها، ارزش‌ها و اخلاق الهی باز کنیم[۶]. پیام انقلاب اسلامی عمدتاً نرم است و تولیدات آن نیز عمدتاً باید نرم باشد. در نظام معنایی انقلاب اسلامی جنیش نرم افزاری نه به معنای توسعه علوم غربی است و نه تولید علم که مدلولی معاصر است برای تداوم نرم افزاری تمدن غرب؛ بلکه نهضت تولید علم در ایران یک الگوی جدید برای بلوغ علمی و معنوی بشر امروز است. حرکت علمی در ایران بر مبنای معنویت است.
بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته بیش از ۵۰ درصد جمعیت کشور پس از انقلاب اسلامی متولد شده‌اند و دغدغه اصلی این تراکم جمعیتی جوان کارآمدی نظام، پیشرفت کشور، تحقق عدالت و صیانت از اصول و ارزش‌های انقلاب است. پیشرفت‌های علمی اخیر در کشور نشان می‌دهد که اعتماد به نفس ملی جوانان ایرانی از اسلاف و پدران‌شان به مراتب بیشتر است[۷]. واقعیت این است که اعتماد به نفس ملی بزرگ‌ترین سرمایه معنوی و روحی برای یک جامعه است[۸]. امروز ملت ایران عزیز، پیش‌رونده، مقتدر، دارای اعتماد به نفس و دارای چشم‌انداز و امید فراوان نسبت به آینده است که ثمره استقامت در راه و پیمودن صراط مستقیم است[۹]. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با درک این واقعیت مهم گفتمان دهه چهارم انقلاب را پیشرفت و عدالت توامان خواندند و از عموم مسئولین و مردم خواستند تا مقدمات تحقق این گفتمان عمومی را فراهم کنند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به خصوص در سال‌های اخیر که بر اساس سخن حضرت آیت‌الله خامنه‌ای یک حرکت علمی در سراسر کشور شروع شده، پیشرفت‌های بزرگی برای ایران به دست آمده است که حاصل خودباوری و اعتماد به نفس ملی جوانان این مرز و بوم است. دانشمندان ایرانی در اوج مظلومیت و محرومیت از امکانات پیشرفته آزمایشگاهی و علمی به دستاوردهای بزرگی به خصوص در عرصه فناوری‌های نوین و استراتژیک دست یافته‌اند که جهانیان را مبهوت کرده است. انحصارگرایی، تبعیض، تحمیل، تبختر، خودخواهی، ناجوانمردی و خست بخشی از واقعیات دنیای علم و فناوری در زمانه‌ای است که عده‌ای مدعی شاهراه آزاد اطلاعات هستند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بارها بر ضرورت جهاد علمی برای جبران عقب‌ماندگی‌های کشور در این فضای ناعادلانه تاکید کردند. رمز توفیق بر این خصم متکبر و انحصارطلب که همه چیز را برای خود می‌خواهد و هیچ چیز را به دیگران نمی‌دهد، مجاهدت علمی در راه خدا و نهضت فراگیر نرم‌افزاری است. فوران و جوشش تولید علم در کشور آغاز زوال یک جانبه‌گری‌های دنیای پیشرفته است. این جوشش علمی مجاهدت مخلصانه در مواجهه با جنگ نرم تمام عیار دشمن است. امروز باید گفت دور زدن تحریم‌ها تنها با خود باوری علمی مؤثر است.
امروز به جرأت می‌توان ادعا کرد که در وادی تولید علم زیر سقف دانشگاه‌ها، مراکز علمی و تحقیقاتی و آزمایشگاه‌های بزرگ جمهوری اسلامی یک جهاد علمی مستمر در جریان است که ضمن اولویت‌بندی نیازهای علمی با توجه به امکانات و منابع موجود، کشور را در چند جبهه مهم به پیش می‌برند. تخصص‌گرایی، سرمایه‌گذاری هدفمند، تمرکز بر فناوری‌های جهشی و استراتژیک، در نظر گرفتن مزیت‌های نسبی برای تولید علم و... از عوامل تأثیرگذار در مدیریت تولید علم در کشور است. روحیه جهادی در تمام عرصه‌ها رمز تداوم انقلاب اسلامی و توفیقات روز افزون آن بوده است. پیشرفت‌های علمی چشم‌گیر جامعه علمی ایران در سال‌های اخیر نیز مرهون رویکرد جهادی و انقلابی دانشمندان و محققان جوانی است که ضمن پایبندی به ارزش‌ها و شعارهای انقلاب گوی سبقت را از پژوهشگران غربی ربوده‌اند. بروکراسی پیشرفته اگرچه ابزاری برای تولید علم است اما در کنار آن روحیه جهادی دانشمندان و انگیزه‌های انقلابی آنها به این حرکت شتاب دو چندانی می‌دهد که قادر است ظرف چند سال فاصله چند ده ساله با کشورهای توسعه یافته را به حداقل برساند. وضعیت فرهنگی و علمی ایران و شتاب پیشرفت در کشور بنابر داده‌های آمار در سال‌های اخیر خیره کننده و برای بسیاری از غربی‌ها غیر قابل باور است. بر اساس آمار پایگاه استنادی اسکوپوس، ایران از اول سال میلادی تا اوت ۲۰۱۲ برابر با ۲۱ مردادماه ۱۳۹۱ با تولید ۱۹ هزار و ۵۵۹ مقاله در جایگاه شانزدهم تولید علم جهان ایستاد. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای یکی از شاخص‌های استقلال فکری و اعتماد به نفس ملی ایرانیان را استقلال علمی و دستاوردها و پیشرفت‌هایی می‌دانند که باعث شده رشد علمی کشور ایران ۱۱ برابر سریع‌تر از متوسط جهانی باشد. واقعیت این است که جغرافیای تولید علم در هزاره سوم دستخوش تغییرات شگفت‌آوری شده است. آسیا با سرعتی بیش از حد تصور رشد کرده و اروپا در حال حفظ موقعیت خود است. در گذشته تولید و توزیع علم در اختیار چند کشور محدود در قاره آمریکا، اروپا و آسیای شرقی بود به گونه‌ای که سهم سالانه تولید علم در ژاپن ۴۵/۹ درصد، آمریکا ۳۳/۵ درصد و انگلیس ۴۳/۹ درصد بوده است که این رقم در سال ۲۰۰۹ به ترتیب به ۷۵/۶، ۲۸/۵ و ۶۸/۸ درصد کاهش یافته است. این در حالی است که از سال ۲۰۰۹ عمده سهم تولید علم در جهان بر دوش ایران و ترکیه قرار گرفته است. طبق گزارش بنیاد آمریکایی نشنال ساینس در سال ۲۰۱۰، طی سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۷، تولیدات فناوری‌های پیشرفته در اروپای مرکزی و آسیا، دو برابر میانگین رشد جهانی بوده و روسیه و ترکیه بیشترین میزان این رشد را داشته‌اند. در خاورمیانه نیز رژیم اشغال‌گر قدس و ایران جزء برترین‌ها بود‌ه‌اند. پایگاه اطلاعاتی Web of Science در گزارشی از سرعت خیره کننده رشد علمی ایران خبر داده و می‌نویسد: شاید در چین سال ۲۰۱۰ سال ببر باشد، اما به لحاظ علمی سال ایران است. رشد علمی کشور ایران ۱۱ برابر سریع‌تر از متوسط جهانی و سریع‌تر از هر کشور دیگری در دنیا بوده است. بررسی فهرست انتشارات علمی در پایگاه اطلاعاتی Web of Science نشان می‌دهد که رشد در خاورمیانه و به ویژه در ترکیه و ایران، نزدیک به چهار برابر سریع‌تر از متوسط جهانی بوده است.
ساینس متریکس نیز که یک شرکت تحلیلی اطلاعاتی در کانادا است، گزارشی کامل و جزئی را درباره «تغییر جغرافیایی-سیاسی در تولید علم» از سال ۱۳۸۰ ارائه کرده است. نویسنده این گزارش، اریک آرشامبولت، می‌گوید «آسیا با سرعتی بیش از حد تصور رشد کرده و خود را می‌رساند و اروپا بیش از انتظار دیگران موقعیت خود را نگه می‌دارد و خاورمیانه منطقه‌ای است برای تماشا کردن» وی همچنین اشاره می‌کند که انتشارات ایران بر حول موضوعات شیمی معدنی و هسته‌ای، فیزیک ذرات و مهندسی هسته‌ای محوریت داشته است: «انتشارات مقالات ایرانی در موضوعات مهندسی شیمی با سرعتی معادل ۲۵۰ برابر بزرگ‌تر از متوسط جهانی رشد کرده است. تحقیقات پزشکی و کشاورزی نیز در ایران افزایش چشمگیری را نشان می‌دهد». همچنین پایگاه اطلاع‌رسانی University world news نیز در گزارشی از گام‌های بلند ایران برای رسیدن به جایگاه برتر علمی سخن می‌گوید: «ایران، تونس و ترکیه در میان کشورهایی هستند که برای تصاحب برتری در میدان رقابت علمی تلاش می‌کنند. در این میان ایران بیشترین تعداد مقالات علمی را دارد و رشد این کشور از ۷۳۶ مقاله در سال ۱۹۹۶ به ۱۳۲۳۸ مقاله در سال ۲۰۰۸ بوده است[۱۰].[۱۱]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ صحیفه نور، ج۱۴، ص۲۳۳.
- ↑ صحیفه نور، ج۱۴، ص۴۲۷ و ۴۲۸.
- ↑ صحیفه نور، ج۱۸، ص۳۳۸ و ۳۳۹.
- ↑ صحیفه نور، ج۶، ص۱۲۰.
- ↑ نبوی و اسکندری، مقاله «استقلال اسلامی»، منظومه فکری امام خمینی، ص ۷۶۲.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری، ۱۴/۷/۱۳۸۹.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری، ۱۶/۵/۱۳۹۰.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری، ۸/۱/۱۳۹۰.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری، ۹/۶/۱۳۹۰.
- ↑ برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به http://www. newscientist. com/article/dn۲۰۲۹۱-iran-is-top-of-the-world-in- science-growth. html http://www. universityworldnews.com/article. php?story=۲۰۱۱۰۳۳۰۰۸۲۸۲۸۲۰۶. http://www. bis. gov. uk/assets/biscore/corporate/migratedD/publications/ I/ICPRUK ۰۹v۱-۴. http://www.nsf. gov/statistics/seind ۱۰/pdf/c۰۶.pdf
- ↑ نبوی و اسکندری، مقاله «استقلال اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۲ ص ۱۰۷۷.