حضرت فاطمه زهرا از هجرت تا رحلت پیامبر

مقدمه

پس از گذشت سیزده سال از بعثت رسول اکرم (ص)، سرانجام مشرکان مکه بدین نتیجه رسیدند که خاموش ساختن دعوت پیغمبر (ص) جز با قتل پیامبر (ص) و مشارکت تمامی قبایل، امکان‌پذیر نیست؛ از این رو حضرت محمد (ص) بر اساس فرمان خداوند به صورت مخفیانه به سمت یثرب حرکت کردند^[۱]. پیش از آن، تعدادی از مردم یثرب در موسم حج، مسلمان شده بودند. آنان طی پیمان‌های عقبۀ اول و دوم، طی دو سال متمادی با پیامبر (ص) سوگند وفاداری و حمایت از ایشان یاد کرده بودند^[۲]. با شکست نقشه قتل پیامبر (ص) که با فداکاری حضرت علی (ع) در خوابیدن بر بستر پیامبر (ص) میسر شد، شروع هجرت سایر مسلمانان به سمت یثرب آغاز شد. حضرت فاطمه (س) نیز همراه فاطمه بنت اسد، فاطمه بنت زبیر، ام‌ایمن و فردی دیگر در معیّت حضرت علی (ع)، به سمت مدینه حرکت کرد و در منطقه قُبا به رسول خدا (ص) ملحق شد. آنان با استقبال اهل یثرب وارد این شهر شدند^[۳].

ورود به قباء

رسول خدا (ص) که چند روزی زودتر هجرت را آغاز کرده بود، در روستایی که فاصله چندانی با مدینه نداشت و به قباء معروف بود ماند و میهمان یکی از اهالی آن روستا شد و در انتظار رسیدن امیرمؤمنان و فاطمه (ع) و دیگر زنان بود و به کسانی که از رسول خدا (ص) می‌خواستند زودتر به مدینه وارد شود، فرمود: "هرگز به مدینه وارد نخواهم شد مگر با پسر عمو و دخترم"^[۴]. بالاخره انتظار به سر آمد و امیرمؤمنان (ع) با پاهای ورم کرده به همراه فاطمه (س) و سایر همراهان به قباء وارد شد. رسول خدا (ص) بی‌درنگ و با شادی فرمود: "بگویید علی نزد من آید". همراهان گفتند: علی توان حرکت ندارد. رسول خدا (ص) خود بر بالین او آمد و وقتی نگاه مبارکش به او افتاد او را در آغوش گرفته و به خاطر ورمی که در پای آن حضرت بود، گریه کرد و اشک بر گونه‌های مبارکش جاری شد، رسول خدا (ص) مقداری از اشک خود را به پاهای مبارک امیرمؤمنان کشید و از خداوند برای او عافیت خواست و به برکت این عمل پیامبر (ص) هرگز پاهای علی (ع)، دردناک نشد^[۵].

بالاخره هجرت با تمام سختی‌هایش به پایان خود رسید و پیامبر (ص) و همراهان همه باهم به مدینه وارد شدند. از کارهای نخستین رسول خدا (ص) در مدینه خواستگاری از سوده و ازدواج با او بود. همچنین ازدواج با ام سلمه در همان اوایل زندگی در مدینه صورت پذیرفت و رسول خدا (ص) پس از ازدواج با او، امور فاطمه (س) را به وی سپرد، ام سلمه خود در این باره می‌گوید: من درصدد راهنمایی و آموزش راه رسم زندگی به فاطمه (س) برآمدم اما به خدا سوگند همه چیز را او بهتر از من می‌دانست^[۶].

دوران کودکی فاطمه (س) با تمام مشکلات، سپری شد و دوران ازدواجش فرا رسید اما چه کسی می‌توانست همسان کسی چون زهرا باشد، کسی که بر اهل مدینه و بلکه بر اهالی آسمان پرتو افشانی می‌کند. آری، او کفوی جز امیرمؤمنان (ع) نداشت چنانکه خداوند متعال به رسول خدا (ص) چنین وحی کرد: اگر علی را نمی‌آفریدم، از آدم به بعد کسی در عالم هم کفو دخترت فاطمه نمی‌بود^[۷].^[۸]

ازدواج حضرت فاطمه زهرا

هر چند بزرگان و ثروتمندان قریش و... از خواستگاران حضرت فاطمه (س) بودند؛ اما بنابر اقوال مختلف، در سال اول یا دوم هجرت با حضرت علی (ع) ازدواج کردند که از سوی خداوند تنها هم‌کفو ایشان شمرده شد^[۹]. این ازدواج در حالی صورت گرفت که برخی افراد، حضرت فاطمه (س) را همچون مادرش به علت ازدواج با حضرت علی (ع) که در آن زمان ثروتی نداشتند، سرزنش می‌کردند^[۱۰]، در حالی که امام علی (ع) پسر عموی پیامبر (ص)، اولین مرد مسلمان^[۱۱] و برادر پیامبر (ص) در جریان پیمان اخوت در مدینه^[۱۲] بودند.

فرزندان ایشان، عبارت‌اند از: امام حسن (ع)، امام حسین (ع)، زینب کبری (س)، ام‌کلثوم (س) (که برخی اسمش را رقیه دانسته و ولادتش را پیش از فوت پیامبر (ص) و وفاتش را در زمان امام حسن مجتبی (ع) می‌دانند^[۱۳]؛ هرچند بنا بر یک قول، دختری دیگر به نام رقیه داشته‌اند که در کودکی فوت کرد^[۱۴]) و محسن (ع) (که در جریانات پس از وفات پیامبر (ص) سقط شد^[۱۵].^[۱۶]

زندگی مشترک ایشان با امیرالمؤمنین (ع) و کانون خانواده‌اش، پر از مهر و محبت و انسانیت و تقوا و ایثار بود. در این مدت، چندین آیه قرآن، مانند آیه تطهیر، آیه مباهله و سوره کوثر و... در شأن حضرت زهرا (س) و فرزندان او نازل شد. آن حضرت در حیات اجتماعی خود نیز اسوه و الگوی بانوان جهان است. حضرت تقوا را با شجاعت، حیا و عفت را با حق‌طلبی و فریاد علیه ظالمان توأم ساخت و تا شهادت پیش رفت^[۱۷].

سدالابواب

از وقایع مهم دیگر و مرتبط به حضرت فاطمه (س) و خانواده ایشان، نزول فرمان خداوند مبنی بر مسدود شدن درب تمامی خانه‌هایی بود که به مسجد النبی باز می‌شد و تنها خانه‌ای که از سوی خداوند از این امر مستثنا شد درب خانه ایشان بود. این ماجرا، بیانگر جایگاه این خانواده نزد خداوند است^[۱۸]. در روایتی از پیامبر اسلام (ص) فاطمه محبوب‌ترین مردم نزد آن حضرت معرفی شده است. خشم و خشنودی فاطمه همان خشم و خشنودی پیامبر (ص) و در نهایت همان خشم و خشنودی خداوند دانسته شده است.

بعد از رحلت پیامبر (ص) در پی حزن و اندوه شدید فاطمه (س)، خداوند متعال به‌عنوان دل‌جویی از آن حضرت مطالبی را به‌وسیله جبرئیل بر او نازل کرد و حضرت (س) آن مطالب را بر امام علی (ع) املا کردند که این نوشته‌ها نزد اهل بیت (ع) به نام مصحف فاطمه (س) یاد می‌شود. شأن و مزلت حضرت فاطمه زهرا (س) در آیات قرآن کریم نیز بسیار یاد شده است^[۱۹].^[۲۰]

در مجموع، حضرت فاطمه (س) در این ده سال ـ که از هجرت تا رحلت پیامبر (ص) به طول انجامید ـ در جامعه نبوی در ابعاد مختلف تربیتی، علمی، اجتماعی و... نقش‌های مهمی ایفا کرد^[۲۱].

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۸۰-۴۸۲.
↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۲۱.
↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۴، ص۵۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۳۷؛ احمد بن یحیی بلاذری، أنساب الأشراف، ج۱، ص۲۱۷.
↑ الامالی، شیخ طوسی، ص۴۶۹؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۱۹، ص۶۴.
↑ مناقب أمیرالمؤمنین (ع)، محمد بن سلیمان کوفی، ص۱۸۰؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۱۹، ص۸۵. (لازم به ذکرست که آنچه از منابع نقل شده، برداشت می‌شود این است که عیادت رسول خدا از امیرمؤمنان و مسائل بعدی آن در مدینه بوده است اما بنابر آنچه که از نقل امالی شیخ طوسی (ص۴۶۹) برمیآید این جریان در دهکده قبا رخ داده است و این نقل، صحیح‌تر نیز به نظر میرسد).
↑ دلائل الامامه، محمد بن جریر طبری، ص۸۲؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۴۳، ص۱۰.
↑ «لَوْ لَمْ أَخْلُقْ عَلِيّاً (ع) لَمَا كَانَ لِفَاطِمَةَ ابْنَتِكَ كُفْوٌ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ آدَمُ فَمَنْ دُونَهُ»؛ عیون أخبار الرضا (ع)، شیخ صدوق، ج۲، ص۲۰۳؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۴۳، ص۹۲. این سخن از رسول خدا (ص) نیز نقل شده است: «لَوْ لَمْ يَخْلُقِ اللَّهُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ لَمَا كَانَ لِفَاطِمَةَ كُفْوٌ»؛ روضة الواعظین، قتال نیشابوری، ص۱۴۶؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۴۳، ص۵۸؛ و نیز به همین مضمون از امام صادق (ع) نیز نقل شده است: الخصال، شیخ صدوق، ص۴۱۴؛ تفضیل امیرالمؤمنین (ع)، شیخ مفید، ص۳۲؛ روضة الواعظین، فتال نیشابوری، ص۱۴۸.
↑ کرمانی کجور، محمد، مقاله «فاطمه زهرا دختر رسول خدا»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱، ص۲۳۰-۲۳۱.
↑ احمد بن عبدالله الطبری، ذخائر العقبی، ص۳۱؛ ابوالحسن مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۸۲ و ۲۸۸؛ محمد بن جریر طبری، دلائل الإمامه، ص۸۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۹.
↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۱، ص۱۷۷.
↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج۳، ص۳۶؛ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۱، ص۲۴۵.
↑ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۱، ص۵۰۵.
↑ عزالدین ابن اثیر، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج۷، ص۳۷۸؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج۳، ص۱۹۵۴؛ ابن حجر عسقلانی، الإصابه فی معرفة الصحابة، ج۸، ص۲۷۵.
↑ احمد بن عبدالله طبری، ذخائر العقبی، ص۵۵.
↑ احمد بن عبدالله طبری، ذخائر العقبی، ص۵۵؛ محمد بن جریر طبری، دلائل الإمامة، ص۴۵.
↑ ر.ک: شریعت‌جو، منیره، حضرت فاطمه زهرا، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱، ص۳۱۴-۳۱۵.
↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۲، ص۶۰۴.
↑ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج۱، ص۴۵۱.
↑ سوره آل عمران، آیه ۴۲ و ۱۱۰؛ سوره احزاب، آیه ۶ و ۳۳؛ سوره شوری، آیه ۲۳ و ۵۱؛ سوره سبأ، آیه ۴۷؛ سوره فرقان، آیه ۵۷؛ سوره هود، آیه ۲۹؛ سوره مائده، آیه ۳ و ۶۷؛ سوره توبه، آیه ۱۰۵؛ سوره فاطر، آیه ۳۵؛ سوره عنکبوت، آیه ۴۹؛ سوره بقره، آیه ۳۳، ۳۷ و ۱۴۷؛ سوره انعام، آیه ۹۰ و ۱۱۵؛ سوره زخرف، آیه ۲۸؛ سوره دهر، آیه ۵ و ۹؛ سوره مطففین، آیه ۱۸ و ۲۸؛ سوره واقعه، آیه ۱۰، ۱۱، ۷۷ و ۷۹؛ سوره انسان، آیه ۱۰ و ۱۷؛ سوره اسراء، آیه۳۶؛ سوره حشر، آیه ۶ و ۷؛ سوره انفال، آیه ۱ و ۴۲؛ سوره یوسف، آیه ۱۰۴؛ سوره کوثر، آیه ۱؛ سوره تحریم، آیه ۱۲؛ سوره دخان، آیه ۳۲ و ۱۶۰.
↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۲، ص۶۰۴.
↑ ر.ک: شریعت‌جو، منیره، حضرت فاطمه زهرا، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱، ص۳۱۵-۳۱۷.

[1] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۸۰-۴۸۲.

[2] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۲۱.

[3] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۴، ص۵۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۳۷؛ احمد بن یحیی بلاذری، أنساب الأشراف، ج۱، ص۲۱۷.

[4] الامالی، شیخ طوسی، ص۴۶۹؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۱۹، ص۶۴.

[5] مناقب أمیرالمؤمنین (ع)، محمد بن سلیمان کوفی، ص۱۸۰؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۱۹، ص۸۵. (لازم به ذکرست که آنچه از منابع نقل شده، برداشت می‌شود این است که عیادت رسول خدا از امیرمؤمنان و مسائل بعدی آن در مدینه بوده است اما بنابر آنچه که از نقل امالی شیخ طوسی (ص۴۶۹) برمیآید این جریان در دهکده قبا رخ داده است و این نقل، صحیح‌تر نیز به نظر میرسد).

[6] دلائل الامامه، محمد بن جریر طبری، ص۸۲؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۴۳، ص۱۰.

[7] «لَوْ لَمْ أَخْلُقْ عَلِيّاً (ع) لَمَا كَانَ لِفَاطِمَةَ ابْنَتِكَ كُفْوٌ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ آدَمُ فَمَنْ دُونَهُ»؛ عیون أخبار الرضا (ع)، شیخ صدوق، ج۲، ص۲۰۳؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۴۳، ص۹۲. این سخن از رسول خدا (ص) نیز نقل شده است: «لَوْ لَمْ يَخْلُقِ اللَّهُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ لَمَا كَانَ لِفَاطِمَةَ كُفْوٌ»؛ روضة الواعظین، قتال نیشابوری، ص۱۴۶؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۴۳، ص۵۸؛ و نیز به همین مضمون از امام صادق (ع) نیز نقل شده است: الخصال، شیخ صدوق، ص۴۱۴؛ تفضیل امیرالمؤمنین (ع)، شیخ مفید، ص۳۲؛ روضة الواعظین، فتال نیشابوری، ص۱۴۸.

[8] کرمانی کجور، محمد، مقاله «فاطمه زهرا دختر رسول خدا»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱، ص۲۳۰-۲۳۱.

[9] احمد بن عبدالله الطبری، ذخائر العقبی، ص۳۱؛ ابوالحسن مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۸۲ و ۲۸۸؛ محمد بن جریر طبری، دلائل الإمامه، ص۸۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۹.

[10] شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۱، ص۱۷۷.

[11] ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج۳، ص۳۶؛ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۱، ص۲۴۵.

[12] ابن هشام، سیرة النبویه، ج۱، ص۵۰۵.

[13] عزالدین ابن اثیر، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج۷، ص۳۷۸؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج۳، ص۱۹۵۴؛ ابن حجر عسقلانی، الإصابه فی معرفة الصحابة، ج۸، ص۲۷۵.

[14] احمد بن عبدالله طبری، ذخائر العقبی، ص۵۵.

[15] احمد بن عبدالله طبری، ذخائر العقبی، ص۵۵؛ محمد بن جریر طبری، دلائل الإمامة، ص۴۵.

[16] ر.ک: شریعت‌جو، منیره، حضرت فاطمه زهرا، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱، ص۳۱۴-۳۱۵.

[17] ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۲، ص۶۰۴.

[18] علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج۱، ص۴۵۱.

[19] سوره آل عمران، آیه ۴۲ و ۱۱۰؛ سوره احزاب، آیه ۶ و ۳۳؛ سوره شوری، آیه ۲۳ و ۵۱؛ سوره سبأ، آیه ۴۷؛ سوره فرقان، آیه ۵۷؛ سوره هود، آیه ۲۹؛ سوره مائده، آیه ۳ و ۶۷؛ سوره توبه، آیه ۱۰۵؛ سوره فاطر، آیه ۳۵؛ سوره عنکبوت، آیه ۴۹؛ سوره بقره، آیه ۳۳، ۳۷ و ۱۴۷؛ سوره انعام، آیه ۹۰ و ۱۱۵؛ سوره زخرف، آیه ۲۸؛ سوره دهر، آیه ۵ و ۹؛ سوره مطففین، آیه ۱۸ و ۲۸؛ سوره واقعه، آیه ۱۰، ۱۱، ۷۷ و ۷۹؛ سوره انسان، آیه ۱۰ و ۱۷؛ سوره اسراء، آیه۳۶؛ سوره حشر، آیه ۶ و ۷؛ سوره انفال، آیه ۱ و ۴۲؛ سوره یوسف، آیه ۱۰۴؛ سوره کوثر، آیه ۱؛ سوره تحریم، آیه ۱۲؛ سوره دخان، آیه ۳۲ و ۱۶۰.

[20] ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۲، ص۶۰۴.

[21] ر.ک: شریعت‌جو، منیره، حضرت فاطمه زهرا، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱، ص۳۱۵-۳۱۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

v t e حضرت فاطمه سلام‌الله علیها
نسب	حضرت محمد (ص) • حضرت خدیجه
همسر فرزندان	امام علی(ع) امام حسن(ع) • امام حسین(ع) • حضرت زینب(س) • ام کلثوم • محسن
فضائل	سوره کوثر • آیه اطعام • پنج تن • اصحاب کساء • مباهله • آیه تطهیر • آیه مودت • حدیث لولاک • حدیث بضعه • سد الابواب • ازدواج با علی(ع)
سخنان	خطبه فدکیه • مصحف فاطمه
وابسته	بیت الاحزان • ماجرای فدک • اسماء دختر عمیس • فدک • برتری اهل بیت • سادات • حضرت فاطمه زهرا از تولد تا هجرت • حضرت فاطمه زهرا از رحلت پیامبر تا شهادت • حضرت فاطمه زهرا از هجرت تا رحلت پیامبر • حضرت فاطمه زهرا در روز قیامت