همسران امام علی

ازدواج با فاطمه

پیامبر خدا، پس از سیزده سال سخت‌کوشی، تلاش در راه ابلاغ رسالت و تحمل دشواری‌ها، شکنجه‌ها و آزارها به مدینه هجرت کرد و حکومت اسلامی را بنیاد نهاد. علی (ع) از آغازین روزهای رسالت پیامبر (ص)، همگام و همراه پیامبر خدا بود و در سال اول هجرت، ۲۴ سال داشت. او باید ازدواج می‌کرد و زندگانی مشترک را آغاز می‌کرد. فاطمه (س) نُه ساله است. او دختر پیامبر خداست و در جایگاهی بلند از فضایل انسانی و ویژگی‌های والای ملکوتی که پیامبر خدا بارها او را ستوده و "پاره قلب" خود نامیده است.

موقعیت پیامبر (ص) در جایگاه زعامت امت از یک‌سوی و شخصیت والای فاطمه (س) از سوی دیگر، زمینه‌ای بود تا کسانِ بسیاری ـ به‌ویژه آنان‌که از این‌گونه پیوندها بیشتر در فکر رقم زدن آینده خود هستند ـ، به خواستگاری بروند. پیامبر (ص)، به همه جواب رد می‌داد و گاه، تصریح می‌کرد که منتظر "قضای الهی" است. برخی از دوستان علی (ع) و صحابیان پیامبر خدا به وی پیشنهاد کردند به خواستگاری فاطمه (س) برود. علی (ع)، قلبی دارد سرشار از ایمان و سینه‌ای آکنده از عشق؛ اما دستانی تهی و پیراسته از درهم و دینار. علی (ع) به خانه پیامبر خدا رفت، شکوه و عظمت پیامبر خدا، او را از سخن گفتن باز داشت. با چشمانی آمیخته با آزرم، نگاهی به پیامبر (ص) داشت و نگاهی دیگر به زمین. پیامبر (ص) با تمهیداتی علی (ع) را به سخن گفتن وا داشت، و چون علی (ع) سخن گفت، فرمود: "چیزی در زندگی داری؟". جواب، معلوم بود؛ اما مگر فاطمه (س) را همسانی جز علی (ع) و همسری لایق جز او بود؟! ازدواج (و به تعبیر پیامبر خدا: امر الهی) تحقق یافت و آن دو بزرگوار، زندگانی مشترک را در اولین سال هجرت^[۱]، با مهریه‌ای بسیار اندک و مراسمی بس ساده و جهیزیه‌ای ساده‌تر آغاز کردند و بدین سان، شکوهمندترین خانه و نقش آفرین‌ترین زندگانی مشترک در تاریخ اسلام، رقم خورد. در کنار خانه پیامبر (ص)، خانه‌ای خُرد ـ که به راستی از همه تاریخ، بزرگ‌تر و غبطه‌آفرین عرشیان و زمینیان بود ـ، بر پا شد. این خانه، سرچشمه فضیلت‌ها، مکرمت‌ها، عشق، ایمان، ایثار، جهاد، ساده زیستی،... بود و به راستی خانه‌ای بود که سر بر عرش می‌سایید. علی (ع)، این پارسای شب و زمزمه‌گر خلوت‌های آن، شیر بیشه نبرد بود و هنوز زخم‌های نشسته بر پیکرش التیام نیافته، در جنگی دیگر حاضر بود و رزم آورترین و بزرگ‌ترین هماوردجوی میدان. و فاطمه (س)، آرام و پرشکیب، بار زندگی را بر دوش داشت، با کم‌ترین امکانات می‌ساخت، زخم‌های همسر و پدر را می‌شست و افزون بر همسری علی (ع)، به تعبیر لطیف پیامبر خدا، "برای پدر، مادری می‌کرد"^[۲]. اولین ثمر این پیوند الهی، به سال سوم هجری دیده به جهان گشود که حسن (ع) نام گرفت و دومین آن، حسین (ع) بود که در سال چهارم به دنیا آمد. زینب و ام کلثوم (ع) پس از برادرها پای به دنیا گذاردند و آخرین آنها، محسن، سقط گردید و شهد شهادت نوشید. پیامبر خدا (ص): من هم انسانی مانند شما هستم، از شما زن می‌گیرم و به شما زن می‌دهم، مگر فاطمه را که ازدواجش از آسمان نازل شده است^[۳].

امام صادق (ع): اگر خداوند- تبارک و تعالی- امیر مؤمنان (ع) را برای فاطمه (س) نیافریده بود، برای او هیچ همسری بر روی زمین نبود، از آدم تا کنون^[۴].^[۵]

همسران علی (ع) پس از فاطمه (س) ‌

امام علی (ع)، نُه سال با فاطمه (س) زیست و در حیات او، همسر دیگری اختیار نکرد؛ اما پس از وفات فاطمه (س)، چند همسر برگزید که عبارت‌اند از:

امامه بنت ابی‌العاص: امامه همسر امیرالمؤمنین و دختر زینب خواهر فاطمه زهرا (س) و دختر ابوالعاص (داماد رسول خدا (ص)) بود. وی در عهد رسول خدا (ص) به دنیا آمد و مورد توجه خاندان پیامبر (ص) قرار داشت، لذا فاطمه زهرا (س) موقع شهادتش به امیرالمؤمنین (ع) وصیت کرد که بعد از او با امامه ازدواج کند و فرمود: "چون امامه برای فرزندانم مثل خودم است"؛ امیرالمؤمنین (ع) نیز به وصیت حضرت فاطمه (س) عمل کرد و پس از رحلت آن بانوی دو سرا با امامه دختر خواهر فاطمه ازدواج کرد^[۶].
اسماء بنت عمیس: ایشان از بانوان بسیار مجلّل و خردمندی بود که در خاندان بزرگ و با شخصیت پرورش یافت. اوایل بعثت مسلمان شد و از اصحاب باوفای رسول خدا(ص) و یاران مخلص و محرم اسرار خاندان رسالت گردید. ابتدا با جعفر طیار ازدواج کرد و پس از شهادت ایشان همسر ابوبکر و سپس همسر امیرالمؤمنین(ع) شد. لحظات احتضار حضرت زهرا(س) بر بالین آن حضرت حاضر بود. اسماء با تربیت فرزندانی صالح و با ایمان همواره خود و فرزندانش در خدمت خاندان پیامبر(ص) بود و هیچ‌گاه از راه و رسمی که برگزیده بود، پا عقب نگذاشت^[۷].
فاطمه ام البنین: فاطمه بنت حزام بن خالد کلابیه معروف به "ام‌البنین" همسر امام علی (ع)، ادیب و شاعری فصیح است و نزد مسلمانان جایگاه ویژه‌ای دارد. علی (ع) به سبب اهداف بلندی که آثارش در کربلا ظاهر شد، او را به همسری خود برگزید و ثمره آن چهار فرزند است که ارشدشان عباس بن علی بن ابی طالب بود. بعد از حادثه عاشورا هر روز به بقیع رفته و برای فرزندانش سوگواری و مرثیه‌سرایی می‌کرد^[۸].
ام سعید، دختر عروة بن مسعود ثقفی،
خوله، دختر جعفر بن قیس،
صهباء، دختر ربیعه،
لیلی، دختر مسعود،
محیاه، دختر امرء القیس.

و افزون بر اینها، هفده کنیز هم داشت که برخی برای وی، فرزند آوردند. همسران امام (ع) در هنگام شهادتش: امامه، ام البنین، اسماء بنت عمیس و لیلی بنت مسعود بودند»^[۹].

همسران حضرت علی(ع)

نخستین همسر آن حضرت، فاطمه زهرا(س) دخت گرامی پیامبر خدا(ص) بوده است. علی(ع) تا زمانی که فاطمه(س) زنده، بود، با کس دیگری پیمان زناشویی نبست^[۱۰]. پس از وفات فاطمه(س)، طبق وصیت آن حضرت، امیرمؤمنان علی(ع) با امامه، دختر ابی العاص بن ربیع ازدواج کرد. امامه، دختر زینب بنت رسول الله از ابی العاص بن ربیع روایت کرده است که فاطمه(س) به علی(ع) چنین سفارش کرد: پس از مرگم با خواهرزاده‌ام ازدواج کن تا مادری بچه‌هایم را بر عهده بگیرد و با آنان محبت ورزد^[۱۱]. خوله^[۱۲]، دختر جعفر بن قیس نیز از همسران علی(ع) بوده است. وی از اسیرانی بود که سپاه اسلام وی را به اسارت گرفت و خوله به عنوان بخشی از غنایم، تسلیم امام علی(ع) شد و بعد از آن به ازدواج این بزرگوار درآمد^[۱۳].

فاطمه (ام البنین) دختر حزام بن دارم کلابیه، زن دیگری بود که علی(ع) او را به عقد خود درآورد^[۱۴]. بعد از مدتی که از رحلت فاطمه زهرا(س) می‌گذشت، علی(ع) به برادرش عقیل، سفارش کرد دختری از خاندانی برجسته برای او انتخاب کند. عقیل از فاطمه دختر حزام کلابیه برای آن حضرت خواستگاری کرد^[۱۵] و این پیوند مقدس، میان فاطمه ام‌البنین(ع) با علی(ع) برقرار گردید. پس از ام البنین، آن حضرت با لیلی، دختر مسعود بن خالد النهشلیه تمیمه دارمیه ازدواج کرد^[۱۶]. وی بعد از اسارت، از ارمنستان به دست مسلمین افتاد. امام علی(ع) وی را آزاد و با او ازدواج کرد و از او صاحب دو فرزند شد که در حادثه کربلا به شهادت رسیدند^[۱۷].

اسماء بنت عمیس، از چهره‌های درخشان زنان مسلمان در تاریخ اسلام است. وی در بیشتر تحولات ایام بعثت در مکه و حوادث مدینه تا روز رحلت رسول اکرم(ص) حضور فعال داشت. اسماء همسر جعفر بن ابیطالب بود که پس از شهادت وی، ابوبکر او را به ازدواج خود درآورد و چون ابوبکر از دنیا رفت، علی(ع) او را به همسری خویش گرفت^[۱۸]. یکی دیگر از همسران امیرمؤمنان(ع)، ام‌حبیب، موسوم به «صهبا» دختر ربیعه تغلبیه بوده است. وی در اصل از مردم یمامه بود. این زن از قبیله «سبی» بود که خالد بن ولید، در عین التمر بر آنها حمله برد و ایشان را به اسیری گرفته بود. حضرت علی(ع) او را به چهل دینار خرید و به ازدواج خویش درآورد. صهبا زنی فصیح و بلیغ و خوش قلب و وفادار بود^[۱۹].

همچنین علی(ع) با ام سعد یا ام سعید، دختر عروة بن مسعود ثقفی^[۲۰] و نیز مخبأة، دختر امرئ القیس بن عدی کلبی پیمان زناشویی بست^[۲۱]. بلاذری در کتاب انساب الاشراف داستان ازدواج علی(ع) با دختر امرئ القیس را چنین می‌آورد: پدرش امرئ القیس، چون حضرت را می‌شناخت عرض کرد: ما میل داریم با شما خویشاوند شویم و علاقه دارم دختر خود محیا را به عقد شما در بیاورم. امام(ع) برای جلب محبت خاندان او قبول کردند^[۲۲].^[۲۳].

منابع

پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲
محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی، ج۲
سلمانی گواری، ابوالفضل، سیره خانوادگی ائمه معصوم

پانویس

↑ از منابع تاریخی استفاده می‌شود که میان عقد و زفاف علی (ع) با فاطمه (س)، مدتی فاصله شده و عقد، اندکی پس از رسیدن به مدینه و زفاف، پس از جنگ بدر بوده است و توجه به این نکته می‌تواند تعارض میان روایت‌های موجود را حل نماید.
↑ شاید بدین جهت، یکی از کنیه‌های ایشان، «ام أبیها» است. ر.ک: تهذیب الکمال، ج ۳۵، ص ۲۴۷ ش ۷۸۹۹.
↑ رسول الله (ص): «إنما أنَا بَشَرٌ مِثلُکم أتَزَوجُ فیکم وازَوجُکم، إلافاطِمَةَ فَإِن تَزویجَها نَزَلَ مِنَ السماءِ»، الکافی، ج ۵، ص ۵۶۸، ح ۵۴.
↑ الإمام الصادق (ع): «لَولا أن اللهَ- تَبارَک وتَعالی‌- خَلَقَ أمیرَ المُؤمِنینَ (ع) لِفاطِمَةَ، ما کانَ لَها کفوٌ عَلی‌ ظَهرِ الأَرضِ مِن آدَمَ ومَن دونَهُ»، الکافی، ج ۱، ص ۴۶۱، ح ۱۰.
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۳۳-۳۷؛ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲ ص ۱۸.
↑ ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی، ج۲، ص۱۴۷۲-۱۴۷۳.
↑ ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی، ج۲، ص۱۴۵۹ ـ ۱۴۶۷.
↑ مزینانی، محمد صادق، نقش زنان در حماسه عاشورا، ص۳۰۶-۳۰۸؛ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص۶۰.
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۳۷؛ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲ ص ۱۸.
↑ عماد طبری، تحفة الابرار فی مناقب الائمه الاطهار، ص۱۶۵؛ احمدی بیرجندی، چهارده اختر تابناک، ص۶۹ – ۶۸.
↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۱۷؛ امین عاملی، سیره معصومان، ترجمه: علی حجتی کرمانی، ج۳، ص۱۵.
↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۸، ص۱۱۲.
↑ امین عاملی، سیره معصومان، ج۳، ص۱۵.
↑ ابن طولون، الأئمة اثنی عشر، ص۵۹؛ امین عاملی، سیره معصومان، ج۳، ص۱۵.
↑ ملبوبی، الوقایع و الحوادث، ج۲، ص۴۰۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۴، ص۱۳۷.
↑ ابن طولون، الأئمة اثنی عشر، ص۵۹؛ امین عاملی، سیره معصومان، ج۳، ص۱۵.
↑ بابایی آملی، داستان ازدواج معصومین، ۱۳۹۰، ص۱۵۷.
↑ شریف قرشی، زندگانی امام حسن بن علی، ج۱، ص۱۲۱؛ امین عاملی، سیره معصومان، ج۳ ص۱۵؛ طبرسی، تاج الموالید، ص۷۷.
↑ طبرسی، تاج الموالید، ص۷۶؛ بابایی آملی، داستان ازدواج معصومین، ص۱۶۱.
↑ طبرسی، تاج الموالید، ص۷۶؛ امین عاملی، سیره معصومان، ج۳، ص۱۵.
↑ ابن طولون، الأئمة اثنی عشر، ص۵۹؛ سماوی، ابصارالعین فی انصار الحسین(ع)، ص۶۷.
↑ بابایی آملی، داستان ازدواج معصومین، ص۱۶۰؛ حسینی عاملی، تاج الدین، ص۵۶؛ امین عاملی، سیره معصومان، ج۱، ص۳۲۶.
↑ سلمانی گواری، ابوالفضل، سیره خانوادگی ائمه معصوم، ص ۷۲.

[1] از منابع تاریخی استفاده می‌شود که میان عقد و زفاف علی (ع) با فاطمه (س)، مدتی فاصله شده و عقد، اندکی پس از رسیدن به مدینه و زفاف، پس از جنگ بدر بوده است و توجه به این نکته می‌تواند تعارض میان روایت‌های موجود را حل نماید.

[2] شاید بدین جهت، یکی از کنیه‌های ایشان، «ام أبیها» است. ر.ک: تهذیب الکمال، ج ۳۵، ص ۲۴۷ ش ۷۸۹۹.

[3] رسول الله (ص): «إنما أنَا بَشَرٌ مِثلُکم أتَزَوجُ فیکم وازَوجُکم، إلافاطِمَةَ فَإِن تَزویجَها نَزَلَ مِنَ السماءِ»، الکافی، ج ۵، ص ۵۶۸، ح ۵۴.

[4] الإمام الصادق (ع): «لَولا أن اللهَ- تَبارَک وتَعالی‌- خَلَقَ أمیرَ المُؤمِنینَ (ع) لِفاطِمَةَ، ما کانَ لَها کفوٌ عَلی‌ ظَهرِ الأَرضِ مِن آدَمَ ومَن دونَهُ»، الکافی، ج ۱، ص ۴۶۱، ح ۱۰.

[5] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۳۳-۳۷؛ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲ ص ۱۸.

[6] ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی، ج۲، ص۱۴۷۲-۱۴۷۳.

[7] ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی، ج۲، ص۱۴۵۹ ـ ۱۴۶۷.

[8] مزینانی، محمد صادق، نقش زنان در حماسه عاشورا، ص۳۰۶-۳۰۸؛ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص۶۰.

[9] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۳۷؛ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲ ص ۱۸.

[10] عماد طبری، تحفة الابرار فی مناقب الائمه الاطهار، ص۱۶۵؛ احمدی بیرجندی، چهارده اختر تابناک، ص۶۹ – ۶۸.

[11] ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۱۷؛ امین عاملی، سیره معصومان، ترجمه: علی حجتی کرمانی، ج۳، ص۱۵.

[12] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۸، ص۱۱۲.

[13] امین عاملی، سیره معصومان، ج۳، ص۱۵.

[14] ابن طولون، الأئمة اثنی عشر، ص۵۹؛ امین عاملی، سیره معصومان، ج۳، ص۱۵.

[15] ملبوبی، الوقایع و الحوادث، ج۲، ص۴۰۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۴، ص۱۳۷.

[16] ابن طولون، الأئمة اثنی عشر، ص۵۹؛ امین عاملی، سیره معصومان، ج۳، ص۱۵.

[17] بابایی آملی، داستان ازدواج معصومین، ۱۳۹۰، ص۱۵۷.

[18] شریف قرشی، زندگانی امام حسن بن علی، ج۱، ص۱۲۱؛ امین عاملی، سیره معصومان، ج۳ ص۱۵؛ طبرسی، تاج الموالید، ص۷۷.

[19] طبرسی، تاج الموالید، ص۷۶؛ بابایی آملی، داستان ازدواج معصومین، ص۱۶۱.

[20] طبرسی، تاج الموالید، ص۷۶؛ امین عاملی، سیره معصومان، ج۳، ص۱۵.

[21] ابن طولون، الأئمة اثنی عشر، ص۵۹؛ سماوی، ابصارالعین فی انصار الحسین(ع)، ص۶۷.

[22] بابایی آملی، داستان ازدواج معصومین، ص۱۶۰؛ حسینی عاملی، تاج الدین، ص۵۶؛ امین عاملی، سیره معصومان، ج۱، ص۳۲۶.

[23] سلمانی گواری، ابوالفضل، سیره خانوادگی ائمه معصوم، ص ۷۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]