اولیاء الله در عرفان اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اولیاء الله است. اولیاء الله از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اولیاء الله در قرآن - اولیاء الله در کلام اسلامی - اولیاء الله در عرفان اسلامی - اولیاء الله در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مواهب و عنایت‌های خاص خداوند به اولیاء الله

از خصوصیات مقامات عارفان، کسی جز پروردگار ایشان آگاه نیست و بر آن احاطه ندارد. علامه طباطبائی در این باره تأکید می‌ورزد: احاطه بر مقامات اولیاء و اسرار و رازهایی که با خدا دارند ممکن نیست، زیرا ولایت و سرپرستی امور آنان با خدا بوده و اسما و رسومشان هم در خدا فانی گشته است. و خداوند سبحان خود فرمود: ﴿وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ﴾. آنان را همین شرافت بس است که سرپرستی و ولایت امورشان با خداست و خدا خود مربی آنها گشته است و بشارت ‌دهنده آنهاست، خدای سبحان فرمود: ﴿أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾.

علامه طباطبائی معتقدند: از مواهب و عنایت‌های خداوند در حقّ اولیاء الله، فانی ساختن آنان از حیث افعال و اوصاف و ذَواتشان است. در واقع اوّلین چیزی که در مقام فنا به آن می‌رسند "فنای افعال" است و کمترین آن شش مورد است: موت، حیات، مرض، صحت، فقر و غَنا. پس: آنان همه اینها را از خدا می‌بینند؛ همچون کسی که حرکتی را می‌بیند اما محرک این حرکت را نمی‌بیند ولی به او علم دارد. پس خداوند سبحان در مقام فعل، جانشین آنان می‌گردد؛ به‌طوری که فعل آنها، فعل خداوند سبحان است. چنان‌که می‌فرماید: "هرکس ولیّ‌ای از اولیای مرا اهانت کند، همانا به من اعلان جنگ داده است و مرا به جنگ با خود فراخوانده است".

سپس خداوند، اوصاف و صفات ایشان را فانی می‌کند. اصول این اوصاف ـ چنان‌که از روایات اهل بیت(ع) آشکار می‌گردد ـ پنج است: حیات، علم، قُدرت، سَمع و بَصَر. خودِ خداوند در این پنج چیز جای آنان را می‌گیرد. در کتاب کافی از ابی‌جعفر روایت شده است که فرمود: "خداوند فرمود: هیچ بنده‌ای نیست که با انجام نوافل به من نزدیک شود، مگر اینکه من او را دوست دارم. پس چون دوستش دارم، گوش او می‌شوم که با آن می‌شنود، چشم او می‌شوم که با آن می‌بیند، زبان او می‌شوم که با آن سخن می‌گوید، دست او می‌شوم که با آن حمله می‌کند. پس اگر مرا بخواند، پاسخش می‌گویم و اگر خواسته‌ای داشته باشد، بر می‌آورم".

این حدیث از احادیثی است که رایج بین شیعه و سنّی بوده و کلام خداوند نیز در قرآن کریم مؤیّد آن است: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ﴾ و می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَيَغْفِرْ لَكُمْ﴾، علامه طباطبائی اشاره می‌نماید که با توجه به سیاق این آیات که در آنها دستور به پیروی از رسول اکرم(ص) و ایمان به ایشان داده شده است و در هر دو آیه محبت خداوند به بنده‌اش بیان شده است، این محبت، خود رحمتی ویژه است که موجب می‌گردد نوری به بنده داده شود تا به وسیله آن بینِ مردم بگردد و با آن به معاشرت بپردازد و همانا پیش از این، بنده با قوای نفس و ابزار آن از سَمع و بَصَر و دست و زبان در میان مردم می‌گشت، اما بر اثر محبت خداوند آن ابزار مبدل به نوری از جانب خدا می‌شود.

سپس خداوند "ذات" آنان را نیز فانی ساخته و "اسم" و "رسم" آنان را محو می‌گرداند و خود در مقام آنان می‌نشیند و این برتر از آن است که با لفظی بیان شود و یا اشاره‌ای بدان شود و حتی اطلاق مقام به آن نیز از روی مجاز است و این همان دری است از مقامات که خداوند بر پیامبرش محمد(ص) و خاندان پاک او گشوده است. علامه طباطبائی در ادامه، با استناد به روایات معصومین(ع)، اثبات می‌کند که خداوند سبحان، اولیای امت محمد(ص) و شیعیان فرزندان ایشان را نیز به این مقامات و درجات می‌رسانند و در واقع اولیا به نحو وراثت از مقامات ائمه(ع) برخودار می‌شوند. برای نمونه به این روایت اشاره می‌نماید: "و از سرای ناپایدار به سرای پایدار و از خانه شیطان به خانه رحمان منتقل می‌شود".

هم‌چنین از دیگر مواهب خداوند به اولیاء، سِیر آنان است میان عوالمی که ما بینِ عالَم دنیا و خداوند قرار دارد.

ویژگی‌های اولیاء الله

1. خداوند یکی از ویژگی‌های بارز اولیا را پس از ایمان به خدا، تقوا معرفی کرده و می‌فرماید: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ﴾. از نظر علامه طباطبائی، ایمان در این جمله ایمانی است بعد از تقوای مستمر، نه ایمان ابتدایی که ایمان مرتبه اوّل است.
2. خداوند در آیه: ﴿وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ﴾ به مؤمنان حقیقی بشارت می‌دهد که آنها را نزد خویش جای خواهد داد. علامه طباطبائی بر این باور است که "قدم صدق" همان مَکانتِ ثابت و مقام مَکین است. به عبارت دیگر ﴿قَدَمَ صِدْقٍ﴾ مقام و منزلت صادق و واقعی است؛ هم‌چنان‌که آیه شریفه ﴿فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ﴾ به آن اشاره نموده و می‌فهماند که مؤمنین، مجلسی صدق نزد مالک مقتدر آسمان‌ها و زمین دارند، چون ایمان آنجا که باعث قرب و منزلت نزد خدای تعالی می‌شود، قهراً صدق در ایمان باعث صدق در آن مقام و منزلت نیز هست. پس: مؤمنین همان‌طور که ایمانشان صادق است، منزلتشان نیز صادق است .
3. عارفان والامقام که به مقام تمکین و فنا رسیده‌اند جز صفات و اسمای خداوند سبحان نه اسمی برای آنها می‌ماند و نه رسمی؛ پس حجاب برداشته می‌شود، زیرا چیزی از آنان و با آنان و غیر آنان و جز "وَجهِ" خداوند صاحب جلال و اکرام باقی نمی‌ماند. همانطور که خداوند می‌فرمایند: ﴿كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ﴾.
4. مؤمنان راستین، در واقع کسانی هستند که با علم برای خدا و عمل برای خدا، تکامل جُسته و کمال یافته‌اند و سبقت‌گیرندگان و مقربان و اهل یقین هستند. خداوند درباره آنها می‌فرماید: ﴿وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ﴾.
5. خداوند سبحان، حجاب و پرده را از دل بندگان اهل یقین خود بر می‌دارد و ملکوتآسمان‌ها و زمین را به آنها نشان می‌دهد. هم‌چنان‌که درباره حضرت ابراهیم(ع) فرمود: ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾.
6. خداوند در آیه: ﴿أَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا...﴾ به مؤمنان حقیقی وعده داده است که حیات و وجودشان را تبدیل می‌کند. پس وجود و حیات آنان همراه نور است که با آن در میان مردم گردش و رفت و آمد می‌کنند و با آنان معاشرت دارند و چون معاشرت از طریق قوا و حواس انجام میگیرد، پس آنها دارای حیات نورانی و حواس و قوای ربانی هستند.
7. سپس خداوند عارفان را در آیه: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ * رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ﴾ چنین معرفی می‌کند که هیچ‌گاه از ذکر و یاد خدا و کردار نیک، غفلت نمی‌ورزند، پس ایشان کسانی هستند که هیچ حجابی آنان را از ذکر خدا باز نمی‌دارد و به غیر خدا هیچ التفات و توجهی ندارند. پس اینان به حقیقت "مخلَصین" هستند که یک سره پاک و خدایی گشته‌اند.
8. در برخی آیات خداوند مخلَصین را وصف فرموده است؛ از جمله: ﴿سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ * إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ﴾، ﴿فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾ و... با توجه به کلام الهی، خداوند از هر ثنا و ستایشی جز ثنا و ستایش مخلَصین، پاک و منزه است. هم‌چنین خداوند مخلَصین را از بدی و فحشا باز می‌دارد و وسوسه شیطان، هول و هراس قیامت، صعقه و بی‌هوشی درد، نَفِخ صُور و احضار مردمان، و کتاب و نامه اعمال به دست آنان دادن و حساب کردن و توزینِ اعمال، هیچ‌یک شامل حال مخلَصین نشده و آنان از همه اینها مستثنا هستند و همانا جزا و پاداش آنها در مقابل عمل نخواهد بود، زیرا آنان کاری از خود نمی‌کنند و عملی برای خود ندارند. و اینها همه، بخشی از مواهب و بخشش‌های خداوند سبحان در حقّ اولیای خود است.

از تمام آیاتِ پیش‌گفته روشن می‌گردد که از مواهب و عنایت‌های خداوند در حقّ اولیا، فانی ساختن آنان از حیث افعالشان و اوصاف و ذَواتشان است.

منابع

1. اکبری ملک‌آبادی، هادی و یوسفی سوته، رقیه، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی