آیه مباهله در معارف و سیره رضوی

مقدمه

آیه ۶۱ سوره آل عمران: ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾^[۱] معروف به آیه مباهله است.

امام رضا (ع) این آیه را تفسیر کرده و آن را بالاترین فضیلت برای امیرمؤمنان (ع) در قرآن می‌داند. مباهله مصدر باب «مفاعله» است. در مباهله دو طرف مباهله، علیه یکدیگر، نفرین^[۲] و یا لعنت^[۳] می‌کنند این آیه در مدینه نازل شده است. ﴿نَبْتَهِلْ﴾ از ماده "ب ه ل" به معنای لعنت^[۴] و یا تضرع است^[۵] و واژه ابتهال به معنای تلاش و اصرار در دعا^[۶] و با توجه خالصانه به خداوند متعال است^[۷].

شأن نزول آیه

سبب نزول آیه مباهله در روایت امام صادق (ع) این چنین بیان شده است: «گروهی از مسیحیان نجران نزد پیامبر اسلام (ص) آمدند و به ایشان عرض کردند: به چه چیزی دعوت می‌کنی؟ حضرت فرمود: به گواهی دادن به اینکه جز الله، خدایی نیست و من رسول او هستم و اینکه عیسی بنده خلق شده‌ای بود که غذا می‌خورد، می‌نوشید و سخن می‌گفت. پس از گفت‌و‌گوی فراوان، آنان حاضر به پذیرش حق و بنده بودن حضرت عیسی (ع) نشدند. در این هنگام آیات ﴿إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ * الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُنْ مِنَ الْمُمْتَرِينَ * فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾^[۸] نازل شد. رسول خدا (ص) آنان را به مباهله و درخواست لعنت الهی برای دروغگویان دعوت کرد. قرار شد که فردای آن روز در مکانی حاضر شوند و با هم مباهله کنند. فردای آن روز، رسول خدا (ص) همراه با امیرمؤمنان (ع)، حضرت فاطمه (س)، امام حسن و امام حسین (ع) به محل مباهله آمدند. هنگامی که آن گروه نصرانی این صحنه را دیدند، بنا بر توصیه رؤسای خود، مبنی بر حقانیت رسول خدا (ص) در صورت همراه آوردن خانواده‌اش، از مباهله صرف نظر کردند و حاضر به پرداخت جزیه شدند»^[۹].

این واقعه چنان اهمیت و شهرتی دارد که گزارش آن در بسیاری از منابع مهم اهل سنت^[۱۰] نیز آمده است.

امام رضا(ع) و آیه مباهله

امام رضا (ع) آیه ابتهال را یکی از دلایل برگزیده بودن عترت پیامبر (ص) دانسته است. طبق این روایت، مقصود از ﴿أَنْفُسَنَا﴾ در این آیه، امیر مؤمنان (ع) است و نه شخص رسول خدا (ص). حضرت با بیان روایت نبوی درباره امیرمؤمنان (ع) آن را ثابت می‌کند. همچنین در این آیه، مقصود از ﴿أَبْنَاءَنَا﴾، امام حسن و امام حسین (ع) و مقصود از ﴿نِسَاءَنَا﴾، حضرت فاطمه زهرا (س) است. این خصوصیت مهم و فضیلت بزرگ، نه در گذشته نصیب کسی شده و نه در آینده نصیب کسی خواهد شد^[۱۱].

امام رضا (ع) آیه مباهله را بالاترین فضیلت برای امیرمؤمنان (ع) در قرآن می‌داند. چون طبق واژه ﴿أَنْفُسَنَا﴾ در این قسمت: ﴿...فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ...﴾، امیرمؤمنان (ع) به منزله نفس پیامبر اکرم (ص) است و از آنجا که نزد خداوند متعال هیچ کسی از رسول خدا (ص) بالاتر و با فضیلت‌تر نیست، پس هیچ کس هم از امیر مؤمنان (ع) بالاتر نخواهد بود. مقصود از تعبیر ﴿أَنْفُسَنَا﴾، در اینجا نمی‌تواند خود رسول خدا (ص) باشد، چون طبق این آیه، پیامبر دعوت کننده برای مباهله است و دعوت کننده نمی‌تواند خودش را دعوت کند، مانند امر کننده که نمی‌تواند به خود امر کند. از آنجا که پیامبر (ص) هیچ مردی به جز امیر مؤمنان (ع) را برای مباهله دعوت نکرد، پس ثابت می‌شود که ایشان به منزله نفس رسول خدا (ص) است^[۱۲]. روایت اول در هنگام مناظره امام رضا (ع) با علمای عراق و خراسان در مجلس مأمون بیان شده است. روایت دوم نیز در پاسخ سؤال مأمون، که از آن حضرت درباره بالاترین فضیلت امیرمؤمنان (ع) در قرآن سؤال کرده بود، گفته شده است. در هر دو روایت نیز توهم و یا شبهه مصداق بودن رسول خدا (ص) برای واژه ﴿أَنْفُسَنَا﴾ وجود داشته و امام در هر دو مورد به آن پاسخ داده و با استناد به دلایل متقن، امیر مؤمنان (ع) را مصداق آن دانسته است^[۱۳].^[۱۴]

جستارهای وابسته

منابع

کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «آیه مباهله»، دانشنامه امام رضا

پانویس

↑ «بنابراین، پس از دست یافتن تو به دانش، به هر کس که با تو به چالش برخیزد؛ بگو: بیایید تا فرزندان خود و فرزندان شما و زنان خود و زنان شما و خودی‌های خویش و خودی‌های شما را فرا خوانیم آنگاه (به درگاه خداوند) زاری کنیم تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۶۱.
↑ کتاب العین، ج۴، ص۵۴.
↑ لسان العرب، ج۱۱، ص۷۲؛ المصباح المنیر، ص۶۴.
↑ کتاب العین، ج۴، ص۵۴؛ مجمع البحرین، ج۵، ص۳۲۷؛ المصباح المنیر، ص۶۴.
↑ المفردات، ص۱۴۹.
↑ کتاب العین، ج۴، ص۵۵.
↑ لسان العرب، ج۱۱، ص۷۲.
↑ «داستان عیسی نزد خداوند چون داستان آدم است که او را از خاک آفرید و سپس فرمود: باش! و بی‌درنگ موجود شد * حق از آن پروردگار توست پس، از دودلان مباش! * بنابراین، پس از دست یافتن تو به دانش، به هر کس که با تو به چالش برخیزد؛ بگو: بیایید تا فرزندان خود و فرزندان شما و زنان خود و زنان شما و خودی‌های خویش و خودی‌های شما را فرا خوانیم آنگاه (به درگاه خداوند) زاری کنیم تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۵۹-۶۱.
↑ تفسیر القمی، ج۱، ص۱۰۴.
↑ أسباب النزول، ص۱۰۸؛ أحکام القرآن، جصاص، ج۲، ص۲۹۵؛ الکشف و البیان، ج۳، ص۸۵؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۶۰؛ الکشاف، ج۱، ص۳۶۸-۳۶۹.
↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۳۱-۲۳۲؛ الأمالی، صدوق، ص۵۲۵- ۵۲۶.
↑ الفصول المختارة، ص۳۸.
↑ منابع: قرآن کریم؛ أحکام القرآن، احمد بن علی رازی معروف به جصاص (۳۷۰ق)، تحقیق: سید محمدصادق قمحاوی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ أسباب نزول القرآن، علی بن احمد واحدی (۴۶۸ق)، تحقیق: کمال بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۱ق؛ الأمالی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، بیروت، مؤسسة الأعلمی، پنجم، ۱۴۰۰ق؛ تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی (۳۲۹ق)، تحقیق و تصحیح: سیدطیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب الإسلامی، سوم، ۱۴۰۴ق؛ شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، عبیدالله بن عبدالله معروف به حاکم حسکانی (۴۹۰ق)، تحقیق: محمدباقر محمودی، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الإسلامی، اول، ۱۴۱۱ق؛ عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سید مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق، الفصول المختارة من العیون و المحاسن، علی بن حسین موسوی معروف به سید مرتضی (۴۳۶ق)، تحقیق: علی میرشریفی، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، اول، ۱۴۱۳ق، کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی (۱۷۵ق)، تحقیق: مهدی مخزومی - ابراهیم سامرایی، قم، دار الهجرة، دوم، ۱۴۰۹ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، محمود بن عمر معروف به زمخشری (۵۳۸ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، سوم، ۱۴۰۷ق، الکشف و البیان، احمد بن محمد ثعلبی (۴۲۷ق)، تحقیق: ابو محمد عاشور، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، اول، ۱۴۲۲ق؛ لسان العرب، محمد بن مکرم معروف به ابن منظور (۷۱۱ق)، قم، نشر ادب حوزه، ۱۴۰۵ق؛ مجمع البحرین، فخر الدین بن محمدعلی معروف به طریحی (۱۰۸۵ق)، تحقیق: سیداحمد حسینی، تهران، المکتبة المرتضویة، سوم، ۱۳۷۵ش؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، احمد بن محمد مقری فیومی (۷۷۰ق)، قم، دار الهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق؛ مفردات ألفاظ القرآن، حسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی (۵۰۲ق)، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، دمشق - بیروت، دار القلم - الدار الشامیة، اول، ۱۴۱۲ق.
↑ کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «آیه مباهله»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۶۳.

[1] «بنابراین، پس از دست یافتن تو به دانش، به هر کس که با تو به چالش برخیزد؛ بگو: بیایید تا فرزندان خود و فرزندان شما و زنان خود و زنان شما و خودی‌های خویش و خودی‌های شما را فرا خوانیم آنگاه (به درگاه خداوند) زاری کنیم تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۶۱.

[2] کتاب العین، ج۴، ص۵۴.

[3] لسان العرب، ج۱۱، ص۷۲؛ المصباح المنیر، ص۶۴.

[4] کتاب العین، ج۴، ص۵۴؛ مجمع البحرین، ج۵، ص۳۲۷؛ المصباح المنیر، ص۶۴.

[5] المفردات، ص۱۴۹.

[6] کتاب العین، ج۴، ص۵۵.

[7] لسان العرب، ج۱۱، ص۷۲.

[8] «داستان عیسی نزد خداوند چون داستان آدم است که او را از خاک آفرید و سپس فرمود: باش! و بی‌درنگ موجود شد * حق از آن پروردگار توست پس، از دودلان مباش! * بنابراین، پس از دست یافتن تو به دانش، به هر کس که با تو به چالش برخیزد؛ بگو: بیایید تا فرزندان خود و فرزندان شما و زنان خود و زنان شما و خودی‌های خویش و خودی‌های شما را فرا خوانیم آنگاه (به درگاه خداوند) زاری کنیم تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۵۹-۶۱.

[9] تفسیر القمی، ج۱، ص۱۰۴.

[10] أسباب النزول، ص۱۰۸؛ أحکام القرآن، جصاص، ج۲، ص۲۹۵؛ الکشف و البیان، ج۳، ص۸۵؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۶۰؛ الکشاف، ج۱، ص۳۶۸-۳۶۹.

[11] عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۳۱-۲۳۲؛ الأمالی، صدوق، ص۵۲۵- ۵۲۶.

[12] الفصول المختارة، ص۳۸.

[13] منابع: قرآن کریم؛ أحکام القرآن، احمد بن علی رازی معروف به جصاص (۳۷۰ق)، تحقیق: سید محمدصادق قمحاوی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ أسباب نزول القرآن، علی بن احمد واحدی (۴۶۸ق)، تحقیق: کمال بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۱ق؛ الأمالی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، بیروت، مؤسسة الأعلمی، پنجم، ۱۴۰۰ق؛ تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی (۳۲۹ق)، تحقیق و تصحیح: سیدطیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب الإسلامی، سوم، ۱۴۰۴ق؛ شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، عبیدالله بن عبدالله معروف به حاکم حسکانی (۴۹۰ق)، تحقیق: محمدباقر محمودی، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الإسلامی، اول، ۱۴۱۱ق؛ عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سید مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق، الفصول المختارة من العیون و المحاسن، علی بن حسین موسوی معروف به سید مرتضی (۴۳۶ق)، تحقیق: علی میرشریفی، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، اول، ۱۴۱۳ق، کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی (۱۷۵ق)، تحقیق: مهدی مخزومی - ابراهیم سامرایی، قم، دار الهجرة، دوم، ۱۴۰۹ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، محمود بن عمر معروف به زمخشری (۵۳۸ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، سوم، ۱۴۰۷ق، الکشف و البیان، احمد بن محمد ثعلبی (۴۲۷ق)، تحقیق: ابو محمد عاشور، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، اول، ۱۴۲۲ق؛ لسان العرب، محمد بن مکرم معروف به ابن منظور (۷۱۱ق)، قم، نشر ادب حوزه، ۱۴۰۵ق؛ مجمع البحرین، فخر الدین بن محمدعلی معروف به طریحی (۱۰۸۵ق)، تحقیق: سیداحمد حسینی، تهران، المکتبة المرتضویة، سوم، ۱۳۷۵ش؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، احمد بن محمد مقری فیومی (۷۷۰ق)، قم، دار الهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق؛ مفردات ألفاظ القرآن، حسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی (۵۰۲ق)، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، دمشق - بیروت، دار القلم - الدار الشامیة، اول، ۱۴۱۲ق.

[14] کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «آیه مباهله»، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۲۶۳.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]