احترام به حقوق دیگران در فقه سیاسی

احترام به حقوق دیگران در فقه سیاسی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احترام به حقوق دیگران در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

احترام به حقوق دیگران از زمانی معنا پیدا می‌کند که انسان وارد جامعه شده و ناچار به همکاری و تعامل با دیگران می‌شود. ورود به اجتماع حقوق متقابلی را برای انسان‌ها تعریف می‌کند که برای حفظ نظم ناچار به رعایت آنها هستند و البته رعایت ارزش‌های اخلاقی در این زمینه کمک می‌کند.

مقدمه

بعد از ورود انسان به جامعه و حرکت او در مسیر همکاری و تعامل برای رسیدن به جامعه، به ناچار در می‌یابد که از جهاتی، از موهبت آزادی محروم می‌شود، یکی آن است که اجتماع وقتی کامل می‌شود که فرد با توجه به همکاری دیگران با او، حاضر می‌شود، حقوق متقابلی را به دیگران واگذارد که آنها نیز حقوقی به او داده‌اند، همان‌گونه که مردم با او رفتار می‌کنند، او نیز با مردم رفتار کند و سود ببرد آن گونه که به آنان نفع می‌رساند و خود را از آزادی و رهایی محروم کند، آن‌سان که مردم را محروم می‌داند، پس او نمی‌تواند هرگونه که می‌خواهد، عمل نماید و هر جور که اراده می‌کند، رفتار کند، بلکه او آزاد است، تا جایی که مزاحم آزادی دیگران نشود و این محرومیت نسبی از آزادی برای دستیابی به بخشی دیگر از آن است؛ بنابراین یکی از حد و مرزهای آزادی سیاسی آن است که آزادی افراد نباید مانع آزادی دیگران گردد؛ به واقع در این بخش، علاوه بر منافع فردی؛ مصالح و حقوق دیگران مطرح می‌شود، همان مرزی که در بسیاری از مکتب‌ها از جمله لیبرالیسم بر آن تأکید می‌شود؛ اما چون نیک نگریسته شود، تفاوتی جوهرین میان تلقی و برداشت مکتب اسلام با لیبرالیسم وجود دارد. به بیان شهید صدر، تمدن جدید غربی بیش از هر چیز بر آزادی شخصی افراد در زندگی، تأکید دارد و معیار آن تا جایی است که با آزادی دیگران، برخورد نکند، پس آزادی فردی پایانی ندارد مگر آنجا که آزادی دیگر افراد باشد. برای آنان، روش به‌کارگیری آن آزادی و نتایجی که از آن بر می‌آید، مهم نیست؛ برای نمونه شخص شراب‌خوار، منعی ندارد که هر آنچه می‌خواهد، شراب بنوشد و فهم و درک خویش را نابود سازد، زیرا تا زمانی که این فرد متعرض دیگران نشود و برای زندگی آنان خطری نداشته باشد، حق دارد از آزادی خود در رفتارهای شخصی‌اش بهره گیرد. وی سپس به این مهم اشاره می‌کند که اما آهسته آهسته انسان دارد هوشیار می‌شود که آن نوع آزادی خود به قید و زنجیرهای بزرگی می‌انجامد، به این نحو که اگر آزادی در تمدن غربی با رَستن و رهایی آغاز می‌شود، اما در نهایت به اشکال و انواع بندگی، قید و زنجیرها منتهی می‌گردد، اما در اسلام بر عکس است؛ زیراکه آزادی از عبودیت خالصانه خداوند آغاز می‌شود و سپس به رهایی و دوری از هر نوع بندگی تحقیرآمیز می‌انجامد.

پس آنچه در احترام به آزادی و حقوق دیگران مهم است، رهایی انسان از شهوات و خواسته‌های نفسانی است. آیا می‌توان باور داشت کسی اسیر شهوت، خشم، حرص و آز خود باشد، ولی در عین حال آزادی دیگری را محترم بشمارد؟ محمدتقی جعفری می‌نویسد: "فقط مزاحم حقوق دیگران نباش و گرنه هرچه می‌خواهی بکن، مانند این است که به کوه آتشفشان توصیه فرمایند که در درون خود تمام فعل و انفعالات را انجام بده و سرتاسر مواد گداخته باش؛ ولی لطفاً به مزارع و خانه‌ها و کلبه‌های مردم تعدی نفرما، شخصی که از درون فاسد است، محال است برای انسان‌های دیگر حق حیات و حق کرامت و حق آزادی قائل شود. در حقیقت این اشخاص فاسد، تجسمی از تزاحم، تعدی، خیانت و جنایت بالقوه‌ای هستند که کمترین انگیزه‌ای برای به فعلیت رسیدن پلیدی‌های آنان کفایت می‌کند". وی در ادامه به سرچشمه این پندار اشاره می‌کند و می‌افزاید به نظر می‌رسد این بیماری مهلک «هرچه می‌خواهی بکن، فقط مزاحم دیگران نباش»، از تفکیک نابخردانه مذهب، اخلاق، حقوق و سیاست از یکدیگر ناشی شده است که مدتی با بیمار ساختن ارواح و مردم جوامع، آنان را به تبعیدگاه پوچ‌گرایی می‌راند و تا زمانی که تفکیک فوق در میان جوامع رواج داشته باشد، محال است برای مردم از حق، عدالت، آزادی معقول، خرد، وجدان، عشق اعلای انسانی و هدف اعلای زندگی سخنی به میان آورد. آن گونه که فرد مست، اگر هم بخواهد حرمت و آزادی دیگران را حفظ کند، نمی‌تواند. حقیقت احترام به آزادی دیگران، آن‌گاه رخ می‌نماید و عملی می‌شود که فرد از هوای نفس خویش آزاد شده باشد.

پس از گذراندن این مرحله، انسان در آزادی بیان خویش نیز باید مصالح جامعه و دیگر شهروندان را لحاظ کند: وقتی اوضاع و شرایطی که عقاید در آن ابراز می‌گردد، چنان باشد که بیان عقیده، نوعی تحریک برای انجام کارهای مخل مصالح دیگران در آورد آن وقت حتی اظهار عقیده هم مصونیت خود را از دست می‌دهد، آزادی فرد تا این اندازه باید محدود گردد که اعمال وی، مستوجب زحمت و زیان دیگران نشود.

رابطه ارزش‌های اخلاقی و رعایت حقوق دیگران

بخش مهمی از رعایت حقوق دیگران همراه با رعایت ارزش‌های اخلاقی است، شاید برخی که به اخلاق اجتماعی اسلامی آراسته نیستند، چنین پندارند که غیبت و تهمت و رواج دروغ در جامعه، ربطی به آزادی دیگر شهروندان ندارد، آن گونه که عملشان معرف چنین باوری است، اما واقعیت به ما بیان می‌دارد بخش مهمی از آزادی سیاسی، امنیت روانی و احساس آزادی روانی در جامعه می‌باشد، امری کلیدی است که باید در تجربه آزادی لحاظ گردد. با لحاظ همین مهم، اموری که وارد حوزه عمل می‌شوند مانند گفتار غلوآمیز، تهمت‌زنی به دیگران، غیبت و بدگویی، سخن ناسنجیده و از روی ظن و گمان، تمسخر دیگران و تحریف سخنان در دایره آزادی بیان قرار نمی‌گیرند، زیرا که این مصادیق، به واقع، در جست‌وجوی حقیقت نیستند و وارد حوزه خلاف اخلاق شده‌اند و مزاحمت برای دیگران می‌سازند.

آزادی سیاسی و احترام متقابل

در همین راستا، یکی از حدود و قیود که برای آزادی سیاسی و بیان دیدگاه‌های سیاسی وجود دارد، احترام متقابل است، نمی‌توان به بهانه آزادی بیان، آزادی دیگران را به زیر پا گذاشت و به آنان، تهمت زد، آنان را به سخره گرفت و به باورها و مقدسات‌شان توهین کرد، قرآن کریم بر این امر سفارش دارد که مبادا حتی به باورها و خدایان کافران، دشنام دهید تا آنان نیز مقابله به مثل کنند: ﴿وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ﴾.

در کلام خداوند، مؤمنان از ریشخند دیگران نهی می‌شوند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ﴾. و در ادامه می‌فرماید: ﴿وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ﴾.

این امر به ویژه در عرصه سیاسی که با عنصری به نام قدرت در برخورد است و منافع گوناگونی را به همراه خود می‌آورد، اهمیتی دوچندان می‌یابد، زیراکه عرصه اعمال قدرت، همیشه همراه با انبوهی از انتقادها و چالش‌های نظری و عملی است، حال اگر این انتقادها با تمسخر دیگرانی همراه باشد که با فرد هم‌رأی نیستند یا همانند او فکر نمی‌کنند، می‌تواند آزادی دیگران را با چالش‌هایی اساسی همراه سازد.

آن‌سان که به بهانه آزادی نمی‌توان علیه حاکمان و صاحبان قدرت، تهمت، غیبت و بر چسب‌های ویرانگر زد که طبعاً می‌تواند پیامدهای ناگواری برای حکومت اسلامی داشته باشد و گاه می‌تواند به شورش‌ها، ناآرامی‌ها و خسارت‌های جبران‌ناپذیری انجامد، قرآن کریم، خطاب به مؤمنین تأکید می‌کند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا... لَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا﴾.

آزادی بیان و احترام متقابل

آزادی بیان محدود به حفظ کرامت انسان، حفظ آبرو و حیثیت، چشم‌پوشی از عیوب و حرمت غیبت و افشاگری از مسائل خصوصی است، بنابراین در منابع دینی برای تجویز آزادی بیان در این موارد دلیلی وجود ندارد. اگر بنا شود عیوب اظهار گردد یک روح بدبینی بر سراسر جامعه سایه می‌افکند و همکاری آنها را با یکدیگر مشکل می‌سازد. کسی حق نفرین، مذمت یا غیبت از کسی را ندارد مگر کسی که مظلوم واقع شده که فقط در همان موردی که به او ظلم شده، حق دفاع دارد.

یکی دیگر از ساحت‌هایی که ارزش‌های اخلاقی در ارتباط با حقوق دیگران؛ آزادی انسان و گفتار و بیان او را محدود می‌کند، آن است که نباید به مقدسات دیگران توهین کرد: ﴿وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ﴾.

آن‌سان که بر نهی از توهین به دیگران، پرهیز از سخنان باطل، دروغ و ناشایست تأکید شده است: ﴿وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾.

با این رویکرد، آزادی بیان با رویگردانی از سخنان بیهوده نیز محدود می‌شود: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ﴾. همچنان که از گفتار لغو و گمراه کننده نیز باید دوری کرد: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا﴾. و اینکه گفتارها باید عادلانه باشد: ﴿وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا﴾.

همه این موارد، ارزش‌ها و محدودیت‌ها به ما هشدار می‌دهد که بیان و گفتار فرد مسلمان نباید آزاردهنده، غیر منصفانه و خارج از دایره حقوق باشد و موجب هتک حرمت و آبروی مؤمنان گردد، این دستورها هنگامی وارد عرصه سیاسی می‌گردد، پیامدهای چند برابر دارد؛ برای نمونه حرمت مؤمن گاه فردی یا به چند فرد محدود است و اما گاه مسئله‌ای اجتماعی - سیاسی است و با میلیون‌ها انسان در ارتباط است و یک تهمت یا توهین، ممکن است فرد را به پرتگاهی هولناک بیاندازد، طبیعی است که دقت در واژگان در این گونه مسائل، باید صدچندان گردد و نمی‌توان به بهانه آزادی سیاسی، هرگونه که دوست دارد به رقیب و صاحبان قدرت، بتازد و هیچ محدودیتی را در نظر نگیرد».

منابع

1. سیدباقری، سید کاظم، آزادی سیاسی از منظر قرآن کریم