امامت امام باقر در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امامت امام باقر است. امامت امام باقر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امامت امام باقر در حدیث - امامت امام باقر در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

امامت امام باقر (ع) مبتنی بر برخی از ادله‌ای است که از طریق آنها می‌توان این امر را اثبات کرد. این ادله عبارت‌اند از نصوصی که برخی از آنها دال بر امامت دوازده امام است و برخی به صورت خاص دلالت بر امامت آن حضرت دارد. جدای از نصوص، عصمت، افضلیت و معجزات ایشان نیز گویای امامت ایشان نیز است.

مقدمه

امام محمد باقر (ع)، روز جمعه اول ماه رجب سال ۵۷ هجری قمری، در شهر مدینه، چشم به جهان گشود. در بعضی نقل‌ها ولادت حضرت، سوم ماه صفر سال ۵۶ نیز ذکر شده است.

پدر امام باقر (ع)، امام علی بن حسین زین العابدین (ع) و مادر بزرگوارش، "ام عبدالله، فاطمه، دختر امام حسن مجتبی (ع) است. از این جهت در میان اهل بیت (ع) او نخستین کسی است که از نظر نسب پدری و مادری، علوی و فاطمی است و لذا به "علوی من علویین" و "هاشمی من هاشمیین" معروف است.

کنیه آن حضرت، ابوجعفر و لقب معروفش باقر و یا باقرالعلوم به معنای شکافنده دانش‌ها است که از سوی رسول خدا (ص) این لقب به او داده شده است. پیامبر (ص) به جابر بن عبدالله انصاری فرمود: "ای جابر تو زنده می‌مانی تا زمانی که فرزندم را از نسل حسین به نام محمد که شکافنده علم دین است ملاقات کنی، هرگاه وی را دیدی سلام من را به او برسان".

دوران امامت امام باقر (ع) نوزده سال و همزمان با زمامداری ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک، هشام بن عبدالملک، ولید بن یزید و ابراهیم بن ولید، از خلفای بنی امیه بود.

آن حضرت در سال ۱۱۴ هجری قمری، در ۵۷ سالگی به وسیله ابراهیم بن عبدالملک مسموم و به شهادت رسید و پیکر مطهرش در قبرستان بقیع، شهر مدینه به خاک سپرده شد.

نصوص دال بر امامت امام باقر (ع)

روایاتی که بر امامت امام باقر (ع) دلالت دارد به چند دسته تقسیم می‌شود:

روایات دال بر امامت دوازده امام

دسته اول روایات متواتری است که فی الجمله امامت دوازده امام را ثابت می‌کند و با اثبات امامت دوازده نفر قطع به امامت دوازده امام حاصل می‌گردد و کسانی که امامت دوازده امام را نمی‌پذیرند امامت را بر خلاف روایات بر عدد مخصوصی منحصر نکرده‌اند. این روایات از پیامبر (ص) با عناوین دوازده امام، دوازده خلیفه و دوازده امیر نقل شده است. پیامبر (ص) فرمود: "امامان بعد از من دوازده نفرند که همه آنان از قریش‌اند" و نیز نقل شده است که: "اسلام پیوسته با دوازده خلیفه که همگی آنان از قریش‌اند عزیز خواهد بود" و یا فرموده است: "بعد از من دوازده امیر خواهد آمد که همه آنان از قریش‌اند".

زید بن علی بن الحسین (ع) می‌گوید: نزد پدرم علی بن الحسین (ع) بودم که جابر بن عبدالله انصاری صحابی رسول خدا (ص) وارد شد و با پدرم مشغول گفتگو بود که برادرم محمد از یکی از حجره‌ها بیرون آمد. جابر بعد که او را شناخت سر و دست او را بوسه زد و سلام رسول خدا (ص) را به او رسانید، آنگاه رو به پدرم کرد و گفت: روزی رسول خدا (ص) به من فرمود: ای جابر وقتی که خدمت فرزندم باقر رسیدی سلام مرا به او برسان، او شبیه‌ترین مردم به من است دانش او دانش من و فرمان او فرمان من است آنگاه فرمود: «سَبْعَةٌ مِنْ وُلْدِهِ أُمَنَاءُ مَعْصُومُونَ أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ وَ السَّابِعُ مَهْدِيُّهُمْ الَّذِي يَمْلَأُ الدُّنْيَا قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً»؛ هفت نفر از فرزندان او امینان معصوم و پیشوایان نیکوکارند و هفتمین آنان مهدی آنان است همو که دنیا را پر از عدل و داد می‌کند آن‌گونه که از ظلم و ستم پر شده بود. بعد رسول خدا (ص) آیه وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ را تلاوت کرد.

در روایتی امام باقر(ع) خطاب به جابر جعفی می‌فرماید: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ وَجَدْتُ أَسَامِيَهُمْ مَكْتُوبَةً عَلَى سَاقِ الْعَرْشِ بِالنُّورِ اثْنَا عَشَرَ اسْماً مِنْهُمْ عَلِيٌّ وَ سِبْطَاهُ وَ عَلِيٌّ وَ مُحَمَّدٌ وَ جَعْفَرٌ وَ مُوسَى وَ عَلِيٌّ وَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِيٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ فَهَذِهِ الْأَئِمَّةُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ الصَّفْوَةِ وَ الطَّهَارَةِ». رسول خدا(ص) فرمود در شب معراج وقتی در آسمان مرا سیر می‌دادند، نام‌هایی را مشاهده نمودم که با نور در ساق عرش نوشته شده بودند؛ دوازده اسم بود: علی و دو فرزندش (حسن و حسین) و علی و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و علی و حسن و حجت قائم، و اینان امامان از اهل بیت برگزیده و پاک هستند.

روایات خاص بر امامت امام باقر (ع)

در دسته دیگری از روایات به اسم امام باقر (ع) تصریح شده است؛ برخی از این روایات عبارت‌اند از:

1. از امام صادق (ع) نقل شده که پیامبر (ص) فرمود: "هر که بمیرد و امامش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است خدای عز وجل می‌فرماید: اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر و اولیای امر خودتان را، ولیّ امر علی است و پس از او حسن و پس از او حسین و پس از او علی بن حسین و پس از او محمد بن علی. سپس امر امامت همین گونه باشد".
2. همچنین پیامبر اکرم (ص) در پاسخ یک یهودی فرمود: "هنگامی که مدت امامت علی بن حسین تمام شود بعد از او پسرش محمد که باقر خوانده می‌شود عهده‌دار امامت می‌شود.
3. از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که: "از نسل علی بن حسین، فرزندی متولد خواهد شد که هم نام من و شبیه‌ترین مردم به من است، علم او علم و دانش من و حکم او حُکم من است و او امام و حجت بعد از پدرش خواهد بود".
4. امام سجاد (ع) نیز در چندین مورد بر وصایت و امامت فرزندش بعد از خود تصریح کرده است. جابر می‌گوید: بر امام علی بن حسین (ع) وارد شدم، دیدم پسری در کنارش حضور دارد، پرسیدم این پسر کیست؟ حضرت فرمود: «هَذَا ابْنِي وَ صَاحِبُ الْأَمْرِ بَعْدِي مُحَمَّدٌ الْبَاقِرُ»؛ این فرزندم و امام بعد از من محمد باقر است.
5. در جای دیگر نیز امام سجاد (ع) می‌فرماید: «إِنَّهُ وَصِيِّي وَ وَارِثِي وَ عَيْبَةُ عِلْمِي وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ وَ بَاقِرُ الْعِلْمِ»؛ او وصی و وارث من و ظرف دانش من و محل جوشش علم و حلم من و شکافنده علم است.
6. در حدیث دیگر امام سجاد (ع) خطاب به فرزندش می‌فرماید: «بُنَيَّ إِنِّي جَعَلْتُكَ خَلِيفَتِي مِنْ بَعْدِي»، فرزندم من تو را جانشین بعد از خود قرار دادم.
7. هنگامی که حضرت زین العابدین (ع) در بستر بیماری و مرض فوت افتاده بود یکی از یارانش عرضه می‌دارد: اگر پیش آمدی کرد که هیچ کس را از آن گریزی نیست باید بعد از شما به که پناه بریم؟ فرمود: «إِلَى ابْنِی هَذَا وَ أَشَارَ إِلَى مُحَمَّدٍ ابْنِهِ إِنَّهُ وَصِیِّی وَ وَارِثِی وَ عَیْبَةُ عِلْمِی وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ وَ بَاقِرُ الْعِلْمِ»؛ این پسرم ـ اشاره به محمد کرد ـ او وصی و وارث و حافظ علم من است و معدن دانش است و باقر العلم است. از آن حضرت معنای باقر العلم را پرسید فرمود: «سَوْفَ یَخْتَلِفُ إِلَیْهِ خُلَّاصُ شِیعَتِی وَ یَبْقُرُ الْعِلْمَ عَلَیْهِمْ بَقْراً»؛ به زودی ارادتمندان پاک من نزد او می‌روند و او برای ایشان به واقع دانش را می‌شکافد. سؤال شد: یا ابن رسول الله چرا وصیت به فرزند بزرگترت نکردی؟ فرمود: «لَيْسَتِ الْإِمَامَةُ بِالصِّغَرِ وَ الْكِبَرِ هَكَذَا عَهِدَ إِلَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ (ص) وَ هَكَذَا وَجَدْنَا مَكْتُوباً فِي اللَّوْحِ وَ الصَّحِيفَةِ»؛ امامت به کوچکی و بزرگی نیست چنین رسول خدا به ما دستور داده و در لوح و صحیفه نام او نوشته شده است. سؤال شد: بعد از ایشان نام چند نفر وصی و امام را پیغمبر ذکر کرده؟ فرمود: «وَجَدْنَا فِي الصَّحِيفَةِ وَ اللَّوْحِ اثْنَيْ عَشَرَ أَسَامِيَ مَكْتُوبَةً بِإِمَامَتِهِمْ وَ أَسَامِي آبَائِهِمْ وَ أُمَّهَاتِهِمْ ثُمَّ قَالَ يَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ مُحَمَّدٍ ابْنِي سَبْعَةٌ مِنَ الْأَوْصِيَاءِ فِيهِمُ الْمَهْدِيُّ». در صحیفه و لوح نام دوازده نفر با اسم پدر و مادرشان ذکر شده. سپس فرمود از نژاد این پسرم محمد هفت نفر امام خواهند بود که مهدی جزء همین هفت نفر است.
8. ابو خالد کابلی می‌گوید: از امام سجاد (ع) پرسیدم تعداد امامان بعد از شما چند نفر است؟ فرمود: هشت نفر. پرسیدم چگونه؟ فرمود: «لِأَنَّ الْأَئِمَّةَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) اثْنَا عَشَرَ، عَدَدَ الْأَسْبَاطِ، ثَلَاثَةٌ مِنَ الْمَاضِینَ وَ أَنَا الرَّابِعُ وَ ثَمَانٌ مِنْ وُلْدِی أَئِمَّةٌ أَبْرَارٌ». زیرا امامان بعد از رسول خدا (ص) ۱۲ نفرند به تعداد اسباط بنی اسرائیل. سه نفرشان از گذشتگان هستند و من هم نفر چهارم و ۸ نفر دیگر از فرزندان من از پیشوایان و امامان بر حقند.

امام باقر (ع) و روایت جانشینی پیامبر (ص)

در سخنان امام باقر (ع) برای اثبات امامت اهل بیت (ع) و تعیین مصادیق جانشینان پیامبر (ص) به نصوص امامت استناد شده است به یک مورد اشاره می‌شود: جابر بن یزید الجعفی گوید: به امام باقر (ع) عرض شد: چرا مردم احتجاج به پیامبر و امام دارند؟ امام باقر (ع) فرمود: برای بقاء و نظم و اصلاح عالم، خداوند عذاب را از مردم (که به واسطه اعمال بدشان مستوجب شده‌اند) دفع و رفع می‌نماید تا زمانی که پیغمبر و امام در بین ایشان باشند. آنان که در قرآن می‌فرماید: وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ، خداوند عذاب نخواهد کرد مردم را در حالی که تو ای پیغمبر در بین ایشان هستی و رسول خدا (ع) فرموده: «النُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ فَإِذَا ذَهَبَتِ النُّجُومُ ذَهَبَ أَهْلُ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ بَیْتِی أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ فَإِذَا ذَهَبَ أَهْلُ بَیْتِی ذَهَبَ أَهْلُ الْأَرْضِ ما یکرهون»؛ ستارگان امانند برای اهل آسمان و اهل بیت من امانند برای اهل زمین، و اگر ستارگان از آسمان فرو ریزند می‌رسد به اهل آسمان آنچه را که دوست ندارند (شاید هلاکت و نابود شدن باشد) هم چنین اگر اهل بیت من از میان مردم بروند خواهد رسید به اهل زمین آنچه را که مکروه می‌دارند و آن مرگ است. آنگاه امام (ع) مصادیق امامان را مشخص نموده و می‌فرماید: «يَعْنِي بِأَهْلِ بَيْتِهِ الْأَئِمَّةَ الَّذِينَ قَرَنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ طَاعَتَهُمْ بِطَاعَتِهِ فَقَالَ: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ وَ هُمُ الْمَعْصُومُونَ الْمُطَهَّرُونَ الَّذِينَ لَا يُذْنِبُونَ وَ لَا يَعْصُونَ وَ هُمُ الْمُؤَيَّدُونَ الْمُوَفَّقُونَ الْمُسَدَّدُونَ بِهِمْ يَرْزُقُ اللَّهُ عِبَادَهُ وَ بِهِمْ تُعْمَرُ بِلَادُهُ وَ بِهِمْ يُنْزِلُ الْقَطْرَ مِنَ السَّمَاءِ وَ بِهِمْ يُخْرِجُ بَرَكَاتِ الْأَرْضِ وَ بِهِمْ يُمْهِلُ أَهْلَ الْمَعَاصِي وَ لَا يُعَجِّلُ عَلَيْهِمْ بِالْعُقُوبَةِ وَ الْعَذَابِ لَا يُفَارِقُهُمْ رُوحُ الْقُدُسِ وَ لَا يُفَارِقُونَهُ وَ لَا يُفَارِقُونَ الْقُرْآنَ وَ لَا يُفَارِقُهُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ»

جملات دیگران در باب امامت امام باقر (ع)

1. عُثَمان بن خَالِد از پدرش نقل می‌کند: "مَرِضَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلَامُ مَرَضَهُ الَّذِي تُوُفِّيَ فِيهِ، فَجَمَعَ أَوْلَادَهُ: مُحَمَّداً وَ الْحَسَنَ، وَ عَبْدَ اللَّهِ، وَ عُمَرَ، وَ زَيْداً، وَ الْحُسَيْنَ، وَ أَوْصَى إِلَى ابْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ وَ كَنَّاهُ بِالْبَاقِرِ، وَ جَعَلَ أَمْرَهُمْ إِلَيْهِ".
2. مالک بن أعین جهنی می‌گوید: "أَوْصَى عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ (ع) ابْنَهُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ (ع) فَقَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي جَعَلْتُكَ خَلِيفَتِي مِنْ بَعْدِي لَا يَدَّعِي فِيمَا بَيْنِي وَ بَيْنَكَ أَحَدٌ إِلَّا قَلَّدَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ طَوْقاً مِنْ نَارٍ".
3. امام سجاد (ع) در بیان مصادیق اولی الامر و کسانی که خداوند عزوجل پیروی و تبعیت از آنان را بعد از رسول خدا (ص) بر امت واجب و لازم نموده اسامی امامان را از امیرالمومنین تا خودشان را ذکر کرده مدتی سکوت می‌کنند راوی می‌گوید پرسیدم: "فَقُلْتُ لَهُ يَا سَيِّدِي رُوِيَ لَنَا عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ أَنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو عَنْ حُجَّةِ اللَّهِ‏ عَلَى عِبَادِهِ فَمَنِ الْحُجَّةُ وَ الْإِمَامُ بَعْدَكَ فَقَالَ ابْنِي مُحَمَّدٌ وَ اسْمُهُ فِي التَّوْرَاةِ بَاقِرٌ يَبْقُرُ الْعِلْمَ بَقْراً هُوَ الْحُجَّةُ وَ الْإِمَامُ بَعْدِي".

منابع

1. صمدی، قنبر علی، مقاله «امامت امام محمد باقر»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
2. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
3. مقاله «ائمه و ادعای امامت»، موسوعه رد شبهات ج۱۷