بحث:روح در قرآن

مقدمه

• قرآن کریم از کلمۀ "روح" معانی متعددی اراده کرده است که عبارت ‌اند از:

1. روح مقدسی که پیامبران(ع) را برای ادای وظیفۀ الهی‌شان یاری می‌کند؛ ﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ﴾.
2. نیرویی معنوی و الهی که مؤمنان را پشتیبانی می‌کند؛ ﴿لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ﴾.
3. فرشتۀ وحی که "امین" نیز خوانده می‌شود؛ ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ﴾.
4. فرشتۀ بزرگی از فرشتگان خاص خدا یا مخلوقی برتر از فرشتگان؛ ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾؛ ﴿يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلَائِكَةُ صَفًّا لَا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَقَالَ صَوَابًا﴾.
5. قرآن و وحی؛ ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾.
6. روح انسان؛ ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾؛ ارتباط روح با بدن به گونۀ حاکمیت و تصرف است. خداوند جسم آدمی را از گِل آفرید: ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ﴾ و سپس از روح خویش در آن دمید. روحی با نفخۀ ربوبی ﴿فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ﴾؛ ﴿ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ﴾ در بدن آدمی دمیده شده، شایستۀ آن است معیار انسانیت انسان شود و بدن را در تأثیر خویش گیرد و خودِ راستین و شخصیت حقیقی آدمی را بسازَد.
7. روح خدا؛ در قرآن از حضرت عیسی به نام "روح خدا" یاد شده است: ﴿إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ﴾.

واژه‌شناسی لغوی

• روح در لغت، مبدأ حیات و با آن، پدیده زنده بر احساس و حرکت ارادی تواناست. لفظ مذکر و مؤنث آن یکسان است و گاهی مجازی بر چیزی اطلاق می‌شود که مایه بروز آثار نیکویی است، چنان‌که علم، حیات نفوس به‌شمار می‌آید. به دیده برخی، واژه روح بیشتر در کتاب مقدس (انجیل) مجاز به کار رفته و معنای آن از قراین دانسته می‌شود.

روح در قرآن

• این واژه در قرآن به دو گونه مطلق و مضاف در ۲۱ مورد به کار رفته و نگاه فراگیر به آیات آن ـ که با روایات نیز تأیید می‌گردد ـ به‌دست می‌دهد که روح، موجودی واحد، مستقل، بلندمرتبه، برتر از فرشتگان، دانا، توانا و دارای مراتب و درجاتی در گیاهان، حیوانات، همه انسان‌ها، مؤمنان و مرتبه‌ای همراه فرشتگان و درجه‌ای از آن برای تأیید پیامبران است .
• عارفان از این روح که به اعتقادشان مظهر ذات الهی است، به روح اعظم یاد می‌کنند و برای آن در عالم کبیر و عالم صغیر انسانی به مظاهری معتقدند که به دیدهای گوناگون نام‌های مختلفی می‌پذیرند؛ از جمله مظاهر آن مرتبه روح انسان است که به لحاظ مربّی بدن بودن و اینکه منبع فیضان حیات حسی بر همه قوای نفسانی است، این نامگذاری انجام گرفته است (نفس)، چنان‌که به اعتبار تصرف در عالمروح، عقل اول نیز نامیده می‌شود؛ البته به آن روح‌القدس اعلا هم گفته می‌شود؛ در مقابل جبرئیل که به روح‌القدس ادنا نامبردار است. روح‌القدس اعلا، محمدیه بیضاء است که سرّ خدا و ابتدای سلسله نزول و انتهای سلسله صعود است.

حقیقت، آثار و مراتب روح

• واژه روح در آیات مکی و مدنی بسیار ذکر شده؛ ولی همواره از آن روح جاندار اراده نشده ، بلکه متبادر از آن، مبدأ مطلق حیات است که ملاک شعور و اراده است و هرچند در انسان و حیوان مصداق دارد، ویژه آنها نیست، زیرا در آیات ﴿يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلَائِكَةُ صَفًّا لَا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَقَالَ صَوَابً﴾، ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾، ﴿فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا﴾ و ﴿أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا﴾ بی‌تردید، روح حیوانی و ملائکه مراد نیست: چنان‌که علی(ع) به آیه﴿يُنَزِّلُ الْمَلَائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ﴾ استدلال فرموده که روح غیر از ملائکه است برپایه این آیه، روح در وحی و تبلیغ همراه فرشتگان است، از این رو تنزیل قرآن بر قلب پیامبر(ص) همان‌گونه که در آیه ﴿قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ به جبرئیل نسبت یافته است. در آیه ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ﴾ به روح‌الامین و در آیه ﴿فَلَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ به روح‌القدس نیز نسبت یافته است. در این آیات، روح براثر پاک بودن از خیانت و دیگر آلودگی‌های معنوی و عیوب و آفات ارواح انسانی یا مقیّد بودن به بشری بودن به امانت و قدس ستوده شده است.
• خدا روح را همراه فرشتگان نازل و آن را در جان هر پیامبری که بخواهد القا می‌کند تا معارف الهی بر آن پیامبر افاضه شود﴿رَفِيعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلَاقِ﴾ به باور برخی، روح در آیه ﴿يُنَزِّلُ الْمَلَائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ﴾ به معنای رحمت یا وحی یا قرآن و در آیه ﴿رَفِيعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلَاقِ﴾ افزون بر دو معنای اخیر، به معنای جبرئیل، نبوّت یا ولایت و ﴿مِنْ أَمْرِهِ﴾ در دو آیه مذکور به معنای "بأمره" است که بر اساس آن معنای دو آیه با آنچه گفته شد، تفاوت می‌یابد. خدا خطاب به پیامبر اکرم(ص) بیان می‌دارد که معارف الهی و احکامی که نزد آن حضرت است و مردم را به سوی آنها فرامی‌خواند، از خود ایشان نیست، بلکه این معارف بر اثر نازل کردن روح بر آن حضرت، به وی افاضه شده و پیش از نزول روح ایشان نمی‌دانستند کتاب و ایمان چیست ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ روح در شب قدر هر سال تا روز قیامت همراه فرشتگان بر امام آن زمان(ع) نازل می‌شود ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾، چنان‌که عروج ملائکه در قیامت به سوی حق به همراه وی خواهد بود: ﴿تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ﴾.
• در برخی روایات، واژه ملائکه در آیه ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾ به مؤمنانی که از علم آل‌محمد(ص) برخوردارند و روح به حضرت فاطمه(س) تفسیر شده است. یکی از آیاتی که می‌تواند به تبیین روح بپردازد، آیه ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾ است که در آن مشرکان از پیامبر اکرم(ص) درباره حقیقت مطلق روح که در قرآن یاد شده است پرسیدند. و خدا روح را از امر الهی خوانده و امر نیز در آیات ﴿إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ فَسُبْحَانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾ کلمه ایجاد و از سنخ ملکوت معرفی شده است (امر الهی) ایجاد همان وجود از حیث انتساب و قیام آن به خدا بدون ماده، زمان و مکان است؛ نه از لحاظ اسنادش به علل و اسباب ظاهری، چنان که این معنا از آیه ﴿وَمَا أَمْرُنَا إِلَّا وَاحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ﴾ ـ که در آن ضمن اینکه امر الهی واحد شمرده شده، به چشم برهم زدنی تشبیه شده است ـ فهمیده می‌شود، چون تشبیه یادشده در امر غیر تدریجی و بی‌ماده و حرکت به کار می‌رود. براین پایه، در چیزهایی که به تدریج با اسباب مادی و منطبق بر زمان و مکان، پدید می‌آیند، جهتی غیر تدریجی هست که خارج از احاطه زمان و مکان است و جهت یاد شده امر، قول و کلمه الهی است و از همین رو، خدا مسیح(ع) را کلمه خویش و روحی از خود می‌شمرد، چون او را به مریم (س) از راه‌های غیر عادی بخشیده است: ﴿وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ﴾. جهت تدریجیّت و ارتباط اشیا با اسباب مادی، جنبه خلقی آنهاست: ﴿ِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ﴾، در نتیجه روح، کلمه حیات است که خدا آن را به اشیا القاء و با او آنها را زنده می‌کند، از همین رو آن را وحی می‌خواند و القا و انزال آن را بر پیامبر(ص) ایحاء﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا﴾، زیرا روح گرچه موجودی خارجی است، موجوداتی مانند آن، همان‌گونه که از نقایص عالم خلق برکنارند و متصف به ویژگی طهارت‌اند، کلماتی از خدا هستند.
• براین اساس، القای کلمه حیات به قلب پیامبر(ص) انزال روح به سوی ایشان است و انزال روح بر حضرت(ص) وحی قرآن به آن حضرت است، چون روح حامل قرآن است و از این رو نیازی نیست ـ مانند برخی ـ به لحاظ اینکه قرآن سبب هدایت مجمع البیان، ج ۹، ص ۵۸.</ref> و حیات آخرتی است: ﴿وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ﴾. روح را در آیه ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ قرآن بدانیم، چنان‌که برخی آن را در آیه ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾ به معنای وحی یا قرآن، جبرئیل، رحمت، هدایت یا ارواح انسان‌ها دانسته‌اند. طبق روایتی از امام صادق(ع) ذیل این آیه، روح فرشته‌ای برتر از جبرئیل و میکائیل است که با رسول خدا(ص) و ائمه(ع) بوده و هست و آنها را تأیید می‌کند، چنان‌که مضمون این روایت در تفسیر آیه ﴿يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلَائِكَةُ صَفًّا لَا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَقَالَ صَوَابًا﴾ نیز ذکر شده است؛ همچنین برپایه روایاتی، پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) از ۵ روح بهره‌مندند که برترین آنها روح‌القدس است که از لهو، غفلت و خواب پیراسته است.
• به گفته برخی، روح بر چیزی نمی‌گذرد مگر آن را زنده می‌سازد و حیات در آن جاری می‌گردد، از این رو سامری مشتی از خاکی را که جبرئیل بر آن گذشته بود، در صورتی از گوساله‌ای که با زیورآلات بنی‌اسرائیل ساخته بود افکند و آن زنده شد و صدای گوساله داد: ﴿فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا ﴾ و جبرئیل روح است.
• خدا در بیشتر آیات، روح را با اضافه و قید ذکر می‌کند؛ مانند ﴿وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي﴾، ﴿وَنَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ﴾، ﴿فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا﴾، ﴿وَرُوحٌ مِنْهُ﴾ و ﴿وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ﴾ و در برخی آیات، مطلق و بی‌قید؛ مانند ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾ و از ظاهر آیات دانسته می‌شود که روح، موجودی مستقل و مخلوقی آسمانی ولی غیر از ملائکه و ممکن است از آن به نور و فیض متجلی و رحمت ظاهره مطلقه تعبیر شود و به اعتبار اختلاف اثر آن (حیات) دارای مراتبی است مرتبه‌ای از روح، روح دمیده شده در انسان است: ﴿وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي﴾، ﴿وَنَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ﴾ که با کلمه ﴿مِنْ﴾ که بر مبدئیت دلالت می‌کند، از آن تعبیر و نفخ نامیده می‌شود؛ مرتبه‌ای از آن، روحی است که مؤمن با آن تأیید می‌گردد و از آن با ﴿أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ﴾ و با کلمه "باء" که بر سببیت دلالت می‌کند، تعبیر، و تأیید و تقویت نامیده می‌شود. این مرتبه از روح، بالاتر از روح توده انسان‌هاست، چنان‌که در آیه ﴿أَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ مؤمن، زنده‌ای دارای نور شمرده می‌شود که با آن نور در میان مردم راه می‌رود. حیات ویژه مذکور، اثر روح مؤمن است و کافر از آن بهره‌ای ندارد، پس مرده است، حال آنکه از روح دمیده شده بهره‌مند هست.
• یکی از مراتب روح، به‌سوی پیامبران نازل گشته و ویژه آنان است و ایشان با آن تأیید می‌شوند. از این روح در آیه ﴿وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ﴾ تعبیر و در آن روح، به قدس ـ نزاهت و طهارت ـ اضافه و تأیید نیز نامیده شده است و برحسب سیاق آیات، مرتبه این روح برتر از روحی است که در دیگر انسان‌هاست ﴿رَفِيعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلَاقِ﴾، ﴿أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا﴾ همچنین یکی از مراتب روح، متعلق به ملائکه، نیز روح حیوانی و روح نباتی است، چون نبات نیز دارای اثر حیات است، به گواهی آیاتی که گویای احیای زمین پس از مرگ آن‌اند؛ مانند :﴿وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا ﴾، ﴿فَانْظُرْ إِلَى آثَارِ رَحْمَتِ اللَّهِ كَيْفَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ ذَلِكَ لَمُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، ﴿اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ و حیات به روح وابسته است. از پیوست آیاتی که روح در آنها با اضافه و قید ذکر شده، به آیاتی که روح در آنها مطلق است، به دست می‌آید که نسبت روح مضاف و مقید به روح مطلق، نسبت افاضه به مفیض و ظل به ذی ظل است، بنابراین روح متعلق به ملائکه، از افاضات روح با اذن الهی است؛ ولی درباره روح فرشته ـ مثل روح انسان ـ به نفخ و تأیید تعبیر نشده ـ مانند آیه ﴿فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا﴾ و ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾ و ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ﴾، چون فرشتگان با اختلاف مراتبی که از نظر نزدیکی و دوری به پروردگار خویش دارند، روح محض‌اند و اجسامی که برای آنها بنظر می‌آید، به نحو تمثّل است، چنان‌که آیه ﴿ فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّ﴾ به آن اشاره دارد (تمثّل)؛ به‌خلاف انسان که ترکیبی از جسم و روح است و تعبیر به "نفخ" درباره او مناسب است: ﴿فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ﴾ همان‌گونه که اختلاف روح در آفرینش فرشته و انسان به اختلاف در تعبیر به "نفخ" و عدم آن می‌انجامد، تفاوت روح از نظر شرافت و پستی اثر، سبب تفاوت در تعبیر به "نفخ" و "تأیید" می‌گردد .

اسامی روح نورانی در قرآن

1. نفس الهام‌پذیر: در این کتاب آسمانی می‌‌خوانیم: ﴿ وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾. شاید این نامگذاری، از آن رو صورت گرفته که نفسْ شماری از فضائل و رذائل را بدون آموزش، به گونه خودآموز در می‌‌یابد. عفت، شجاعت و... از صفاتی است که به صورت علم حضوری در نفس آدمی حضور داشته، نیازی به آموزش او برای درک اینگونه فضائل نیست. از این علم حضوری به "الهام" تعبیر شده؛ و نفس، "الهام پذیر" دانسته شده است.
2. نفس سرزنشگر: ﴿لَا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيَامَةِ وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ﴾. شاید وجه تسمیه این نفس، آن باشد که گذشته از آنکه انسان را پیش از انجام فعل ناشایستْ از آن باز می‌‌دارد، پس از انجام آن نیز او را سرزنش نموده ملامت می‌‌کند، تا دوباره به آن دست نیازد؛ هما گونه که در انجام کارهای شایسته و نیکو، پیش از انجام او را ترغیب، و پس از انجام او را تحسین می‌کند. از این‌رو، می‌‌توان آن را "نفس نیکوکار نیکوخواه" نیز نامید.
3. فطرت: در قرآن کریم آمده است: ﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾. این نفس را خداوند متعال از آنرو "فطرت" خوانده است، که فطرت در لغت عرب بمعنی آهنگ آرام و صدای آهسته است. حال از آنرو که این نفس، انسان را به انجام اعمال شایسته و اجتناب از رفتارهای ناشایست فرا می‌‌خواند، و گوئی او را با صدای آهسته به این سو دعوت می‌‌نماید، فطرتش خوانده‌اند. ظاهراً در آیه شریفه: ﴿ وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾ - نیز بر همین اساس "فطرت" نامیده شده است. راغب اصفهانی، در کتاب سترگ "مفردات ألفاظ القرآن الکریم" فرموده است: "... فطرت الهی]... در این آیه به اشارت گرفته شده است: ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ﴾.
4. روح : ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي﴾. روح را از آن جهت "روح" خوانده‌اند، که جوهری بس لطیف و ربّانی است، که تدبیر امر بدن انسان بر عهده اوست. این جوهر بگونه‌ای لطیف است که گوئی همچون نسیم، در بدن انسان دمیده شده. شاید آیه شریفه: ﴿وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي﴾- ناظر به همین معنی باشد.
5. عقل : ﴿كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾. در قرآن کریم، عبارت شریف ﴿لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ چندین مرتبه تکرار شده است؛ و این تکرار دلالت بر محبوبیت تعقّل و خردورزی در پیشگاه الهی دارد. از این‌رو می‌‌توان از این آیه و نظائر فراوان آن، استفاده نمود که دعوت به تدبّر و خردورزی را، می‌‌توان در شمار اهداف نهائی نزول این کتاب آسمانی دانست. فراتر از این، اشاره می‌‌نمائیم که قرآن کریم، آنان که اهل تفکّر و تدبّر نیستند را فرومایه‌تر از چهارپایان و پست‌تر از آنان دانسته است: ﴿إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾. و نیز فرموده است: ﴿وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾. و باز از زبان اهل آتش نقل می‌‌فرماید که: ﴿وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ﴾. عقل از "عِقال" مشتق شده، که بمعنی –خویشتن‌داری و امساک آمده است؛ از این‌رو دیة مذکور در فقه را نیز "عقل" خوانده‌اند. چراکه حکم پرداخت دیه، مانع از خونریزی و تعدّی نسبت به دیگران می‌‌شود -؛ عقل را نیز از آنرو که مانع از انجام اعمال ناشایست و اشتباه می‌‌شود، عقل نامیده‌اند.
6. لُب: ﴿وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ﴾. برخی از دانشمندان، بر آن رفته‌اند که "لُب"، مرتبه خالص و سرة عقل است؛ از این‌رو بر خِردی که با اعمال زشت و یا اعتقادات باطل آمیخته شده باشد، اطلاق نمی‌گردد. شاید خداوند متعال روح را از آنروی لُب خوانده است، که همانگونه که لُب، بخش خالص هر شیء و حقیقت آن است، روح نیز نسبت به انسان همینگونه است؛ چه حقیقت انسانْ روح اوست و انسانیّت انسان نیز به همو.
7. قلب : ﴿يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ * إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ﴾؛ نیز می‌‌فرماید: ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ﴾؛ و نیز: ﴿كَذَلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ﴾. از آیاتی که دلالت بر رتبت والای قلب و اهمیّت آن دارد، این آیه شریفه است: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ﴾؛ چراکه مراد از آن، آنست که خداوند خود قلوب مردمان را به دست دارد، و آن را همانگونه که خود می‌‌خواهد، دیگرگون می‌‌سازد.قلب را نیز به همین دلیل "قلب" خوانده‌اند، که تقلّبات و صورت‌های گونه گونِ فراوانی می‌‌پذیرد. برخی بر آن رفته‌اند که آیه شریفه: ﴿يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ﴾؛ را اشارتی است به بندگان خاصّ حضرت حق، که آنان را اراده‌ای جز اراده او و خواستی جز از خواست او نیست؛ همانگونه که حضرت حق خود فرموده است: ﴿وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ﴾. همین معنی، در حدیث شریف نبوی نیز آمده است: "قلب فرد مؤمن، در میان دو انگشت حضرت قرار دارد؛‌ او آن قلب را هرگونه که بخواهد دگرگون می‌‌فرماید"؛ برخی دیگر از عالمان نیز، بر آن رفته‌اند که منظور از این آیه شریفه، آنست که قوام و پایداری قلب انسان، به خداوند متعال است؛ از این‌رو او از قلب انسان به او نزدیکتر است!. کوتاه سخن آنکه قلب را از آنرو "قلب" نامیده‌اند، که هر لحظه در دیگرگونی و انقلابی تازه است؛ حال اگر در تصرّف شیطان باشد بواسطة خواطر شیطانی دگرگونی می‌‌یابد، و اگر در دست خداوند به جلّ وعلا! - باشد، بواسطة الهام‌ها و عنایت‌های خاصّ او تبدّل حال می‌‌یابد. بارخدایا! قلوب ما را در دستان پر مهر خویش‌گیر، و نیکی‌ها را به ما الهام فرما، و با عنایات خاصّه‌ات بر ما کرم نما!.
8. نفس مطمئنّه : در قرآن کریم آمده است: ﴿يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً﴾. روح از آنرو "نفس مطمئنّه" خوانده شده، که انسانی که به مرحله یقین رسیده، از روحی مطمئن و غیر مضطرب برخوردار است؛ چرا که- همانگونه که پیش از این اشاره کردیم - یقین ثبات فکر و اندیشه است و از این‌رو وَهم را در آن هیچ تصرّفی نیست؛ بر این اساس می‌‌توان گفت که مراد از نفس مطمئنّه، قلبی است که به مرحله یقین رسیده و اضطرابها و خواطر وهمی را به حریم آن راهی نمانده است. چنین نفسی تنها به دست خداوند متعال است و شرور شیطان‌های جنّی و انسی به آن ضرری نخواهد رساند.
9. صدر : خداوند متعال فرموده است: ﴿أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾. نیز در همین کتاب حیات‌بخش می‌‌فرماید: ﴿قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي * وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي * وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِي * يَفْقَهُوا قَوْلِي﴾. شاید روح را به آن جهت "صدر" نامیده‌اند، که صدر: سینه. محلّ قلب است؛ از این‌رو به گونه مجاز، روح واقع در قلب را به اعتبار محلّ آن صدر خوانده‌اند. آیه شریفه: ﴿فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ﴾ که بعد از عبارت مبارک: ﴿أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ﴾ وارد شده است، می‌‌تواند قرینه‌ای بر درستی این سخن باشد. هرچند این سخن چندان برخوردار از صحّت نمی‌نماید. چه چشم و عقل و خیال و... در شمار آلات و وسائلی است که روح، امور خود را بوسیله آنها تدبیر می‌‌نماید؛ هم ازینروست که در لغت عرب، از شرح صدر و سعه صدر سخن گفته می‌‌شود، امّا هیچگاه عبارت شرح قلب یا سعه عقل به کار برده نمی‌شود؛ از این‌رو نمی‌توان روح را هم‌معنای صدر و قلب دانست.
10. نفس : در ذکر حکیم وارد شده است: ﴿وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ﴾. و نیز آمده است: ﴿رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا فِي نُفُوسِكُمْ﴾. در وجه نامگذاریِ روح به "نفس"، می‌‌توان گفت که از آنجا که از سوئی نفس، واقعیّت و حقیقت هر چیز است، و از سوئی دیگر، حقیقت انسان همان روح اوست که بدون او انسانیّت انسان متحقّق نمی‌شود، می‌‌توان روح او را نفس او خواند؛ از همین روست که حکیمان بر آن رفته‌اند که: "حقیقت هر شیء، به صورت آن و نه به مادّة او تحقّق می‌‌یابد؛ انسانیّت انسان نیز تنها به واسطه روح اوست که پدید می‌‌آید.

اسامی روح ظلمانی در قرآن

1. نفسی که از شیطان الهام می‌‌پذیرد : آیه شریفه: ﴿وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ﴾،‌بوضوح این نفس را تابع الهام شیطان خوانده است. در روایات خاندان عصمت(ع) نیز آمده است: "در قلب هر انسان مؤمنی دو گوش وجود دارد، گوشی که وسوسه گر پلید در آن می‌‌دمد، و گوشی دیگر که فرشته الهی در آن الهام می‌‌نماید" . پس از این، شماری از دیگر روایات وارد شده در این مطلب، ذکر خواهد شد.
2. نفسی که زشتی‌ها را زیبا می‌‌نمایاند، و انسان را نسبت به انجام اعمال ناشایست سرزنش نمی‌کند. در قرآن کریم آمده است: ﴿قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا﴾. نیز خداوند متعال می‌‌فرماید: ﴿فَإِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ﴾؛ و باز می‌‌فرماید: ﴿وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ﴾.
3. نفس لجوج : به این آیات الهی بنگرید: ﴿كَلَّا إِنَّهُ كَانَ لِآيَاتِنَا عَنِيدًا﴾؛ ﴿أَمَّنْ هَذَا الَّذِي يَرْزُقُكُمْ إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِي عُتُوٍّ وَنُفُورٍ﴾.
4. نفس شیطانی : خداوند - جلَّ وعلا ! فرموده است: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾؛ نیز می‌‌فرماید: ﴿وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ﴾؛ و باز می‌‌فرماید: ﴿وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا * يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا * لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولًا﴾. این معنی، مبتنی بر آن است که مراد از شیطان در این آیات، شیاطین انسی است، که در زمان پیامبران همواره در پی منحرف نمودن آنان از مسیر وحی بوده‌اند. این معنی در آیه نخست ظهور بیشتری دارد؛ بلکه تنها معنائی است که می‌‌توان از آن آیه استفاده نمود.
5. نفس مکّار حیلت‌گر: در قرآن کریم آمده است: ﴿وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾. و نیز آمده است: ﴿وَمَكَرُوا مَكْرًا كُبَّارًا﴾؛ و نیز: ﴿يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ﴾. بر همین اساس است که چون از امام صادق(ع) درباره نفس معاویه - که سخت مکّار و حیله‌گر بود – سؤال شد، فرمودند: "نفس او، همان نفس حیله گر و شیطنت‌آمیز بود".
6. نفس مغشوش و ناخالص: در آیه شریفه وارد شده است: ﴿كَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾؛ و باز آمده است: ﴿فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ﴾؛ و نیز : ﴿إِنَّا جَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا﴾.
7. نفسی که مهر شده تا حقیقت را در نیابد؛ نفس غافل خداوند متعال می‌فرماید: ﴿كَذَلِكَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِ الْمُعْتَدِينَ﴾؛ و می‌فرماید: ﴿كَذَلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ﴾؛ و باز می‌فرماید: ﴿أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ﴾؛ و نیز: ﴿وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ﴾.
8. نفس مضطرب غیر مطمئن : خدای دانا فرموده است: ﴿لَا يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ﴾؛ و فرموده است: ﴿وَلَا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِيبًا مِنْ دَارِهِمْ﴾؛ و نیز: ﴿وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ﴾.
9. نفسی که فراخی لازم برای گنجایش حقیقت را از دست داده است: در قرآن کریم آمده است: ﴿فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاءِ كَذَلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ﴾؛ و نیز وارد شده است: ﴿أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ﴾.
10. نفسی که به ناشایستی و پلیدی فرا می‌‌خواند : در شمار آیات کتاب مبارک، آمده است: ﴿نَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي﴾.

روح به معنای فرشته

• مراد از روح مرتبط با پیامبر و به معنای ملائکه خاص است. در قرآن چیزی که صلاحیت معرف روح کلی باشد نکته‌ای است که در آیه ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي﴾. بیان شده که به طور مطلق و بدون هیچ قیدی آورده، و در معرفیش فرموده:روح از امر خداست، آن گاه امر خدا را در جای دیگر معرفی کرده: ﴿إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾ ﴿فَسُبْحَانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ﴾:». در تفسیر قمی آمده است که: روح ملک اعظم از جبرئیل و میکائیل است و با پیامبر خدا همراه بوده است. نسبتی که روح مضاف در این آیات با روح مطلق در سوره قدر دارد، نسبتی است که افاضه به مفیض و یا سایه با صاحب سایه دارد. از آنجا که باید روح القدسی پیامبر را همراهی و هدایت و کمک کند، جایگاه آن در تعالیم غیبی الهی دارای اهمیت است. قرآن در باره مریم فرموده: ﴿فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا﴾ و یا فرموده: ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ﴾. حال چرا به این تعبیر آمده، به این دلیل که ملائکه با همه اختلافی که در مراتبِ قرب و بُعد از خدای تعالی دارند، روح محضند، و اگر احیانا به صورت جسمی به چشم اشخاصی در می‌آیند، تمثلی است که به خود می‌گیرند، نه اینکه به راستی جسم و سر و پایی داشته باشند، هم چنان که می‌بینیم در داستان مریم(ع) می‌فرماید: ﴿فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا﴾ حال بسا گفته شود: روح القدس لقب جبرئیل است. خداوند می‌فرماید: ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ﴾. روح بزرگواری است که واسطه بین خداوند متعال و این عالم هستند و هیچ حادثه یا واقعه کوچک و بزرگی نیست مگر اینکه ملائکه روح القدس در آن دخالت دارد و به نوعی سرپرستی آن را به عهده دارند. به همین دلیل جبرائیل، از فرشتگان مقرب الاهی و آورنده وحی در اسلام است.

1. ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾
2. ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾
3. ﴿يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلَائِكَةُ صَفًّا لَا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَقَالَ صَوَابًا﴾
4. ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ﴾. ﴿عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ﴾

• نکات: در دو آیه فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. پرسش مردم از پیامبر در باره حقیت روح و پیامبر مأمور پاسخ گوئی به پرسش مردم در باره حقیت روح و جهالت مردم عصر بعثت نسبت به حقیقت روح و مبهم بودن تعریف آن، موجب پرسش آنان از پیامبر: ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾
2. نزول قرآن از جانب پروردگار، به وسیله روح القدس بر پیامبر: ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ﴾» چنانکه عیسی(ع) نیز با تأییدات روح القدس است. ﴿وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ﴾.

آیه روح

کلمه روح در ساختار مفرد و به دو صورت معرفه و نکره، ۲۱ بار در قرآن به کار رفته است؛ اما از آنجا که فقط در آیه ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾ موضوع پرسش یهودیان از رسول خدا(ص) درباره روح مطرح گردیده، آن را آیه روح نام نهاده‌اند.

رُوح و رَوح در اصل یکی هستند، اما رُوح اسمی است برای نفس انسانی، چرا که نفس، بخشی از روح است، یعنی نسبت نوع به اسم جنس، مانند نسبت انسان به حیوان در مورد تفاوت روح و حیات، گفته‌اند که روح از قرائن حیات و جسمی است لطیف و حساس از جنس ریح / باد. روح و ریح نیز در زبان عربی یکی هستند و لذا درباره آن عمل نفخ به کار می‌رود و می‌گویند: "نَفَخَ فِيهِ الرُّوحَ" = در او روح دمید.

در اصطلاح قرآن، جبرئیل(ع)، روح نامیده شده، زیرا مردم از وی در دینشان نفع می‌برند و به این خاطر است که قرآن، روح نام گرفته است: ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا﴾. در این آیه، روح به معنای قرآن آمده است و چون جبرئیل، واسطه وحی و قرآن است او هم روح نامیده شده است.  

در شأن نزول آیه چنین گزارش شده است که برخی مشرکان مکه برای مقابله با رسول خدا(ص) و تخطئه کردن رسالت وی از علمای یهود مدینه کمک خواستند؛ یهودیان به ایشان گفتند از او درباره سه چیز بپرسید: اصحاب کهف، ذوالقرنین و روح، اگر سکوت کرد یا همه را پاسخ گفت، او دروغ می‌گوید و چنانچه دوتا را به روشنی پاسخ گفت و یکی را مبهم گذاشت، او حتماً نبی است. پس پیامبر دو داستان اصحاب کهف و ذوالقرنین را بیان نمود؛ و در مورد روح، آیه ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾ نازل شد و پاسخی اجمالی و مبهم به ایشان داد، زیرا در تورات نیز مبهم بیان شده است؛ لذا مشرکین از سؤال خویش پشیمان شدند.

درباره چیستی روح، مفسران نظرات گوناگونی دارند؛ زمخشری چند نظر را ذکر نموده است:

1. روح موجود زنده که مبدأ حیات بوده و موجود به وسیله آن دارای احساس و حرکات ارادی است و مشرکان از حقیقت آن سؤال کردند و پیامبر فرمود: از فرمان پروردگار من است. زمخشری این قول را نظر بیشتر علما دانسته و از قول ابن أبی بُریده مینویسد: پیامبر از دنیا رفت در حالی که نمی‌دانست روح چیست؛
2. آفرینش روحانی بزرگی که از فرشتگان بزرگ‌تر است؛
3. جبرئیل؛
4. قرآن اوحی.

علامه طباطبایی نیز پس از ارائه نظر اول می‌گوید: برخی به استناد آیه ﴿يُنَزِّلُ الْمَلَائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ﴾ و ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا﴾ روح را عبارت از قرآن می‌دانند که همان وحی است و خداوند به آن سبب قرآن و وحی را روح خوانده که مایه حیات نفوس مرده می‌باشد، همان‌گونه که روح انسانی موجب زندگی اجساد مرده است، اما می‌بینیم که این واژه در آیات متعدد مکی و مدنی ذکر شده و در تمامی آنها مقصود، روحی نیست که مبدأ حیات بشر است. مثلاً می‌فرماید: ﴿يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلَائِكَةُ صَفًّا﴾ و بدون شک در این آیه، مراد از روح، غیر از روح حیوانی و نیز غیر از ملائکه می‌باشد؛ زیرا در حدیث گزارش شده که علی(ع) به آیه ﴿يُنَزِّلُ الْمَلَائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ﴾ استناد و احتجاج نمود که مقصود از روح، غیر از ملائکه است؛ چرا که یک بار او را با صفت قُدُس ﴿رُوحِ الْقُدُسِ﴾ و یک بار با صفت امانت ﴿الرُّوحُ الْأَمِينُ﴾ یاد نموده تا پاکی او را از خیانت و سایر آلودگی‌های معنوی و عیوب - که ارواح انسانی از آن برکنار نیستند – ابراز کند. لذا با توجه به آیاتی چون: ﴿قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾ و ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ﴾ و ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ﴾، به روشنی، روح را جدای از ملائکه دیگر ذکر نمود و چنان که از مجموع سه آیه مذکور برمی آید در اینجا منظور از روح، همان جبرئیل(ع) است که قرآن / روح / وحی را بر قلب پیامبر(ص) نازل می‌گرداند.

با توجه به نظر مفسران و به‌ویژه آیه ﴿وَلَئِنْ شِئْنَا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ بِهِ عَلَيْنَا وَكِيلًا﴾ می‌توان گفت که منظور از روح در آیه مورد بحث، وحی / قرآن است که به واسطه جبرئیل (ملک وحی) بر پیامبر نازل می‌گردیده است. در مورد مخاطب ﴿وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾ برخی گفته‌اند که منظور مشرکین یا یهود اهل کتاب‌اند، اما اغلب علما گفته‌اند که پیامبر و دیگران هستند.

در عهد جدید می‌خوانیم که روح‌القدس همراه عیسی(ع) و آن حضرت در معیت روح‌القدس بود. حضرت یحیی(ع) شهادت داده که حضرت عیسی همراه با روح القدس بوده است: "پس یحیی شهادت داده گفت: روح را دیدم که مثل کبوتری از آسمان نازل شده بر او قرار گرفت". بر حضرت مریم(س)، نیز روح القدس وارد شده بود. علاوه بر آن، خود حضرت یحیی(ع) که با تفاوت شش ماه هم‌سن حضرت عیسی(ع) بود، "در شکم مادر پر از روح‌القدس بود". همچنین پدر بزرگوارش حضرت زکریا(ع) نیز از روح‌القدس پر شده بود و نبوت می‌کرد.