بیعت عقبه دوم در تاریخ اسلامی

بیعت عقبه دوم، یک سال پس از بیعت عقبه اول در سال سیزدهم بعثت، روی داد و هفتاد مرد و دو زن از تیره‌های مختلف دو قبیلۀ اوس و خزرج، به مکه آمدند و در ایام تشریق با رسول خدا (ص) در عقبه بیعت کردند. این بیعت که به "بیعة الحرب" هم مشهور شد زمینۀ هجرت حضرت را به یثرب فراهم کرد.

مقدمه

یک سال پس از بیعت عقبۀ اول، با فرا رسیدن موسم حج در سال سیزدهم بعثت، هفتاد مرد و دو زن از تیره‌های مختلف دو قبیله اوس و خزرج، به مکه آمدند و پس از ملاقات‌هایی با پیامبر (ص) و انجام دادن مناسک حج، مقرر شد مسلمانان یثرب در ایام تشریق، به صورت گروهی با رسول خدا (ص) در عقبه ملاقات کنند. آنها به منظور مخفی ماندن این دیدار از دید مشرکان، جداگانه، در شب، خود را به میعادگاه رسانیدند. نتیجه این گردهمایی، بیعت یثربیان با پیامبر (ص) بود که به بیعت عقبه دوم یا "بیعة الحرب" مشهور شد؛ چون مفاد بیعت، دفاع از جان رسول خدا (ص) بود. در این بیعت زمینۀ هجرت حضرت به یثرب فراهم و مسئلۀ دفاع و جهاد مطرح شد^[۱] و پیغمبر اکرم (ص) فرمود: "با شما بیعت می‌کنم بر اینکه همان‌گونه که از زنان و فرزندان خود دفاع می‌کنید، از من نیز دفاع کنید"^[۲]. در پایان، تمام مردان، دست در دست رسول خدا (ص) نهادند و بیعت کردند و زنان هم با همان شرط بیعت کردند، بدون اینکه حضرت با آنان مصافحه کند. افرادی مانند: اسید بن حضیر، ابوالهیثم بن تیهان (مالک)، عبدالله بن جبیر، اسعد بن زراره، سهل بن عتیک، اوس بن ثابت، سعد بن ربیع، عبدالله بن رواحه، بشیر بن سعد، خلاد بن سوید، جابر بن عبدالله، عباده بن صامت، سعد بن عباده، معاذ بن جبل و دو تن از زنان خزرج، به نام‌های "نسیبه دختر کعب" و "اسماء دختر عمرو بن عدی" از جمله حاضران در این اجتماع بودند. حضرت علی (ع) و حمزه (با عنوان نگهبان منطقۀ عقبه) و عباس بن عبدالمطلب، آن شب همراه پیامبر (ص) بودند^[۳].

مفاد بیعت

مفاد بیعت، بیانگر نقش فعال مسلمانان یثرب و هماهنگی‌های از پیش صورت گرفته است که گفتگوهایی مبنی بر پایبندی به مفاد قرارداد بین دو گروه صورت گرفت و نشان‌دهندۀ اهمیت و عواقب خطرناکی بود که برای هریک از دو طرف به همراه داشت. عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر (ص) که در آن زمان هنوز مسلمان نشده بود، چنین گفت: "ای قوم انصار!... اگر شما می‌خواهید او را به مدینه ببرید و نزد خود نگه دارید، باید برای حفظ جانش پیمان ببندید که چون خانواده‌هایتان از او حمایت کنید و همچنان که زنان و کودکان خویش را از گزند دشمنان حفظ می‌کنید، از جان و مال او نیز حمایت کرده، حریم او را پاس دارید و با دوست او دوست و با دشمنش دشمن باشید. پس اگر چنین تعهد می‌کنید، بیایید با او بیعت کنید؛ وگرنه همین حالا رهایش کنید"^[۴].

"عباس بن عباده"، یکی از حاضران در این جلسه به دیگر حضار گفت: "ای قوم! می‌دانید که با محمد (ص) چگونه باید بیعت کرد؟ گفتند: بگو. گفت: چنان بیعت کنید که برای او با عرب و عجم بجنگید و جان و مال خود را فدا کنید و در هیچ حال از یاری او باز نایستید. پس اگر این‌گونه با وی پیمان می‌بندید، بیعت کنید که خیر دنیا و آخرت شما در آن است وگرنه اگر در آینده به علت زیان مالی یا مصیبتی که در پی حمایت او به شما می‌رسد، بخواهید او را ترک کنید و دست از حمایتش بکشید، بهتر و سزاوارتر است که از هم‌اکنون او را رها کنید"^[۵].

البته برخی قائلند چون عباس بن عبدالمطلب در آن زمان مشرک بوده است لذا تشابه اسمی میان اسم ایشان و عباس بن عباده به وجود آمده است^[۶].^[۷]

به هر حال، پیمان با موافقت حاضران، بسته شد و آیۀ ﴿وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمِيثَاقَهُ الَّذِي وَاثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾^[۸] به مفاد این بیعت اشاره دارد^[۹] که عبارت‌اند از:

اطاعت از رسول خدا (ص) در راحتی و سختی؛
انفاق در تنگدستی و ثروت؛
امر به معروف و نهی از منکر؛
گفتارحق و نهراسیدن از سرزنش دیگران؛
دفاع از پیامبر (ص) هنگام هجرت به یثرب، همچون دفاع از زنان و فرزندانشان^[۱۰].

مسلمانان با این بیعت، پیمان‌هایشان با یهود را قطع کردند و از پیامبر (ص) خواستند که پس از پیروزی، آنها را ترک نکند و رسول خدا (ص) نیز ‌فرمود: "من از شما هستم و شما از من، با هر که شما بجنگید می‌جنگم و با هر که صلح کنید صلح می‌کنم"^[۱۱].^[۱۲]

نتایج بیعت

نتیجه بیعت عقبه دوم، وفاداری، ایجاد انضباط و تشکل سیاسی و در نهایت حکومت نبوی (ص) بود. لذا پس از بیعت، بنا به درخواست پیامبر (ص)، آنها از بین خود دوازده نفر را با عنوان نقیب (برای تکفل امور) انتخاب کردند که نُه تن آنان از خزرج و سه نفر از اوس بودند. نقبای خزرج عبارت بودند از: اسعد بن زراره، سعد بن ربیع، عبدالله بن رواحه، رافع بن مالک، براء بن معرور، عبدالله بن عمرو، عبادة بن صامت، سعد بن عبادة و منذر بن عمرو و نقبای اوس نیز اسید بن حضیر، سعد بن خیثمه و رفاعة بن عبدالمنذر (ابوالهیثم بن تیهان) بودند. سپس رسول الله (ص) به نقبا فرمود: "شما مانند حواریان عیسی بن مریم، عهده‌دار امور قوم خود و من نیز کفیل قوم خود، یعنی مسلمانان هستم"^[۱۳].

همچنین در پی تقویت جبهۀ مسلمانان، آیات جهاد با کفار نیز پس از بیعت دوم عقبۀ نازل شد، مبنی بر اینکه با کافران بجنگید تا فتنه و فساد از روی زمین برداشته شود: ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ﴾^[۱۴].^[۱۵]

عکس‌العمل مشرکان مکه

پس از انعقاد پیمان، صدایی بلند از بالای کوه عقبه برخاست که خبر از این اجتماع و محتوای بیعت می‌داد که به فرموده پیامبر (ص)، ندای شیطان بود؛ از همین رو، افراد در حالی که آمادگی خویش را برای حمله اعلام می‌کردند به دستور آن حضرت بدون هیچ اقدامی به چادرهای خویش بازگشتند^[۱۶]. مشرکان نیز که مشکوک شده بودند از فردای همان شب، با پرسش‌هایی از یثربیان درصدد کسب اطلاعات برآمدند و زمانی به یقین رسیدند که کاروان اهل یثرب از مکه خارج شده بود. با تعقیب آنان تنها توانستند سعد بن عباده را دستگیر و شکنجه کنند. وی سرانجام با کمک جبیر بن مطعم و حارث بن حرب که روزگاری آنان را در یثرب پناه داده بود، رهایی یافت و به مدینه بازگشت^[۱۷].

بیعت کنندگان عقبه دوم

بیعت کنندگان در بیعت عقبه دوم ۷۵ نفر بودند. دو تن از آنها از زنان، یازده تن از قبیله اوس و بقیه از قبیله خزرج بودند:

منابع

پانویس

↑ السیرة النبویه، ج ۱، ص ۴۴۲؛ اعلام الوری، ج ۱، ص ۱۴۲؛ دلائل النبوه، ج ۲، ص ۴۴۳ و عیون الاثر، ج ۱، ص ۱۹۱.
↑ السیرة النبویه، ج ۱، ص ۴۴۲؛ اعلام الوری، ج ۱، ص ۱۴۲؛ دلائل النبوه، ج ۲، ص ۴۴۳ و عیون الاثر، ج ۱، ص ۱۹۱.
↑ ر.ک: فرخی، محمد رضا، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۶؛ شریعت‌جو، منیره، پیمان عقبه دوم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۲۲۷-۲۲۸؛ مطهری‌فر، حمید رضا، بیعت، دائرةالمعارف قرآن کریم.
↑ قاضی ابرقوه، سیرت رسول الله (ص)، ج۱، ص۴۳۹-۴۴۰.
↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۳.
↑ جعفر مرتضی العاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم (ص)، ج۳، ص۳۱۹-۳۲۰.
↑ ر.ک: شریعت‌جو، منیره، پیمان عقبه دوم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۲۲۸-۲۳۰.
↑ «و نعمت خداوند را به یاد آورید و (نیز) پیمانی را که استوار با شما بسته است هنگامی که گفتید: شنیدیم و گردن نهادیم؛ و از خداوند پروا کنید بی‌گمان خداوند به اندیشه‌ها داناست» سوره مائده، آیه ۷.
↑ مجمع البیان، ج۳، ص۲۶۰؛ التفسیر الکبیر، ج۴، ص۳۱۹؛ روح المعانی، مج ۴، ج۶، ص۱۲۱.
↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۲.
↑ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعه، ج۲، ص۴۴۷؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۲؛ عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۹۹.
↑ ر.ک: شریعت‌جو، منیره، پیمان عقبه دوم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۲۳۰؛ فرخی، محمد رضا، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۷؛ مطهری‌فر، حمید رضا، بیعت، دائرةالمعارف قرآن کریم.
↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۳-۴۴۶؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۷۲؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۵۲.
↑ «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی برجا نماند و تنها دین خداوند بر جای ماند، پس اگر دست از (جنگ) بازداشتند (شما نیز دست باز دارید که) جز با ستمگران دشمنی نباید کرد» سوره بقره، آیه ۱۹۳.
↑ ر.ک: شریعت‌جو، منیره، پیمان عقبه دوم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۲۳۰-۲۳۱؛ فرخی، محمد رضا، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۷.
↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۷۲؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۷-۴۴۸؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۳۶۴-۳۶۵.
↑ ر.ک: شریعت‌جو، منیره، پیمان عقبه دوم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۲۳۲.

[1] السیرة النبویه، ج ۱، ص ۴۴۲؛ اعلام الوری، ج ۱، ص ۱۴۲؛ دلائل النبوه، ج ۲، ص ۴۴۳ و عیون الاثر، ج ۱، ص ۱۹۱.

[2] السیرة النبویه، ج ۱، ص ۴۴۲؛ اعلام الوری، ج ۱، ص ۱۴۲؛ دلائل النبوه، ج ۲، ص ۴۴۳ و عیون الاثر، ج ۱، ص ۱۹۱.

[3] ر.ک: فرخی، محمد رضا، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۶؛ شریعت‌جو، منیره، پیمان عقبه دوم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۲۲۷-۲۲۸؛ مطهری‌فر، حمید رضا، بیعت، دائرةالمعارف قرآن کریم.

[4] قاضی ابرقوه، سیرت رسول الله (ص)، ج۱، ص۴۳۹-۴۴۰.

[5] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۳.

[6] جعفر مرتضی العاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم (ص)، ج۳، ص۳۱۹-۳۲۰.

[7] ر.ک: شریعت‌جو، منیره، پیمان عقبه دوم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۲۲۸-۲۳۰.

[8] «و نعمت خداوند را به یاد آورید و (نیز) پیمانی را که استوار با شما بسته است هنگامی که گفتید: شنیدیم و گردن نهادیم؛ و از خداوند پروا کنید بی‌گمان خداوند به اندیشه‌ها داناست» سوره مائده، آیه ۷.

[9] مجمع البیان، ج۳، ص۲۶۰؛ التفسیر الکبیر، ج۴، ص۳۱۹؛ روح المعانی، مج ۴، ج۶، ص۱۲۱.

[10] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۲.

[11] ابوبکر بیهقی، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعه، ج۲، ص۴۴۷؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۲؛ عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۹۹.

[12] ر.ک: شریعت‌جو، منیره، پیمان عقبه دوم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۲۳۰؛ فرخی، محمد رضا، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۷؛ مطهری‌فر، حمید رضا، بیعت، دائرةالمعارف قرآن کریم.

[13] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۳-۴۴۶؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۷۲؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۵۲.

[14] «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی برجا نماند و تنها دین خداوند بر جای ماند، پس اگر دست از (جنگ) بازداشتند (شما نیز دست باز دارید که) جز با ستمگران دشمنی نباید کرد» سوره بقره، آیه ۱۹۳.

[15] ر.ک: شریعت‌جو، منیره، پیمان عقبه دوم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۲۳۰-۲۳۱؛ فرخی، محمد رضا، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۲۴۷.

[16] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۷۲؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۷-۴۴۸؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۳۶۴-۳۶۵.

[17] ر.ک: شریعت‌جو، منیره، پیمان عقبه دوم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۲۳۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]