توسل در معارف دعا و زیارات

مقدمه

واژه توسل در لغت به معنی یافتن وسیله‌ای برای نزدیکی به خداوند^[۱] و در اصطلاح به معنای واسطه قرار دادن شیء یا شخصی برای رسیدن به مطلوب است. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ﴾^[۲]. آیات قرآن^[۳] نیز نشان‌دهنده نقش پیامبران خداوند در پذیرش توبه است.

امام علی (ع) چنگ زدن به ایمان به خدا و پیامبر (ص)، جهاد، برپا داشتن نماز، دادن حق مستمندان (زکات)، روزه ماه رمضان و... را بهترین عوامل تقرب به خداوند معرفی کرده است^[۴]. امام زین العابدین (ع)، توسل به آفریده‌ها و اسباب مادی در عالم آفرینش برای تأمین نیازهای مادی را از سنت‌های خداوند معرفی کرده و فرموده است: روز را بیافرید تا در روشنایی آن به طلب فضل و نعمت خداوندی پردازند و رزق او را فرا چنگ آرند و در زمین خدا به سیر و سفر روند، تا هم از نِعَم این جهان عاجل برخوردار شوند و هم در آن جهان به سعادت آجل رسند^[۵].

توسل در روایات امام سجاد (ع)

امام سجاد (ع)، یکی از ضرورت‌های مهم توسل را التزام به توحید و پرهیز از شرک خوانده است: «اللَّهُمَّ... وَ وَسِيلَتِي‏ إِلَيْكَ‏ التَّوْحِيدُ، وَ ذَرِيعَتِي أَنِّي لَمْ أُشْرِكْ بِكَ شَيْئاً»^[۶]؛ «بار خدایا! ره‌توشه من برای رسیدن به تو، اعتقاد من به یکتایی توست و دستاویز من اینکه هیچ چیز را در خدایی با تو شریک نساخته‌ام».

همچنین از خداوند بزرگ درخواست کرده است که با شفاعت خود، بدرفتاری او را نسبت به دیگران جبران نماید: «بار خدایا! هر بنده‌ای از بندگانت را، که از من به او آسیبی رسیده یا از من آزاری دیده یا به سبب من ستمی بر او شده و من حقش را ضایع کرده‌ام یا مانع دادخواهی او شده‌ام، پس بر محمد و خاندانش درود فرست و آن بنده را به بزرگواری و بخشندگی خود از من خشنود گردان و از خزانه کرمت حقش ادا فرما»^[۷].

بدین ترتیب امام، شفاعت الهی را وسیله جبران کاستی‌ها و ستم‌ها معرفی کرده است. امام زین العابدین (ع)، از درگاه خداوند، برترین مرتبه شفاعت و بالاترین منزلت و جاه را برای پیامبر اسلام (ص) درخواست کرده است^[۸]. او توسل به رسول اعظم (ص) و امام علی (ع) را موجب رفعت و تعالی انسان خوانده است: «خداوندا! به تو تقرب می‌جویم به مقام رفیع محمد و طریقت درخشان علی و به‌وسیله آن دو به تو روی می‌آورم که مرا از شر آنچه از آن به تو پناه آورده‌ام پناه دهی»^[۹]، ایشان در نیایش چهل و هفتم، اهل‌بیت طیّب و طاهر پیامبر (ص) را وسیله الهی در تقرب بندگان معرفی می‌کند. از منظر امام سجاد (ع)، اعمال انسان اگر مقرون به شفاعت پیامبر اعظم (ص) و معصومین (ع) نشود، قابلیت عرضه به درگاه خداوند را ندارد^[۱۰].

هرچند آدمی باید در انجام تکالیف عبادی کوشا باشد و نمی‌توان توسل به اولیای معصوم (ع) را بهانه‌ای برای کوتاهی در عمل قرار داد. اما از دیگر سو به جا آوردن عملی مستحبات و نوافل و کوشش در عبادت خدا نباید فرد را مغرور سازد، چرا که ای بسا به هنگام انجام مستحبات، واجبات و فرائض را که بسی مهم‌تر هستند مهمل و ناقص رها کند. از این‌رو امام به خدا عرض می‌کند: «چگونه توانم به فضیلت نوافل خود توسل جویم، حال آنکه از بسیاری از وظایف خویش در ادای فرایض تو غفلت کرده‌ام و از مرز مناهی تو گذشته و مرتکب اعمال حرام و گناهان بزرگ شده‌ام»^[۱۱].

در آموزه‌های صحیفه^[۱۲] تمسّک به آیات قرآن و پیروی از آنها خود از اسباب و وسایل مهم رشد و ترقی به منازل بالای کرامت شمرده شده است.

از منظر امام (ع) یکی از موانع برخورداری از توسل و تقرب دنیازدگی است. از این‌رو به خدا عرض می‌کند: «خداوندا، محبت این جهان پست را که راه مرا از دست یافتن به خیراتی که در نزد توست می‌بندد و چون خواهم که به سوی تو آیم، سد راه من می‌شود و از تقرب به درگاه تو غافل می‌گرداند، از دل من برکن»^[۱۳].^[۱۴].^[۱۵]

منابع

شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «توسل»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس

↑ کتاب العین.
↑ «و به سوی او راه جویید» سوره مائده، آیه ۳۵.
↑ ﴿قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾ «گفت: به زودی برایتان از پروردگارم آمرزش می‌خواهم که اوست که آمرزنده بخشاینده است» سوره یوسف، آیه ۹۸؛ ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾ «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.
↑ نهج البلاغه، خطبة ۱۱۰.
↑ نیایش ششم.
↑ دعای ۲۹.
↑ نیایش سی‌ونهم.
↑ نیایش چهل‌و‌دوم.
↑ نیایش چهل‌و‌نهم.
↑ نیایش چهل‌و‌هشتم.
↑ نیایش سی‌و‌دوم.
↑ نیایش چهل‌و‌دوم.
↑ نیایش چهل‌و‌هفتم.
↑ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۵؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، قم، دارالقرآن الکریم؛ کتاب العین، خلیل بن أحمد فراهیدی، ۱۴۰۹، قم، نشر دارالهجره.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «توسل»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۶۱.

[1] کتاب العین.

[2] «و به سوی او راه جویید» سوره مائده، آیه ۳۵.

[3] ﴿قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾ «گفت: به زودی برایتان از پروردگارم آمرزش می‌خواهم که اوست که آمرزنده بخشاینده است» سوره یوسف، آیه ۹۸؛ ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾ «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.

[4] نهج البلاغه، خطبة ۱۱۰.

[5] نیایش ششم.

[6] دعای ۲۹.

[7] نیایش سی‌ونهم.

[8] نیایش چهل‌و‌دوم.

[9] نیایش چهل‌و‌نهم.

[10] نیایش چهل‌و‌هشتم.

[11] نیایش سی‌و‌دوم.

[12] نیایش چهل‌و‌دوم.

[13] نیایش چهل‌و‌هفتم.

[14] الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۵؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، قم، دارالقرآن الکریم؛ کتاب العین، خلیل بن أحمد فراهیدی، ۱۴۰۹، قم، نشر دارالهجره.

[15] شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «توسل»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۶۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]