توسل در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث توسل است. توسل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: توسل در قرآن - توسل در حدیث - توسل در نهج البلاغه - توسل در کلام اسلامی - توسل در معارف و سیره حسینی - توسل در معارف دعا و زیارات - توسل در معارف و سیره سجادی - توسل در حقوق اسلامی - توسل در فقه اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

توسل مصدر باب تفعل از ریشه «و ـ س ـ ل» و در لغت به معنای رغبت در نزدیک شدن به کسی یا چیزی است. وسیله نیز از همین ریشه اشتقاق یافته و به معنای چیزی است که شخص با آن به غیر نزدیک می‌‌شود یا به معنای نزدیک شدن است.

توسل در اصطلاح به معنای رغبت داشتن و طلب نزدیکی به خداست که با واسطه قرار دادن اسماء و صفات الهی، قرآن، مقام و ذات اولیای الهی و شفیع قرار دادن ایشان، ایمان به خدا و رسول وی، جهاد و عباداتی مانند نماز و روزه انجام می‌‌شود. البته هدف از توسل به معنای مزبور معمولاً رسیدن به حاجاتی چون آمرزش گناهان، کسب کمالات معنوی، دستیابی به امور مادی مورد نیاز و نجات از شداید و گرفتاری‌هاست.

توسل در قرآن

واژه وسیله دو بار در قرآن به کار رفته که در یک آیه مؤمنان را به تقوا و وسیله جویی به سوی خداوند فرمان داده: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ و در آیه دیگر به متوسل شدن بت پرستان به ملائکه، جنّ و اولیا از انس برای نزدیک شدن به خداوند اشاره شده است: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلَى رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ وَيَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَيَخَافُونَ عَذَابَهُ إِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ كَانَ مَحْذُورًا﴾. البته آنان برای نزدیک شدن به خود اینها، به بت‌ها و مجسمه‌ها متوسل گشته، با انواع قربانی‌ها نیز به بت‌ها تقرّب می‌‌جستند. آنان به جهت مستقل دانستن وسیله‌های مذکور در ربوبیت و پرستش آنها و نیز امید به رحمت و ترس از خشمشان دچار شرک شده بودند. برخی نیز آیه ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلَى رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ وَيَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَيَخَافُونَ عَذَابَهُ إِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ كَانَ مَحْذُورًا﴾ را با قطع نظر از آیات پیشین، ناظر به توسل پیامبران به طاعات برای تقرب جستن به خداوند دانسته‌اند.

افزون بر آیات یاد شده از مضمون آیات دیگری نیز می‌‌توان به نحوی معنای توسل را به دست آورد؛ نظیر فرمان به خواندن خداوند به وسیله اسمای حسنای وی: ﴿وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَائِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾، دستور خداوند به چنگ زدن به ریسمان الهی: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾، استغفار پیامبر (ص) برای گناهکارانی که به حضور وی رفته، به وسیله او از خداوند آمرزش بطلبند: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾، وسیله قرار دادن برادران یوسف، یعقوب را برای آمرزش و تقاضای استغفار از وی: ﴿قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ﴾ و پذیرش توبه حضرت آدم (ع) از سوی پروردگار بر اثر توسل به کلماتی که از ناحیه وی تلقی کرد: ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾.

جواز توسل

از دیدگاه قرآن تقرّب به خدای متعال با وسایل گوناگون، امکانپذیر است؛ از جمله با اسمای حسنای الهی که در آیه ﴿وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَائِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ به خواندن خداوند به وسیله آنها فرمان داده شده و در دعاهای پرشماری که از اولیای الهی نقل گشته به آن عمل شده است، همچنین از آیه ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ برمی‌آید که توسل به حبل اللّه نیز جایز است که به قرآن، اهل بیت (ع) و طاعت تفسیر شده است، چنان که در آیه ﴿الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ ایمان وسیله درخواست بخشش گناهان از زبان مؤمنان معرفی شده: «اَلَّذینَ یَقولونَ رَبَّنا اِنَّنا ءامَنّا فَاغفِر لَنا ذُنوبَنا» و در آیه ﴿وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾ درخواست ایشان مبنی بر بخشش برادران ایمانی خود نیز گزارش شده است.

با این حال در میان اقسام گوناگون توسل جواز یک قسم، مورد اختلاف و گفت و گوست و آن وسیله قرار دادن انسان‌های صالح در پیشگاه خداوند برای دستیابی به حاجات است که برخی به سبب توهّم تنافی با توحید آن را جایز ندانسته‌اند؛ ولی این قسم نیز هرگز با توحید منافی نبوده، عقل و نقل بر جواز آن حکم می‌‌کنند، زیرا توسل به آنها با توجه به این حقیقت است که آنها آیات الهی هستند و آنچه دارند از ناحیه خداست و هیچ کس جز خدا ذاتاً خالق، رازق و مالک سود و زیان چیزی نیست: ﴿وَالَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَيَسْقِينِ﴾. در این صورت طلب حاجت فقط از خداست؛ لکن از راه وسایطی که مراتب معنوی والایی را بر اثر بندگی خدا پیموده، ما را به اذن خدا به رحمت و مغفرت الهی نزدیک می‌‌کنند و در حقیقت متوسل شدن به آنان، توسل به جایگاهی است که نزد خداوند دارند، چنان که قرآن کریم حضرت موسی و عیسی (ع) را صاحب جاه و منزلت نزد خدا معرفی کرده ﴿إِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيهًا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسَى فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَكَانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِيهًا﴾ و ناگفته پیداست که مقام پیامبر اکرم (ص) از همه پیامبران برتر است: ﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا﴾، ﴿وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى﴾.

و همان گونه که در امور مادی و طبیعی مانند برطرف شدن گرسنگی به غذا توسل می‌‌جوییم، در امور معنوی چون تقرب به خداوند به علل برتر یعنی انبیا و اولیا توسل پیدا می‌‌کنیم؛ زیرا خداوند دنیا را دار وسایط و اسباب قرار داده و آنان مجرای فیض الهی‌اند، بر این اساس توسل و خضوع و تواضع در عتبات مقدسه‌ای که خاک آنها جسد مطهر پیامبر (ص) یا معصوم (ع) یا ولیّی از صالحان را در آغوش خود گرفته، در حقیقت توسل و خضوع و تواضع برای خالق ایشان است و آنان همچون نماز و روزه و دیگر عبادات و طاعاتی که به فرمان خدا ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ به آنها توسل جسته می‌‌شود وسیله‌ای بیش نیستند و با توجه به حیاتی که نزد پروردگار خود دارند: ﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾ به مشاهد خویش توجه می‌‌کنند و زائران خود را می‌‌بینند و صدایشان را شنیده، برای آنان استغفار می‌‌کنند، از این رو در جوامع روایی احادیث پرشماری از پیامبر اکرم (ص) وارد شده که مسلمانان را به زیارت قبر خویش ترغیب کرده و فرموده است که هرکس قبر مرا زیارت کند مانند کسی است که مرا در حال حیات زیارت کرده است.

در آداب زیارت آن حضرت در کتب اهل سنت آمده که زائر باید با این باور که در حضور پیامبر است و او در قبر خود زنده و به اذن خدا بر ظاهر و باطن خلق آگاه است روبه قبر بر وی سلام کند. جواز این گونه توسل از نظر قرآن مسلم است، از این رو در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ مؤمنان را به وسیله‌جویی به سوی خداوند ترغیب کرده است. بعضی در آیه یاد شده وسیله را به هر کار و هر چیزی که عامل نزدیکی به خدا گردد معنا کرده‌اند که مهم‌ترین آنها ایمان به خدا و رسول و جهاد و عباداتی مانند نماز و روزه است.

در آیه ﴿وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ﴾ به کمک گرفتن از صبر و نماز فرمان داده شده است، برخی از روایات نیز در تفسیر آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾، امام را از روشن‌ترین مصادیق وسیله دانسته‌اند. بر اساس آیه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾ نیز کسانی که به خویشتن ظلم (نافرمانی خدا) کرده‌اند چنانچه به حضور پیامبر (ص) بروند و با توسل به وی از گناهان خویش آمرزش بخواهند و پیامبر (ص) نیز برای آنها آمرزش بطلبد، خداوند را توبه پذیر و مهربان خواهند یافت.

گفتنی است که یکی از راه‌های توسل به پیامبر (ص) درود فرستادن بر ایشان است، چنان که خداوند پس از درود فرستادن خود و ملائکه به مؤمنان فرمان می‌‌دهد تا بر وی درود بفرستند: ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾، از این‌رو باید گفت پیامبر (ص) با وجود درود خدا و ملائکه بر وی نیازی به درود مردم ندارد، بلکه این مردم هستند که به پیامبر (ص) محتاج‌اند،؛ چراکه خداوند او را بابی قرار داده که تنها از آن طریق بندگان را می‌‌پذیرد و درود فرستادن بر وی را وسیله قرب و نزدیکی به خویش قرار داده است.

شبهات توسل

ممکن است منکران توسّل بگویند آیه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾ توسل را با قیودی خاص تجویز می‌‌کند؛ مانند توسّل به شخص پیامبر (ص)، نه دیگران، در زمان حیات آن حضرت، نه پس از رحلت وی، در حضور آن حضرت و از نزدیک، نه از راه دور و تنها در مورد طلب استغفار نه امور دیگر؛ ولی هیچ یک از این استثناها صحیح نیست؛ زیرا با پذیرفتن جواز اصل توسل بنای این ادّعا که توسل ذاتا شرک و با توحید منافی است فرو می‌‌ریزد، چون اگر توسل از جهت عقلی شرک باشد نباید تخصیص بردار باشد و چنانچه توسل به معنای طلب استغفار جایز است باید در سایر موارد نیز جایز باشد و اگر توسل به شخص پیامبر اشکالی ندارد نباید توسل به دیگر اولیای الهی اشکال داشته باشد و چنانچه در زمان حیات رسول خدا و حضور وی توسل به او جایز است باید پس از رحلت وی و از راه دور نیز جایز باشد.

برخی توسل به دعای پیامبر و شفاعت او را تنها در زمان حیات وی جایز و پس از رحلت آن حضرت و نیز توسل به مقام و ذات پیامبر (ص) را چه در زمان حیات و چه هنگام وفات ممنوع دانسته‌اند و برای اثبات آن به سخن عمر بن خطاب در زمان خشکسالی استناد کرده اند که گفت: پروردگارا! هرگاه با قحطی و سختی مواجه می‌‌شدیم به پیامبر تو توسل می‌‌جستیم و اکنون به عموی وی متوسل می‌‌شویم تا آن را از ما دور کنی. این استناد بر این فرض مبتنی است که مراد عمر، توسّل به دعا و شفاعت پیامبر (ص) بوده است نه مقام و ذات ایشان، در حالی که ظاهر عبارت "تَوَسَّلْنا اِلَيكَ بِنَبِيِّنَا" توسّل به جاه، مقام و ذات پیامبر (ص) است نه دعا و شفاعت او. افزون بر این با توجه به موضوع روایت که خواندن نماز استسقاست واگذاری آن به شخصی که با پیامبر (ص) قرابت دارد، توسل به جاه و مقام پیامبر (ص) به شمار می‌‌رود و گرنه خود خلیفه باید متولّی آن می‌‌شد. گواه بر این مطلب آن است که خود عباس در دعای نماز، پیامبر (ص) را وسیله قرار داده، گفت: خدایا! مردم مرا برای نسبتی که با پیامبر (ص) دارم مقدم داشتند، با حفظ آبروی من، آبروی پیامبر (ص) را حفظ کن، همچنین صحابه و تابعین ایشان هرگز منکر توسّل به پیامبر (ص) چه در حال حیات و چه بعد از وفات وی نبوده‌اند، چنان که توسل مردم مدینه هنگام خشکسالی به قبر پیامبر (ص) با هدایت عایشه صورت گرفت، یا در زمان خلافت عمر که مردم دچار قحطی شدند، بلال بن حرث کنار قبر پیامبر رفت و خطاب به ایشان گفت: برای امّت خود از خدا باران بخواه؛ زیرا همه در معرض نابودی‌اند و رسول خدا (ص) در رؤیا به او فرمود: باران خواهد بارید یا در زمان خلافت عثمان بن عفّان شخصی حاجت خود را با عثمان بن حنیف در میان گذاشت. عثمان به او گفت: وضو بگیر و در مسجد نماز بگزار. سپس به وسیله پیامبر (ص) از پروردگار حاجت خود را بخواه.

برخی توسل به مرده را خطاب به معدوم و از این رو آن را قبیح و لغو دانسته‌اند، در حالی که این سخن با صریح قرآن مخالف است که کشته شدگان را زنده‌هایی دانسته که نزد خدا روزی می‌‌خورند ﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾ و نیز مخالف با سخن پیامبر اکرم (ص) است که بنابر روایات صحیح کنار چاه بدر ایستاد و کشته شدگان را مخاطب قرار داد و با آنان سخن گفت و در پاسخ اشکال برخی فرمود: شما شنواتر از آنان نیستید، همچنین با این اعتقادِ شخص ابن عبدالوهاب نیز مخالف است که پیامبر (ص) بعد از رحلت، به رفیق اعلی پیوسته است.

توسل اعرابی به قبر پیامبر (ص) بنابر نقل عتبی و روا شدن حاجت وی نمونه‌ای از موارد پرشماری است که در عصر صحابه و تابعان اتفاق افتاده و جواز آن نیز با انکار از سوی احدی روبه رو نشده است؛ همچنین سیره مستمر مسلمانان بر این بوده که از دور و نزدیک پیامبر (ص) را مخاطب قرار داده، بر وی سلام می‌‌کنند، چنان که تحیّت بر پیامبر (ص) در نماز واجب است و این با گمان معدوم شدن ایشان بعد از رحلت ناسازگار است، از این رو پیشوایان اهل سنت مانند شافعی افزون بر توسل به پیامبر (ص)، توسل به خاندان ایشان را نیز جایز شمرده، خود به آنان در موارد متعددی متوسل می‌‌شده و ابراز محبت شدید وی به پیامبر (ص) و خاندان او زبانزد بوده است.

پیشینه توسل و انکار آن

برخی محققان اهل سنت پیشینه توسل به پیامبر (ص) را، زمان حضرت آدم (ع) دانسته، به گونه‌ای که جواز آن هرگز مورد تردید و انکار نبوده است، چنان که در روایات اهل سنت آمده که آدم با توسل به حضرت محمد (ص) به درگاه خداوند توبه کرد، با اینکه ایشان هنوز به دنیا نیامده بودند، بنابراین توسل به پیامبر (ص) و همچنین اهل بیت (ع) مخصوص شیعه نیست، بلکه در میان سایر مذاهب نیز امری مسلم بوده است، چنان که عباراتی مانند: «اَللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ وَ أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِنَبِيِّكَ نَبِيِّ اَلرَّحْمَةِ مُحَمَّدٍ، يَا مُحَمَّدُ إِنِّي تَوَجَّهَتْ بِكَ» که بیانگر توسل به جاه و مقام پیامبر‌اند در آداب زیارت آن حضرت در منابع اهل سنت آمده‌اند، جز آنکه عده‌ای از یهودیان که کینه شدیدی از پیامبر (ص) در دل داشتند با رحلت ایشان، حرمت و جاه آن حضرت را از بین رفته پنداشتند و نسل‌های بعدی آنان بر این پندار اصرار ورزیدند، با اینکه یهودیان خود به پیامبر (ص) قبل از بعثت وی توسل می‌‌جسته‌اند: ﴿وَلَمَّا جَاءَهُمْ كِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾، در هر حال با وجود اینکه از علمای سلف کسی به حرمت توسل قائل نبوده و نیز آن را از مسائل اعتقادی به شمار نیاورده است.

ابن تیمیه در قرن هشتم و همچنین پیروان وی با بدعت و شرک دانستن توسل و استدلال بر آن به آیه ﴿مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى﴾ و آیاتی که از خواندن جز خدا نهی یا سرزنش کرده‌اند، به تثبیت پایه‌های این اعتقاد نادرست پرداختند؛ مانند: ﴿فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبَادٌ أَمْثَالُكُمْ﴾، ﴿يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ﴾، ﴿إِنْ تَدْعُوهُمْ لَا يَسْمَعُوا دُعَاءَكُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَكُمْ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ وَلَا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِيرٍ﴾، ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هَؤُلَاءِ شُفَعَاؤُنَا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَتُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾. اینان به این نکته توجه نکردند که هرگز در توسلِ به پیامبر (ص)، وی مورد پرستش و نیز دعا و درخواست قرار نمی‌گیرد، بلکه آن حضرت تنها وسیله درخواست از خداوند است و همه شیعیان بر این باورند که اگر کسی به الوهیت پیامبر (ص) یا ائمه (ع) اعتقاد داشته باشد یا آنها را شریک خدا در صفات و افعال بداند، مشرک و نجس است و باید از او اجتناب شود.

اعتقاد ابن تیمیه از همان ابتدا و در زمان خود وی به شدت مورد نقد و اعتراض واقع شد، تا آنجا که برخی آن را بدعتی بزرگ و فریب عوام دانستند. در سده‌های اخیر نیز اعتقاد مزبور تحت تأثیر جریان مرموز و رو به رشد وهابیت، بیش از پیش مورد توجه و انتقاد قرار گرفته و بر جواز توسل به مقام و جاه پیامبر (ص) از سوی محققان اهل سنت تأکید شده و آلوسی بازگشت آن را توسل به صفتِ محبت تام و رحمت الهی نسبت به ایشان دانسته است. بنا به نقل ابن کثیر، ابن تیمیه اواخر، در مجلسی با حضور علما به جواز توسل به پیامبر (ص) اقرار کرده؛ ولی بر انکار جواز استغاثه به ایشان اصرار ورزیده و این در حالی است که توسل به پیامبر (ص)، استغاثه به وی و شفاعت جستن از ایشان به ویژه هنگام سختی‌ها مستحب مؤکد بوده، سیره علما، بزرگان و اهل ایمان نیز بر آن بوده است، چنان که عالمان بزرگ حنبلی در نوشته‌های فقهی خود به استحباب توسل به رسول خدا (ص) تصریح کرده و فتوا به استحباب آن را از امام احمد حنبل نقل کرده‌اند.

بر اساس نقل ابن کثیر، ابن تیمیه خود نیز در رساله‌ای که درباره استغاثه نگاشته به جواز استغاثه به پیامبر (ص) در محدوده مقدورات خلق قائل بوده است. گفتنی است برخی از مخالفان توسل به پیامبر و اهل بیت (ع)، آن را نوعی امتحان الهی برای سنجش توحید بندگان دانسته و در عین حال برای جواز توسل به اعمال به حدیث غار تمسک جسته‌اند که بر اساس آن، سه نفر با توسل به اعمال صالح خویش از درون غاری که در آن حبس شده بودند نجات یافتند. اینان توضیح نداده‌اند که چگونه توسل به پیامبر (ص) شرک و وسیله امتحان، ولی توسل به اعمال عین توحید است و آیا ارزش اعمال نزد خدا بیشتر از پیامبر (ص) و بندگان صالح اوست؟

نمونه‌های توسل

در قرآن کریم نمونه‌هایی از توسل بیان شده است؛ مانند اینکه حضرت آدم (ع) برای پذیرش توبه خویش، کلماتی را از پروردگارش دریافت کرد و به وسیله آنها توبه‌اش پذیرفته شد: ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ برخی مفسران در تفسیر آیه یاد شده گفته‌اند: منظور از کلمات، آیه ﴿قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ است که توبه آدم (ع) با این نیایش و اعتراف پذیرفته شد؛ ولی این تفسیر صحیح نیست؛ زیرا چنان که از آیات سوره بقره برمی‌آید، توبه آدم (ع) پس از هبوط به زمین بوده است؛ زیرا در این آیات ابتدا از لغزش آنها و خروجشان از جایگاهی که در آن بوده‌اند و هبوط ایشان به زمین سخن به میان آمده: ﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾ و سپس به تلقی کلمات از سوی پروردگار و قبولی توبه وی پرداخته شده است، در حالی که کلماتی را که بر اساس آیه ﴿قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ آدم و حوا به آن تکلم کرده‌اند پیش از هبوط و در بهشت آموخته بودند؛ زیرا در آیات سوره اعراف ابتدا به توبیخ آدم و حوا از جانب خدا، سپس به پشیمانی آنها و آن گاه به خروج آنها از بهشت اشاره شده است: ﴿فَدَلَّاهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُلْ لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾، ﴿قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾، ﴿قَالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾. مقصود از کلمات در آیه ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ به گفته بسیاری از مفسران پنج تن آل عبا (حضرت محمد (ص)، علی، فاطمه و حسن و حسین (ع)) هستند که حضرت آدم (ع) خدا را به حق آنها خوانده است. این مطلب در روایات شیعه و سنّی نیز آمده است.

برخی مفسران در تأیید این تفسیر گفته‌اند: تلقی به معنای قبول با استقبال و روی آوردن است و جمله ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ﴾ بدین معناست که آدم (ع) این کلمات را از ناحیه خدا گرفته و پیش از توبه به آنها آگاه شده است. از سوی دیگر حضرت آدم (ع) همه اسما را از پروردگارش آموخته بود: ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ و شأن علم مذکور از بین بردن هر ظلم و معصیت و اصلاح هر مفسده ای است؛ زیرا خداوند در برابر سخن فرشتگان که به خلیفه بودن آدم (ع) در زمین اعتراض داشتند: ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ تنها به علم وی به اسما اشاره کرده است. از طرفی حقیقت این اسما موجودات عالیه ای هستند که در پس پرده آسمان‌ها و زمین غایب و واسطه‌هایی برای فیض‌های الهی به مادون خود هستند و هیچ جوینده کمالی جز به برکت ایشان به آن کمال نمی‌رسد، چنان که در برخی روایات آمده که آدم (ع) شبح‌هایی از اهل بیت (ع) و انوار ایشان را هنگام تعلیم اسماء دید، بنابراین خداوند از همین حقایق اسما در آیه ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ به صورت مبهم در قالب صیغه نکره با واژه ﴿كَلِمَاتٍ﴾ یاد کرده است، چنان که در قرآن «کلمه» صریحاً بر موجود عینی مانند عیسی (ع) اطلاق شده است:﴿إِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيهًا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ﴾.

بر اساس آیه ﴿قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ﴾ نیز برادران یوسف برای توبه از گناهان خویش یعقوب را وسیله قرار داده، با توسل به وی از خداوند آمرزش خواستند.

آیه ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾ هم به استغفار ابراهیم (ع) برای آزر اشاره کرده که تأثیر دعای پیامبران را درباره دیگران تأیید می‌‌کند. البته در صورتی که شخص با عمل به تکالیف و پیروی از دستورات الهی شایستگی آمرزش پیدا نکند استغفار پیامبر (ص) نیز برایش سودی نخواهد داشت. ﴿سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾.

پرسش مستقیم

• جایگاه توسل در قرآن چیست؟ (پرسش)

منابع

1. اسحاق‌نیا تربتی، سید رضا، مقاله «توسل»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹