راه‌های مبارزه با تبعیض و نابرابری چیست؟ (پرسش)
راه‌های مبارزه با تبعیض و نابرابری چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث سیره اجتماعی معصومان است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی سیره اجتماعی معصومان مراجعه شود.
| راه‌های مبارزه با تبعیض و نابرابری چیست؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ سیره اجتماعی معصومان |
| مدخل اصلی | تبعیض در جامعه‌شناسی اسلامی |
| تعداد پاسخ | ۱ پاسخ |
پاسخ نخست
حجت الاسلام و المسلمین احمد رضوانفر در کتاب «برابری و نفی تبعیض از دیدگاه پیامبر اعظم» در این‌باره گفته است:
«عدالت و برابری، حقیقتی است که همه انسان‌ها آن را با تمام وجود می‌شناسند و به آن علاقه دارند. با این حال، برخی افراد و مکتب‌ها از این حقیقت سوءاستفاده می‌کنند. آنان در ظاهر، مبارزه با تبعیض و نابرابری و ایجاد عدالت و مساوات را شعار خویش می‌سازند، ولی در حقیقت، تیشه به ریشه عدالت می‌زنند.
البته تاریخ، عاملان به مساوات را به همگان شناسانده و سوءاستفاده کنندگان از این حقیقت را رسوا کرده است. نمونه برجسته این مطلب را در سیره رسول اکرم (ص) و گفتار و رفتار امیرمؤمنان حضرت علی (ع) می‌توان یافت. مردم پس از مرگ خلیفه سوم، به سراغ علی (ع) آمدند و بیعت با ایشان را خواستار شدند. پس از آنکه حضرت علی (ع) با آنان بیعت کرد، به خدا سوگند خورد که داد ستم دیده را از ستمگر بستاند[۱]. حضرت می‌دانست که باید بیت المال را میان مردم تقسیم کند. بنابراین، آنها را جمع کرد و فرمود: آگاه باشید! هر کس از مهاجران و انصار، از اصحاب رسول خدا (ص) چنان تصور می‌کند که به سبب هم صحبتی با پیامبر خدا، بر دیگری فضیلتی دارد، بداند که فردای قیامت فضیلتی درخشان نزد خداوند خواهد داشت و خدا پاداشش را به وی خواهد داد. [پس اکنون نباید امتیازی بخواهد]....
شما بندگان خدایید و مال، مال خداست. میان شما یکسان تقسیم می‌شود و به هیچ کس بیش از دیگری داده نمی‌شود و البته پرهیزکاران فردا، نزد خدا، بهترین جزا و نیکوترین پاداش را خواهند داشت. خدا، دنیا را مزد و پاداش پرهیزکاران قرار نداده است....
فردای آن روز، مردم نزد حضرت علی (ع) آمدند و ایشان بدون هیچ تبعیض و نابرابری، به هر فردی سه دینار از بیت المال بخشید. برخی بر این کار امام علی (ع) خرده گرفتند و از تقسیم برابر بیت المال شکایت کردند. حضرت در پاسخ فرمود: «این کتاب خداست در میان ما و عملکرد رسول خدا (ص) و سیره او در یاد ما هست و جز نادان لجوج منکر حق، فرد دیگری ازآن بی‌خبر نیست. خدای متعال فرموده است: «ای مردم، ما شما را از مردی (آدم) و زنی (حوا) آفریدیم و در طایفه و قبیله‌هایی شکل دادیم تا یکدیگر را بازشناسید. بی‌گمان، گرامی‌ترین شما نزد خدا، پرهیزکارترین شماست».[۲].
- بازگشت به قرآن و سیره رسول اکرم (ص): علی (ع) در زمان حکومت خویش با استناد به قرآن و سیره رسول خدا (ص) به نفی تبعیض و نابرابری پرداخت. این سخن امام علی (ع): «هَذَا كِتَابُ اللَّهِ بَيْنَ أَظْهُرِنَا وَ عَهْدُ نَبِيِّ اللَّهِ وَ سِيرَتُهُ فِينَا»، راهکار حکومتی ایشان را روشن می‌سازد. بنابراین، از دیدگاه امیرمؤمنان علی (ع)، ریشه‌کن کردن تبعیض و نابرابری تنها از یک راه ممکن است و آن، بازگشت به اسلام راستین و پیروی از سیره رسول اکرم (ص) است، اسلامی که در بردارنده اصول زیر باشد:
- اصل توحید (اعتقاد توحیدی)؛
- اصل تساوی در آفرینش؛
- اصل کرامت انسانی؛
- اصل برادری ایمانی؛
- اصل طرد تکاثر (انباشت سرمایه)؛
- اصل رد امتیازخواهی و امتیازطلبی؛
- اصل تعمیم امکانات معیشتی؛
- اصل پرهیز از اسراف و تبذیر در تشریع اسلامی؛
- اصل انفاق؛
- اصل میانه‌روی در معیشت؛
- اصل عدالت (توازن اقتصادی)؛
- اصل احسان (هماهنگی معیشتی)؛
- اصل مبارزه با فقر و ضرورت ریشه‌کن کردن آن؛
- اصل براندازی استضعاف و استکبار[۳].
هر مکتبی با به‌کارگیری این اصول می‌تواند تبعیض و نابرابری را از جامعه ریشه‌کن سازد.
- برخورد با ریشه‌های تبعیض و نابرابری: یکی از راه‌های اصولی از بین بردن تبعیض، مبارزه با ریشه‌های این ناهنجاری اجتماعی است. ریشه‌های تبعیض را می‌توان چنین برشمرد:
- از مهم‌ترین ریشه‌های تبعیض و نابرابری، حاکمیت نظام‌های طاغوتی و سلطه گر بر مردم است. بنابراین، برقراری حکومت عدل و داد، هدفی راهبردی برای تمام انسان‌ها به ویژه مسلمانان برای مبارزه با تبعیض است.
- یکی دیگر از عوامل مهم اعمال تبعیض و نابرابری، باورهای غلط، نادانی و تربیت نادرست است. بنابراین، باید با باورهای غلط مبارزه کرد، دانش و آگاهی را گسترش داد و به تربیت نسل‌های آینده توجه ویژه‌ای داشت.
- ضعف اعتقادی، یکی دیگر از ریشه‌های تبعیض و نابرابری است. بنابراین، بزرگان و دانشمندان جامعه باید درصدد تقویت عقاید دینی مردم برآیند.
- برخی ویژگی‌های انسانی مانند حسادت، غرور و خودبینی، بی‌انصافی و راحت‌طلبی، می‌تواند زمینه ساز تبعیض و نابرابری در جامعه باشد. بنابراین، انسان باید به اصلاح این ویژگی‌ها بپردازد. دست اندرکاران تعلیم و تربیت نیز باید به تربیت اخلاقی افراد جامعه توجه کنند.
- حاکمیت انسان‌های ناشایست، عامل دیگری برای ترویج تبعیض و نابرابری در جامعه است. بنابراین، مسئولان حکومتی باید در سپردن مسئولیت‌ها به افراد و نتایج حضور آنان در پست‌های حساس جامعه توجه بسیاری داشته باشند.
در پایان باید به این نکته اشاره کرد که رفع تبعیض و نابرابری در عمل، امکان‌پذیر است. در بیشتر کتاب‌های تاریخی و روایی درباره اخلاق و روش پیامبر اکرم (ص) می‌خوانیم: پیامبر توجه داشت که اصحاب در مجالس حلقه‌وار بنشینند تا مجلس بالا و پایین نداشته باشد. آن حضرت در مجالس جای خاصی برای خود نداشت و دیگران را نیز از این کار بازمی‌داشت. پیامبر خدا هرگاه به جمعی وارد می‌شد، هر جا که خالی بود، می‌نشست و در عمل، دیگران را این‌گونه به این کار تشویق می‌کرد.
رسول خدا (ص) دوست نداشت که مردم به احترام ایشان برخیزند و اگر کسی برمی‌خاست، حضرت مانع او می‌شد. هرگاه سواره بود، اجازه نمی‌داد کسی با پای پیاده ایشان را همراهی کند.
حضرت محمد (ص) روی خاک می‌نشست. با دست خویش از بز شیر می‌دوشید. به همراه بردگان روی زمین غذا می‌خورد و به کودکان سلام می‌کرد. بیشتر نویسندگان به ویژگی‌های فردی رسول اکرم (ص) اشاره می‌کنند و کمتر به جنبه اجتماعی رفتار ایشان توجه دارند. استاد مطهری پس از نقل برخی از ویژگی‌های فردی پیامبر، در تحلیلی زیبا در این باره می‌نویسد: «ممکن است همه اینها را تفسیر اخلاقی بکنیم و حمل بر تواضع و فروتنی آن حضرت بکنیم. شکی نیست که آن حضرت در منتها درجه تواضع و فروتنی بود. او آنی و [لحظه‌ای] از اینکه عبد خدا و بنده خداست، غافل نمی‌شد. همیشه خود را در برابر عظمت حق، عبدی ضعیف که ﴿قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعًا وَلَا ضَرًّا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ...﴾[۴] می‌دید. کسی که این جور است، چه قدر نسبت به بندگان خدا متواضع و مهربان است.
تاریخ آن حضرت پر است از تواضع و فروتنی و مهربانی نسبت به خلق و عبودیت واظهار ذلت نسبت به خالق.... شک ندارد که سیرت متواضعانه آن حضرت جنبه اخلاقی و فروتنی دارد، اما قراین نشان می‌دهد که رسول اکرم (ص) به جنبه‌های اجتماعی این قضایا هم زیاد توجه داشته [است]. توجه داشته که همین احترامات، همین القاب و عناوین، همین عادات که کوچک به نظر می‌رسد، چه دیوار ضخیمی میان افراد به وجود می‌آورد، چه قدر تأثیر دارد در اینکه دل‌ها را از هم دور کند. همین هاست که ناهمواری‌ها و پستی و بلندی و سنگلاخ‌ها [را] به وجود می‌آورد. همین‌ها که در ابتدا، یک رشته امور اعتباری و خیالی است، در نهایت امر، منتهی می‌شود به امور عینی و خارجی. تخم اول تفاوت‌های ناروا را همین احترامات غلط و همین عناوین و القاب دروغی می‌کارد....
رسول خدا (ص) می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يَكْرَهُ مِنْ عَبْدِهِ أَنْ يَرَاهُ مُتَمَيِّزًا بَيْنَ أَصْحَابِهِ»؛ «خداوند، خوش ندارد بنده‌اش را در حالی ببیند که میان یارانش برای خود، امتیازی نسبت به دیگران قائل شده است»[۵].
در سیرت رسول اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع)، قضایا و داستان‌هایی از این قبیل زیاد است که می‌رساند [آنها] کوشش داشتند این گونه عادت‌ها را که ابتدا کوچک به نظر می‌رسد و همین‌ها [را که] منشأ تفاوت‌های بی‌جا در حقوق می‌گردد، هموار کنند.
خلاصه سخن [اینکه]، معنای عدالت و مساوات این است که ناهمواری‌ها و پستی و بلندی‌ها و بالا و پایین‌ها و تبعیض‌هایی که منشأش سنت‌ها و عادات و یا زور و ظلم است، باید محو شود و از بین برود و اما آن اختلاف‌ها و تفاوت‌ها که منشأش لیاقت و استعداد وعمل وکار و فعالیت افراد است، باید محفوظ بماند. همان طوری که در مسابقه‌ها میدان مسابقه باید هموار، مساوی و هم سطح باشد [و] برای همه یک جور باشد، امکانات اجتماعی [نیز] باید برای همه بالسّویّه فراهم شود.»..[۶]»[۷].
منبع‌شناسی جامع سیره اجتماعی معصومان
پانویس
- ↑ نک: نهج البلاغه، خطبه ۱۳۶.
- ↑ «هَذَا كِتَابُ اللَّهِ بَيْنَ أَظْهُرِنَا وَ عَهْدُ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ سِيرَتُهُ فِينَا لَا يَجْهَلُ ذَلِكَ إِلَّا جَاهِلٌ عَانِدٌ عَنِ الْحَقِّ مُنْكِرٌ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ﴾ «ای مردم! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم و شما را گروه‌ها و قبیله‌ها کردیم تا یکدیگر را بازشناسید، بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست» سوره حجرات، آیه ۱۳»؛ محمدرضا حکیمی، الحیاة، ترجمه: احمد آرام، ج۵، ص۲۰۷؛ بحارالانوار، ج۸، ص۳۹۳ و ۳۹۴؛ اصول کافی، ج۸، ص۳۶۲.
- ↑ ترجمه الحیاة، ج۵، ص۲۲.
- ↑ «بگو من برای خود سود و زیانی در دست ندارم جز آنچه خداوند بخواهد.».. سوره اعراف، آیه ۱۸۸.
- ↑ کحل البصر، ص۶۸.
- ↑ بیست گفتار، ص۱۴۱ - ۱۴۴.
- ↑ رضوانفر، احمد، برابری و نفی تبعیض از دیدگاه پیامبر اعظم ص ۶۹-۷۶.