شناخت دنیا

این مدخل زیرشاخهٔ بحث دنیا است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

امام (ع) با تمثیل‌هایی زیبا کوشیده است ماهیت دنیای نکوهیده را برای مردمان آشکار سازد. از این‌رو در فرازی دنیا را چون مار خوش خط و خالی به تصویر می‌کشد که ظاهری نرم و زیبا، اما باطنی پر از زهر کشنده دارد و در فرازی دیگر دنیا را فریب‌ دهنده، زیان‌رسان و گذرا توصیف می‌کند که خدای سبحان هرگز آن را نه به‌عنوان پاداش دوستان خود پسندید و نه کیفر دشمنانش و مردم در این دنیا کاروانیان‌اند که هنوز بار نگشوده و نیاسوده، به ناگاه به بانگ کاروان‌سالار، باید کوچ کنند. جاذبه‌های فریبنده دنیا مردمان را اسیر خود می‌کند و هدف اصلی آفرینش را که مقام قرب خداوند است از یاد آن‌ها می‌برد. از این‌رو امام به ‌عنوان یک اصل تربیتی بر این موضوع تأکید می‌ورزد تا مبادا انسان‌ها غفلت ورزند و از هدف آفرینش دور شوند.

منابع شناخت دنیا

دین

از دیدگاه حضرت امیر(ع)، کلام خداوند متعال، نخستین منبع شناخت دنیا است: «خداوند تو را از حالات دنیا آگاه کرده است» و هیچ کس بهتر از خدای آگاه، آن را نمی‌شناساند: ای شنونده، هشدار!... بکوش، بکوش که «هیچ کس مانند خداوند خبیر تو را [از حقایق با خبر نمی‌سازد». یکی از اهداف بعثت انبیا نیز شناساندن حقیقت دنیا بوده است: او خدایی است که دنیا را مسکن آفریدگان برگزید و پیامبرانش را به راهنمایی جن و انس فرستاد تا دنیا را آن گونه که هست، بشناسانند و از زیان‌هایش برحذر دارند و با مطرح کردن مَثَل‌ها عیوب دنیاپرستی را نشان دهند.

دنیا

منبع دیگر شناخت دنیا، خود دنیا است. حضرت امیر(ع) پس از اینکه خداوند متعال را خبردهنده از احوال دنیا معرفی می‌کند، می‌فرماید: «دنیا، خود، خویشتن را برای تو وصف کرده و از زشتی‌هایش پرده برداشته است». دنیا در سخنان حضرت علی(ع)، معرفی خوب برای خویش است؛ زیرا اولاً، راست می‌گوید: «دنیا خانه‌ای راست‌گو است برای کسی که آن را تصدیق کند».

ثانیاً، در معرفی خود هرگز انسان را فریب نمی‌دهد: چه هنگام تو را فریب داد؟! آیا با گورهای پدرانت که پوسیده‌اند تو را فریب داد یا با آرامگاه‌های مادرانت که در زیر خاک آرمیده‌اند؟! دنیا با سرنوشت آنان حال تو را مجسم کرده و با گورهایشان گور تو را به نمایش گذاشته است.

اما اگر دنیا هرگز انسان را فریب نمی‌دهد، پس چرا در سخنان آن حضرت به فریب‌کاری و نیرنگ‌بازی شهره است و چرا بارها و بارها بشر را از فریب دنیا برحذر داشته است؟ چگونه است که دنیا فریب نمی‌دهد، اما باید از فریبش برحذر ماند؟ این بدان دلیل است که آن حضرت، مجرم راستین را در این فریب انسان می‌داند، نه دنیا: راست می‌گویم؛ دنیا نیست که تو را فریفته است، بلکه تویی که فریفته دنیا شده‌ای؛ چراکه دنیا پندها را بی‌پرده با تو گفته و دور از هر تبعیضی از حقایق آگاهت کرده است و بی‌گمان دنیا با این همه هشدارهای پی در پی - از فرود آمدن بلا در تن و کاستن نیرؤیت - صادق‌تر و وفادارتر از آن است که دروغت بگوید یا فریبت دهد. چه بسیار پندهایی از دنیا را که متهم کردی و خبرهای راستی را که دروغ انگاشتی.

ثالثاً، در معرفی خود، دلسوز است و می‌خواهد انسان را از تباهی نجات دهد: اگر در خانه‌های فروپاشیده و ویرانه‌های خلوت و خاموش به شناخت دنیا برخیزی، با یادآوری‌های زیبا و پندهای رسایش، او را دوستی دلسوز و یاری مهربان می‌یابی که تباهی تو را دریغ می‌دارد. مولای متقیان(ع) در سخنی جامع، نصیحت دنیا را رساترین نصیحت می‌شمارد. تعبیر «رساترین نصیحت» هم راستی و بی‌فریبی‌اش را می‌رساند و هم درستی و دلسوزی‌اش را: رساترین نصیحت کننده از برای تو، دنیا است اگر پندگیری از آن‌چه به تو می‌نماید؛ از تغییر یافتن حالت‌ها و از آن‌چه به تو اعلام می‌کند از دوری و پراکندگی.

حضرت امیر(ع) در کنار هر یک از این سه ویژگی، نکته‌ای دیگر را نیز بیان فرموده است: راستی دنیا تنها برای کسی است که دنیا را صادق بداند «دَارُ صِدْقٍ لِمَنْ صَدَقَهَا» و حکایت‌های راستینش را تکذیب نکند. همچنین بی‌فریبی دنیا تنها برای کسی است که خواهان فریب نباشد، و دوستی و دلسوزی‌اش برای کسی است که بخواهد آن را بشناسد، و پند رسایش برای کسی است که پند پذیرد «دَارُ مَوْعِظَةٍ لِمَنِ اتَّعَظَ بِهَا». از آن‌چه گذشت می‌توان نتیجه گرفت که برای شناخت حقیقت دنیا، دو منبع دین و دنیا بسی ارزشمندند. گفتار حضرت علی(ع) از دو جهت، منبعی برای شناخت دنیا است: نخست از این جهت که سخن آن حضرت مانند قرآن و سنت نبوی، از منابع دینی به شمار می‌آید، و دوم از این جهت که منابع دیگر شناخت دنیا - مانند خود دنیا - را به ما می‌نمایاند. حال که حقیقت دنیا از سوی خداوند و رسولانش به خوبی معرفی شده است و خود دنیا نیز حقیقت خود را با بیانی روشن و رسا نمایانده است، چه مانعی یا موانعی فراروی انسان قرار دارد که از عبرت و معرفت محروم می‌ماند و به شناخت راستین دست نمی‌یابد؟ مباحث آینده به بررسی موانع شناخت دنیا و راه‌های رفع آنها می‌پردازند.

موانع شناخت دنیا

افزون بر اینکه خداوند از دنیا و جایگاهش بسی سخن گفته است، دنیا نیز حقیقت خود را معرفی می‌کند؛ اما کسانی این حقیقت را در می‌یابند که راست‌گویی دنیا را تصدیق کنند؛ خود را فریب ندهند و در پی شناخت باشند و دل را پذیرای پندها کنند. هر کس چنین کند، بنابر سخن حضرت امیر(ع)، حقیقت دنیا را خواهد شناخت. ولی چه موانعی در کار است که انسان را از شناخت دنیا باز می‌دارد؛ خود را فریب می‌دهد و گفتار رسای دنیا را تکذیب می‌کند؟ بخش حاضر به بررسی این موانع می‌پردازد. هر یک از این موانع، که از حالات اختیاری و از صفات ناپسند نفس به شمار می‌آیند، شایسته پژوهش مستقلانه و ریشه‌یابی‌اند؛ اما در اینجا تنها از این زاویه آنها را به پژوهش می‌نهیم که مانعی برای شناخت دنیایند.

عشق به دنیا

ابزار شناخت انسان، عبارت است از حواس ظاهری، همچون چشم و گوش، و قوای ادراکی باطنی، همچون قلب و عقل، حضرت امیر(ع) عشق به دنیا را موجب ضعف این قوا و مانع شناخت حقیقت دنیا می‌داند: بر لاشه مرداری روی آوردند که با خوردنش کارشان به رسوایی کشید و همگان بر دوستی‌اش هم‌داستان شدند. آری، آن کس که به چیزی عشق ورزد، چشمش کور و قلبش بیمار می‌شود. چنین کسی با چشم نابینا می‌نگرد و با گوشی ناشنوا می‌شنود؛ زیرا بی‌گمان، شهوت‌ها پرده خردش را دریده‌اند و دنیا قلبش را میرانده و او را با تمام وجود شیفته خود ساخته است. چنین است که او برده دنیا و دنیاداران می‌شود؛ همسو با سایه دنیا به هر سو می‌گردد و به هر جا روی می‌آورد، بی‌آن‌که از نهیب‌های خداوند اثر پذیرد و از ادامه این راه بازایستد یا پند پذیرد. بنابراین حدیث، خطر بزرگ عشق این است که در آغاز، ابزار شناخت را از کار می‌اندازد و آن‌گاه انسان را شیفته خود می‌کند «وَ وَلِهَتْ عَلَيْهَا نَفْسُهُ‌» و انسان را به چرخه‌ای در می‌آورد که گمراهی در آن رو به افزایش است. عشق، آدمی را کور می‌کند و شیفتگی دنیا ابزار شناخت را از میان می‌برد و راه را بر هدایت و پندپذیری می‌بندد «لَا يَنْزَجِرُ مِنَ اللَّهِ بِزَاجِرٍ وَ لَا يَتَّعِظُ مِنْهُ بِوَاعِظٍ». در گفتار حضرت امیر(ع) کم‌تر موضوعی چونان حب دنیا نکوهش شده است؛ اما همان‌گونه که او خود جامع اضداد بو، گفتارش نیز جوانب متقابل هر موضوعی را در بر دارد. آن حضرت - از زاویه‌ای دیگر - حب دنیا را امری طبیعی دانسته، می‌فرماید: «مردم، فرزندان دنیایند و هیچ فرزندی برای دوستی مادرش سرزنش نمی‌شود». نیز می‌فرماید: «مردم فرزندان دنیایند و فرزند بر دوستی مادر آفریده شده است». چگونه حب دنیا از یک سو طبیعی و فطری و روا است و از سوی دیگر ریشه فسادها، گمراهی‌ها و جهل؟ سه پاسخ برای از میان بردن این ناسازگاری، مطرح است: نخست. نه دنیا ناپسند است و نه حب آن، بلکه آن را هدف کردن و راضی شدن به زندگی دنیایی، ناپسند است. این پاسخ گرچه در نکوهش دنیا محوری و دنیاخواهی صادق است، دامان حب دنیا را از نکوهش پاک کرده است. دوم. حبی که فرزند را به آن نمی‌توان نکوهید و طبیعی و فطری است، با حبی که نکوهیده است، از جهت شدت و ضعف گوناگون است. حب دنیا اگر در حد برآوردن نیازهای طبیعی حیات باشد، نه تنها نکوهیده نیست، پسندیده نیز هست؛ ت؛ ولی اگر به زیاده‌روی کشیده شود و مصداق شیفتگی گردد، ناپسند است. این پاسخ، مصداق حب ناپسند را معین کرده است و شاید بتوان مقصود از پاسخ نخست را نیز همین معنا دانست؛ زیرا حب بیش از حد است که دنیا را هدف می‌سازد و انسان را به آن راضی می‌کند. سوم. آن حب دنیا که برای رفع حوایج طبیعی دنیا است و یا دنیا را وسیله بندگی خدا می‌کند، اصلاً حب دنیا نیست و در لسان دین نیز حب دنیا نامیده نمی‌شود؛ بلکه حب آخرت است. این پاسخ در بردارنده دو پاسخ پیش و توضیح دهنده تعابیر دینی در نکوهش و ستایش حب دنیا است.

دل بستن به زیور دنیا

از اموری که مانع شناخت حقیقت دنیا می‌شود، دل بستن به زرق و برق و زیور دنیا است. امام علی(ع) پس از آن‌که بهره‌های دنیا را به کاه‌برگی آفت زده تشبیه می‌کند، می‌فرماید: «آن‌که زیور دنیا را پسندد، دنیا هر دو چشمش را نابینا کند». زیور به چیزی گویند که چیزی دیگر را زیباتر از آن‌چه هست، نشان دهد. حقیقت دنیا هرگز انسان را گمراه نمی‌کند، اما زیورهایش، دنیا را غیر از آن‌چه هست نشان می‌دهند و هر کس که زیور دنیا را با حقیقت آن اشتباه کند و دنیا را به زیورش شناسد، از درک حقیقت آن محروم می‌ماند و چون زیور را پسندد، به دنیای نشناخته دل می‌بندد و در چرخه عشق و گمراهی گرفتار می‌شود. حضرت علی(ع) در جایی دیگر، پس از آن‌که دنیا را سرای نیستی و محل کوچ می‌خواند، می‌فرماید: «دنیا شیرین است و خوش نما؛ به سوی خواهانش می‌شتابد و بر دل بیننده پوشیده می‌ماند و او را می‌فریبد». شیرینی و خوش‌نمایی دنیا حقیقت را می‌پوشاند و همین پوشیدگی، مانع شناخت صحیح او می‌شود. آنان که زیور دنیا را فریب می‌دانند و نیرنگش را پنهان کردن حقیقت می‌شمارند، از آن چشم فرو می‌بندند تا حقیقت پوشیده نماند. حضرت امیر(ع) درباره پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: پرده‌ای بر در خانه‌اش آویخته بودند که نقش و تصویر بر آن بود. به یکی از همسرانش فرمود: «این پرده را از برابر چشمانم دور کن که هر گاه نگاهم به آن می‌خورد، به یاد دنیا و زینت‌هایش می‌افتم». با دل از دنیا روی گرداند و یادش را از جان خود ریشه‌کن کرد و همواره دوست می‌داشت جاذبه‌های دنیا از دیدگانش پنهان مانند که مبادا از آن لباس زیبایی فراهم آورد یا آن را قرارگاه جاوید خود انگارد، یا به مقام دل بندد. بدین‌سان، دنیا را از صحنه جان و از خانه قلب بیرون راند و بر هر چه دنیوی بود، چشم فرو پوشید. چنین است که هر که به راستی چیزی را منفور شمارد، دیدن و یادش را نیز ناخوش دارد.

فراموشی مرگ و آرزوهای دراز

امید به حیات جاودان در دنیا و فراموشی مرگ، مایه فریب و مانع شناخت حقیقت دنیا است. امام علی(ع) می‌فرماید: یاد مرگ از دل شما رفته است و آرزوهای دروغین جایش را گرفته. و از این رو، دنیا بیش از آخرت شما را تصاحب کرده و متاع زودگذر دنیا بیش از متاع جاویدان آخرت در شما نفوذ کرده است. چون انسان به یاد مرگ نباشد، آخرت را فراموش می‌کند و دنیا را سرای ماندن می‌شمارد و آن آرزوهای دراز گریبانش را می‌گیرند و از آنجا که این آرزوها با دنیای فانی ناسازگارند، آرزوهای دروغین نام گرفته‌اند. در این روایت، فراموشی مرگ، منشأ آرزوهای دروغین شمرده شده است و بدین‌سان، باعث ترجیح دنیا بر آخرت می‌شوند. در روایتی دیگر، امام آرزوی دراز را علت فراموشی مرگ دانسته است: «آرزوی دراز، آخرت را از یاد آدمی می‌برد». این بدان معنا است که فراموشی مرگ سبب آرزوی دراز می‌شود و آرزوی دراز، این فراموشی را ژرف‌تر می‌کند و این چرخه، گمراهی رو به افزایش را به همراه خود می‌آورد. آرزوی دراز نه تنها مانع شناخت حقیقت دنیا است، عقل را نیز در هر امری ناکار می‌کند: بدانید که آرزوهای دراز عقل را غافل می‌کند و یاد خدا را به فراموشی می‌سپارد. آرزوهای ناروا را دروغ انگارید که فریبنده‌اند و صاحبش فریب خورده است. قربانگاه اندیشه‌ها زیر برق آرزوها است.

اینکه چگونه فراموشی مرگ، آدمی را از شناخت راستین باز می‌دارد، بسی آشکار است؛ اما زیان‌های آرزوی دراز برای شناخت حقیقت دنیا، نیازمند توضیح است؛ توضیحی که بتواند سست شدن عقل را به وسیله آرزوی دراز - هم در عقل عملی و هم در عقل نظری - تفسیر کند. برای بررسی چگونگی تأثیر آرزوی دراز بر سستی عقل، باید دقتی بیش‌تر در معنای آرزو کرد. در روایات اخلاقی از قصر امل و طول آن. سخن به میان آمده است. اینک باید دریافت که چه آرزویی کوتاه و نزدیک است و چه آرزویی دور و دراز. آرزوی کوتاه و نزدیک عبارت است از خواستن چیزی که در آینده تحقق پذیر است و چون تحقق پذیر است، حتماً مبتنی بر واقعیات است؛ ولی آرزوی دور و دراز، که معمولاً با تعبیری مانند «ای کاش چنین شود» آشکار می‌شود، خواستن چیزی است که نه اینک تحقق پذیر است و نه در آینده. به همین دلیل، مبتنی بر واقعیات نیست و انسان در این آرزوها مجبور نیروی مغز خود را در ساختن تصنعی علل و عوامل آن صرف و تباه کند. تضعیف عقل به وسیله آرزوی دراز، سه گونه است:

1. استهلاک قوای عقل در امور دست نیافتنی؛
2. دوری از واقعیات و واقع بینی و روآوردن به اوهام و خیال پردازی؛
3. از دست دادن فرصت اندیشیدن در آن‌چه شایسته آن است.

رفع موانع شناخت

چه چیز می‌تواند این پرده‌ها را از دنیا بردارد و حقیقت آن را نمایان سازد؟ در اینجا به ذکر دو عامل، که در سخنان حضرت امیر(ع) بیش‌تر آمده است، بسنده می‌شود:

زهد

حضرت علی(ع) می‌فرماید: وابستگی به دنیا را از خود بزدای تا خدا عورات (پلیدی‌ها) [و] زشتی‌هایش را به تو بنمایاند و به غفلت مگرای که آنی از تو غفلت نشود. در حدیث بالا، واژه «عورت» به کار رفته است و عورت به زشتی‌هایی می‌گویند که آنها را می‌پوشانند تا دیده نشوند، و زهد می‌تواند عورت‌های دنیا را، که پوشش زیور، آنها را پنهان کرده است، نمایان سازد و حقیقت را نشان دهد. اما زهد در دنیا چیست؟ آیا همان ترک نعمت‌های دنیا و عزلت نشینی است؛ چنان که از ظاهر برخی سخنان امام علی(ع) بر می‌آید؟ آیا زهد با بهره‌مندی از دنیا نیز سازگار است؟ زهد در روایات حضرت امیر(ع) گونه‌ای نگریستن به دنیا است نه روش زندگی در آن؛ چنان‌که می‌فرماید: ای مردم، به دنیا چونان زاهدان روی‌گردان بنگرید.... پس فراوانی آن‌چه شما را خوش می‌آید، دچار فریبتان نکند که دوران همدمی با آن بسیار کوتاه است. در جایی دیگر فرموده‌اند: زهد با همۀ شاخ و برگش میان دو کلمه قرآن است: «تا بر آن‌چه از دست شما رفته است، حسرت نخورید و به آن‌چه به شما رسیده است، شادمان نشوید». [[[حدید]] آیه ۲۳] هر آن‌که بر از دست رفته اندوهگین و بر دستاورد، شاد نشود، هر دو روی زهد را گرفته است. نگاه زاهدانه به دنیا دو مانع راه شناخت دنیا را از میان بر می‌دارد: نخست شادی به دارایی‌ها، که همان پسند زیور دنیا است، و دیگری اندوه از نداشتن‌ها، که بدبینی به دنیا را در پی دارد. خوشبینی و بدبینی، همان افراط و تفریط در دنیاشناسی است و زهد، واقع بینی است. این که زهد گونه‌ای نگریستن است نه روش، بدین معنا نیست که تأثیری بر انتخاب روش ندارد. روشن است که همواره نوع دیدگاه در گزینش روش مؤثر است؛ اما چنین نیست که نگاه زاهدانه به دنیا روش عزلت‌نشینی و فقرپیشگی در پی آورد. روش زندگی در سود جستن و بهره‌مندی از نعمت‌های دنیا و نیز در میزان کار و تلاش، که مولد ثروت است، بسته به عواملی ویژه است. ما در اینجا در پی بررسی تأثیر دیدگاه زاهدانه در گزینش روش مصرف و کار نیستیم، بلکه زهد را تنها از زاویه تأثیرش برشناخت حقیقت دنیا مطالعه می‌کنیم.

عبرت

عبرت از ماده «عبر» و به معنای نفوذ در چیزی و گذشتن از یک سو به سوی دیگر آن است. «معبر» به معنای جای عبور است و «تعبیر رؤیا» به معنای گذر از چیزی است که در خواب دیده می‌شود - به سوی حقایق؛ مانند تعبیر آب به حیات. «اعتبار» (عبرت گرفتن) نیز به معنای توجه به وقایع مشهود (عبرت‌ها) است و رسیدن به حقایقی که وضع آینده ما را تعیین خواهند کرد. «اعتبار» در سخنان حضرت علی(ع) از راه‌های شناخت حقیقت دنیا است؛ چنان‌که می‌فرماید: مؤمن تنها با چشم عبرت به دنیا می‌نگرد. خدای رحمت کند کسی را که بیندیشد و عبرت گیرد و در روشنایی عبرت‌ها بینش یابد. این دو روایت می‌رسانند که اعتبار باید از روی اندیشه باشد تا بینایی و بصیرت در پی آورد. اما در چه باید اندیشید و از چه باید عبرت گرفت؟ در سخنان آن حضرت اندیشیدن در دو امر بیش از دیگر امور محل پای فشاری است:

1. احوال گذشتگان: اخبار گذشتگان و آن‌چه را بر نسل‌های پیشین رفته است، به یاد آور. بر سرزمین‌هاشان بگذر و در آثار بازماندگانشان نیک بنگر. ببین که چه کردند و از کجا برکنده شدند و به کجا فرود آمدند و جای گرفتند. بی‌گمان در می‌یابی که از میان دوستان به سرای غربت در افتاده‌اند، و زود باشد که تو نیز سرنوشتی چون آنان یابی.
2. دگرگونی‌ها: «فَاتَّعِظُوا بِالْعِبَرِ وَ اعْتَبِرُوا بِالْغِيَرِ»؛ «پس از عبرت‌ها پند گیرید و از دگرگونی‌ها عبرت پذیرید». به ظاهر، مقصود از «عِبَر» در اینجا همان دگرگونی‌ها (غِیَر) است؛ یعنی از دگرگونی‌ها پند و عبرت گیرید. و مقصود از دگرگونی‌ها، همان تبدیل آسایش به گرفتاری و سختی به آسانی است که نتیجه عبرت از آنها، حقیقت زهد است لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ و نیز تبدیل جوانی به پیری و توانایی به ناتوانی و حیات به مرگ که میوه عبرت از آن غنیمت شمردن فرصت‌ها و مغرور نشدن به جوانی و توانایی است. عبرت، همان عبرت گرفتن از سنت‌های حاکم بر دنیا است؛ سنت‌هایی که شناخت حقیقت دنیا، بی‌آگاهی از آنها ممکن نیست. هر کس از این سنت‌ها آگاهی یابد، دنیای فراروی خود را بهتر خواهد دید. حضرت علی(ع) پس از بیان سنت سیری ناپذیری حرص به دنیا، می‌فرماید: «اگر با چشم عبرت به تاریخ بنگری، با جمع‌بندی درست عبرت‌های گذشته، آینده ات را پاس می‌داری».

منابع

1. دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱
2. اکبریان، حسنعلی علی، مقاله «حقیقت دنیا»، دانشنامه امام علی ج۱