ظلم‌ناپذیری در اخلاق اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ظلم است. ظلم‌ناپذیری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ظلم‌ناپذیری در اخلاق اسلامی - ظلم‌ناپذیری در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

پاسخ عقل و شرع دراین‌باره روشن است، نه عقل اجازه ستم‌پذیری می‌دهد و نه شرع. خداوند هرگز راضی به ظلم نیست و خواهان هیچ ستمی نیست. ﴿وَمَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْمًا لِلْعِبَادِ﴾. خداوند هرگز فرمان به بدی و زشتی نمی‌دهد. ﴿قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾. خداوند به عدالت فرا می‌خواند و بدان فرمان می‌دهد: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ﴾. خداوند اهل ایمان را به برپا داشتن عدالت اجتماعی فرمان می‌دهد و می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ﴾. «قوّامین» جمع «قوام» صیغه مبالغه به معنی بسیار قیام‌کننده است، یعنی باید در هر حال و در هر کار و در هر عصر و زمان به عدالت قیام کنید به گونه‌ای که این عمل خلق و خوی شما شود و انحراف از آن بر خلاف طبع و روح شما گردد؛ و تعبیر به «قیام» در اینجا ممکن است به خاطر آن باشد که انسان برای انجام دادن کارها معمولاً باید بپاخیزد و به دنبال آنها برود. بنابراین «قیام به کار» کنایه از تصمیم و عزم راسخ و اقدام جدی درباره آن است اگر چه آن کار همانند حکم قاضی احتیاج به قیام و حرکتی نداشته باشد؛ و نیز ممکن است تعبیر به قیام از این نظر باشد که «قائم» معمولا به چیزی می‌گویند که عمود بر زمین بوده باشد و کمترین میل و انحرافی به هیچ طرف نداشته باشد، یعنی باید آن چنان عدالت را اجرا کنید که کمترین انحرافی به هیچ طرف پیدا نکند. این‌گونه تأکید بر عدالت، جهت دین را به خوبی مشخص می‌سازد؛ و خداوند جز عدالت نمی‌کند و جز عدالت را نمی‌خواهد، و اگر ستمی هست از او نیست، از انسان است و باید با ستم و ستمگری مقابله کرد. ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئًا وَلَكِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾. بنابراین، دین - و نه آنچه نامی از دین دارد و در حقیقت افیون توده‌ها است - به عصیان بر ضد ستم و همه ستمگران و آنان که اسارت مردمان را می‌طلبند، می‌خواند: -اشراف زالوصفتی که جز با مکیدن شیره جان محرومان پروار نمی‌شوند و برقرار نمی‌مانند. - زورمندانی که قدرت خویش از ناتوانی مردمان می‌گیرند و نان خود در انظلام آنان می‌جویند. - مزورانی که با ادعای دین‌داری و با تحریف قضا و رضای الهی بندهای بندگی زر و زور را استوار می‌کنند.

خداوند به وسیله حجت باطنی و حجت ظاهری، راه را روشن کرده است و جای توجیه برای تن دادن به ستم نگذاشته است. البته ستمگران در لوای تعظیم شعائر دینی و عمل به مراسم مذهبی به قلب حقایق و محو عدالت کمر می‌بندند و در پوشش دین، هویت دینی انسان‌های تحت ستم را مسخ می‌کنند و با ناتوان ساختن مردمان زمینه انظلام را آماده می‌سازند تا هر‌گونه که خواستند در همه چیز آنان تصرف کنند. اما با همه اینها چه عذری برای پذیرفتن ستم و فرمانبرداری از ستمگران و پیروی از فاسقان هست؟ که خداوند به حکم الهامات فطری و با وجود نمونه‌های عینی راه توجیه و گریز را بسته است و در منطق دین، تمکین به جهل و جور مردود است. قرآن کریم در مقام مذمت و طرد آنان که تن به ستم می‌دهند و پیرو ستمگران و بدکاران می‌شوند در مواضع گوناگون روشنگری کرده است، از جمله صحنه‌ای از قیامت را تصویر می‌کند و نفی انظلام می‌آموزد: ﴿وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ يَقُولُ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لَوْلَا أَنْتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِينَ * قَالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاكُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءَكُمْ بَلْ كُنْتُمْ مُجْرِمِينَ * وَقَالَ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَنْ نَكْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَنْدَادًا وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِي أَعْنَاقِ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ يُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾.

در این آیات موضع‌گیری دو گروه ستمگر [[[مستضعفان]] و مستکبران] در رویارویی با هم در قیامت مشخص شده است، ستم پیشه و ستم‌پذیر هر دو مجرمند و هر دو عنوان ظالم بر خود دارند و از این‌رو در عذابند؛ و آنگاه که مستضعفان جرم ستم‌پیشگی خود را به گردن مستکبران می‌اندازند، آنان پاسخ می‌دهند که با وجود حجت‌های روشن و پس از آمدن هدایت چه جای گریز از مسئولیت که شما خود مجرم بودید. و حقیقت همین است. آنکه ستم می‌کند مجرم است، و آنکه ستم می‌پذیرد نیز. مستضعفانی که از سر بی‌بصیرتی یا زبونی و یا طمع‌ورزی پیرو مستکبران شده و پذیرای سلطه‌گری آنان بوده‌اند در قیامت در مقام تبرئه خویش برمی‌آیند و به ستمگران و پیشوایان گمراهی می‌گویند اگر شما نبودید ما مؤمن بودیم و منظورشان این است که مستکبران آنان را مجبور و وادار به کفر کردند و میان آنان و ایمان حائل شدند، اما هیچ توجیهی از مستضعفان پذیرفته نیست. آنان از حجت درونی و بیرونی بهره‌مند بودند و با وجود عقل و اراده به کفر و الحاد روی آوردند و تن به جرم سپردند. در منطق قرآن هر دو گروه مجرمند و گرفتار عملکرد خویش که از پیش تدارک کرده‌اند. اعمال و کردار آنان به صورت زنجیرهای اسارت بر گردن و دست و پایشان پیچیده خواهد شد و در عذاب فرو خواهند رفت. در واقع هر دو گروه در این جهان در اسارت بوده‌اند و در آن جهان نیز در اسارت خواهند بود. مستکبران در اسارت زر و زور و تزویر، و مستضعفان در اسارت نفع و ترس و جهل. اسارت آن جهانی تجسم اسارت‌های این جهانی است.

قرآن کریم در صحنه دیگری عاقبت کفرپیشگان پیرو پیشوایان تباهگر را چنین به تصویر کشیده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْكَافِرِينَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِيرًا * خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا لَا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا * يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا﴾.

آن‌گاه این پیروان نگون‌بخت گویند که ما فقط پیروی کرده‌ایم؛ و خواهان رفع عذاب از خود می‌شوند، حال آنکه در منطق دین پیروان ستمگران نیز مجرمند. ﴿وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا * رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْنًا كَبِيرًا﴾. آنان که خود گمراه بوده‌اند و از گمراهان پیروی کرده‌اند از خدا می‌خواهند که گمراه کنندگان آنان را به عذابی دو چندان مجازات کند، زیرا پیشوایان و سردمداران آنان گمراه بوده‌اند و گمراه ساخته‌اند، فاسد بوده‌اند و فاسد ساخته‌اند. پاسخ خداوند به پیروان گمراهی و تن‌سپردگان به ستم که خواهان عذاب دو چندان برای پیشوایان گمراهی و ستمگران هستند جالب توجه است، خداوند هر دو گروه را شایسته عذاب دو چندان خوانده است. ﴿قَالَتْ أُخْرَاهُمْ لِأُولَاهُمْ رَبَّنَا هَؤُلَاءِ أَضَلُّونَا فَآتِهِمْ عَذَابًا ضِعْفًا مِنَ النَّارِ قَالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَلَكِنْ لَا تَعْلَمُونَ﴾.

در منطق قرآن کریم پیروان و پیشوایان گمراهی همانندند. اگر پیشوایان گمراه بوده‌اند و به گمراهی کشیده‌اند، پیروان نیز گمراه بوده‌اند و تن به گمراهی سپرده‌اند؛ اگر آنان ستم پیشه بوده‌اند، اینان نیز ستم‌پذیر بوده‌اند؛ و اگر پیروان، پیشوایان را در گمراهی و ستمشان تأیید نمی‌کردند، آنان قدرتی بر گمراهی و ستمگری نداشتند. پس، از این نظر هیچ یک بر دیگری امتیازی ندارد. ﴿وَقَالَتْ أُولَاهُمْ لِأُخْرَاهُمْ فَمَا كَانَ لَكُمْ عَلَيْنَا مِنْ فَضْلٍ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ﴾.

آنان که رهبران و پیشوایان خود را چشم و گوش بسته دنبال می‌کنند و نسبت به عملکردهای ناروای آنان بی‌اعتنا می‌مانند و ستمگری آنان را می‌پذیرند، زندگی این جهانی و آن جهانی خود را تباه می‌کنند. شناخت‌های قلبی و ملاک‌های عقلی و عملکرد نمونه‌های عینی به گونه‌ای است که همه انسان‌ها بتوانند به این تشخیص برسند که نباید تن به ستم دهند، هرچند که ستمگر چهره‌ای وجیه داشته باشد و ستم خود را در پوشش دین به اجرا درآورد؛ هرچند که عنوان خلیفه پیامبر و عالم و فقیه و شیخ و زاهد بر خود حمل کند. عوام مردم - و نه تنها خواص - قادر به چنین تشخیصی‌اند و جای هیچ عذر و بهانه‌ای نیست. اگر عوام مسلمانان سخنان عالمان و پیشوایان خود را در حالی که آلوده به دروغگویی و حرام‌خواری و تعصب خشک و دلبستگی به دنیایند بپذیرند و در پی آنان بروند همچون عوام یهودند که خداوند در مقام نکوهش آنان به سبب همین ویژگی فرموده است: ﴿وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلَّا أَمَانِيَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾.

آنان در پی وهم و گمان خود می‌رفتند و عالمان و پیشوایان خود را با آنکه حال و وضع تباهشان را می‌دیدند، بازهم پیروی می‌کردند. در تفسیر این آیه عزیز حدیثی نقل شده است که نظر آیه را درباره تقلید بجا و نابجا و سکوت نسبت به ستم عالمان و پیشوایان دین مشخص کرده، نظر امام معصوم را در انطباق آیه با عوام مسلمانان و میزان شناسایی عالمان حق و ناحق روشن ساخته است.

مردی به حضرت صادق (ع) عرض کرد که عوام یهود از کتاب همان را می‌دانستند که از عالمان خود شنیده بودند و راهی نداشتند جز آنکه هرچه از آنان می‌شنیدند بپذیرند و پیروی کنند، پس چرا قرآن آنان را از این پیروی و تقلید سرزنش کرده است؟ چه فرقی میان عوام یهود و میان عوام ما هست؟ آیا عوام یهود مانند عوام ما نیستند که از عالمان خود پیروی می‌کنند؟ [اگر تقلید و پیروی عوام از عالمان مذموم است پس عوام ما نیز که از عالمان پیروی می‌کنند باید مورد مذمت قرار گیرند. اگر آنان نمی‌بایست سخن عالمان خود را می‌پذیرند، اینان نیز نباید بپذیرند]. حضرت فرمود: عوام و عالمان ما، و عوام و عالمان یهود از یک نظر فرق دارند و از یک نظر مانند همند؛ از آن نظر که مانند همند خداوند عوام ما را نیز به خاطر آن نوع تقلید و پیروی از عالمان مذمت کرده است، اما از آن نظر که فرق دارند، نه. آن شخص گفت: ای فرزند رسول خدا، این موضوع را برایم روشن کن. امام فرمود: عوام یهود عالمان خود را در عمل دیده بودند که صریحا دروغ می‌گویند، حرام می‌خورند، از رشوه پرهیز ندارند، احکام را به خاطر شفاعت‌ها، رودربایستی‌ها و سازشکاری‌ها تغییر می‌دهند؛ می‌دانستند علمایشان چنان متعصبند که در اثر آن یکسره از آیین خود دست می‌کشند [و درباره افراد و اشخاص عصبیت به خرج می‌دهند و حب و بغض شخصی را دخالت می‌دهند]. اگر مخالف کسی باشند حق وی را به دیگری می‌دهند که مستحق نیست و برای خاطر دوستان و طرفداران خود به دیگران ستم می‌کنند و مرتکب محرمات الهی می‌شوند. عوام یهود به حکم شناخت‌های فطری خود [که خداوند در سرشت هر کس قرار داده است] می‌دانستند که هر کس چنین اعمالی داشته باشد فاسق است و نباید سخن او را پیروی کرد و نباید سخن خدا و پیامبران خدا را از زبان او پذیرفت. چون عوام یهود از این اشخاص پیروی کردند خداوند مذمتشان کرده که نبایستی گفته آنان را بپذیرند و عمل کنند. بر این مردم واجب بود که خود در کار رسول خدا نظر می‌کردند؛ زیرا دلیل‌های راستی او روشن‌تر از آن بود که پوشیده ماند و مشهورتر از آن بود که برای آنان واضح نشود. عوام ما نیز اگر از فقیهان خود فسق آشکار و تعصب نابجا و توجه به دنیا و امور حرام مشاهده کنند، و ببینند آنان چون به زیان کسی تعصب ورزند از میانش می‌برند و از هستی‌اش می‌اندازند، گرچه سزاوار آن باشد که کارش اصلاح شود؛ و چون به سود کسی سر تعصب آیند، به وی نیکی کنند و او را دستگیری نمایند، گرچه سزاوار خواری و اهانت باشد، و بازهم به تقلید و پیروی از ایشان ادامه دهند، آنان نیز همچون قوم یهودند که خدا ایشان را به سبب تقلید و پیروی از فقیهان فاسد مذمت کرده است. اما آن کس از فقیهان که پاسدار نفس و نگهبان دین و مخالف هوای خود و فرمانبردار امر خدا باشد، بر عوام واجب است که از او تقلید و پیروی کنند. و این اوصاف جز در بعضی فقیهان شیعه نیست، نه در همه آنان. پس هر کس از فقیهان مرتکب کارهای زشت و قبیح شود، و به راهی برود که دیگر فقیهان فاسق رفتند، از زبان او سخنی از طرف ما نپذیرید و هیچ ارزش و احترام و حرمتی برایش قایل نباشید.

مردمانی که پس از پیامبر با تبعیت کورکورانه خود از سران و بزرگان موجبات تباهی خویش و تثبیت و تحکیم «انقلاب علی الاعقاب» را فراهم کردند، از مصادیق روش تطبیق آیه مورد بحث بر مسلمانان است. آنان که بر خلاف آن همه تأکید قرآن کریم بر پرهیز از پیروی کورکورانه از آبا و اجداد، محیط، بزرگان و پیشوایان و جمع ناحق، به راه جاهلیت رفتند و تن به ستم دادند. سخنان ابی بن کعب انصاری -از بزرگان انصار- مؤید این امر است. روزی ابی بن کعب در زمان خلیفه دوم در منزلش در حالی که عده‌ای جمع بودند سخنانی گفت. این سخنان بر ضد حکومت و مردمانی بود که با پیروی باطل خویش آسیای ستم را به گردش درآورده بودند.

سخنان او چنین بود «به خدا سوگند، آن روز که رسول خدا رحلت کرد این امت با سر و صورت به خاک درغلتید و هنوز از جای خود برنخاسته است. به خدا سوگند اگر تا روز جمعه زنده بمانم، خطابه‌ای بخوانم که جانم را بر سر آن بگذارم. آگاه باشید که صاحبان بیعت و پیمان تباه شدند. خداوند از رحمت خود دورشان سازد. به خدا که من بر تباهی آنان افسوس ندارم. من بر امت محمد (ص) افسوس می‌خورم که با پیروی از آنان تباه شدند». ابی بن کعب این سخنان را اوایل هفته با دوستانش در میان گذاشت، ولی تا روز جمعه زنده نماند تا دست به افشاگری زند و تباهی رهبران و پیروان را فریاد کند. چهارشنبه یا پنجشنبه همان هفته فریاد جارچی بلند شد که ابی بن کعب دار فانی را وداع کرد. او هر که بود و هر گرایشی که داشت، حقیقتی تلخ را بر زبان آورده بود که نمی‌بایست بر زبان می‌آورد. این حقیقت که بخشی از امت پیامبر با پیروی کورکورانه از سران و بزرگان تباه شدند. آنان با پذیرش ستم و سپس با توجیه ستم‌پذیری خود، بنیان کجی را گذاشتند که پیوسته ادامه یافت و کجی‌ها و تباهی‌های فراوان را به دنبال خود آورد.

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۲