عتبة بن غزوان مازنی

موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

صحابی قدیم الاسلام و به روایتی هفتمین کسی که اسلام آورد. وی نخست به حبشه و سپس به مدینه هجرت کرد و در غزوه بدر و دیگر غزوات حضور داشت. در جنگ قادسیه نیز حاضر بود و او بود که از سوی عمر مأمور بنای شهر بصره در محله «اُبلّه» معروف به ارض الهند گردید. از او چهار حدیث از رسول خدا روایت شده که یک حدیث آن در صحیح مسلم آمده است..

عتبة بن غزوان

عتبة بن غزوان بن وهیب بن زید بن مالک بن عبد عوف بن حارث بن مازن بن منصور... که کنیه او را اباعبدالله و همچنین اباغزوان نیز ذکر کرده‌اند، از هم‌پیمانان بنی نوفل بن عبد مناف بن قصی بود و از جمله اولین مهاجران به حبشه بود که بعد از بازگشت به مکه، به همراه مقداد به مدینه هجرت کرد و در سرّیه عبیدة بن حارث شرکت کرد و از جمله تیراندازان بنام عرب و اسلام بود. عتبه در جنگ بدر حضور داشت و جزء سابقین به شمار می‌رود. عتبة بن غزوان بعد از اسکان مسلمانان در بصره در میدان بارفروشان (میدان رزق‌وروزی) برای خود از نی خانه‌ای ساخت. هنوز یک ماه از اقامت عتبه در بصره نگذشته بود که مردم اُبلّه برضد مسلمانان متحد شدند و آماده جنگ شدند. عتبه سپاهی سیصد نفره ترتیب داد و برای مقابله با آنان حرکت کرد. در نبرد، مسلمانان پیروز شدند و مردم ابله از شهر گریختند. مسلمانان به‌راحتی وارد شهر شدند و سلاح و کالاهای به‌جای‌مانده را غنیمت گرفتند و بین خود تقسیم کردند. فتح ابله در شعبان سال چهاردهم هجری اتفاق افتاد.

سپس عتبه به سمت مذار حرکت کرد. مردم مذار بدون جنگ به هزیمت رفتند و مرزبان آنجا دستگیر شد و به دستور عتبه گردنش را زدند. بعد از مذار، عتبه به طرف دشت میشان روان شد؛ زیرا مردم آن ناحیه برای مقابله با مسلمانان تجمع کرده بودند و آماده جنگ با مسلمانان می‌شدند. عتبه تصمیم گرفت در جنگ با آنان پیشی بگیرد و قبل از هرگونه اقدامی از سوی آنان، مسلمانان به آنان حمله کنند و کار را یک‌سره کنند. این اقدام نتیجه داد و بسیاری از دهقانان دشت میشان اسیر شدند و به دستور عتبه گردنشان به تیغ سپرده شد. بعد از فتح میشان عتبه فردی را در آنجا گماشت و خود به سرعت به طرف ابرقباد حرکت کرد و آنجا را نیز گشود و توانست همه نواحی اطراف بصره را به اطاعت خود وادارد. سپس به بصره مراجعت کرد و فتح نامه‌ای به عمر نوشت و توسط انس بن شیخ بن نعمان برای او فرستاد. در الکامل آمده که پیک عتبه، انس بن چنحه نام داشت و هنگامی که نزد عمر رسید از او پرسید مردم در چه حالی هستند و انس پاسخ داد که دنیا به آنان روی آورده است و زر و سیم را با پارو جابه‌جا می‌کنند. مردم مدینه با شنیدن این خبر به بهانه جنگ و جهاد به طرف بصره سرازیر شدند. بعد از فتوحات اطراف بصره، عتبه در نامه‌ای از عمر درخواست کرد که به مدینه، نزد او آید. این درخواست به علت ناراحتی عتبه از سعد بن ابی وقاص بود. بدان سبب که سعد، نامه‌های فراوانی به عتبه می‌فرستاد و در آنها دستورات گوناگونی به وی می‌داد که این امر موجب رنجش عتبه شده بود. عتبه، مجاشع بن مسعود را که داماد او بود، جانشین خود در بصره قرار داد و او را برای فتح شهری در نزدیکی فرات گسیل داشت و مغیره بن شعبه را به امامت جماعت برگزید و متذکر شد که پس از بازگشت مجاشع از سفر، او امیر خواهد بود. پس هنگامی که عتبه می‌خواست از بصره خارج شود خطبه‌ای طولانی خواند و ضمن آن گفت: «به خدا پناه می‌برم از اینکه خود را بزرگ پندارم و در چشم مردم کوچک باشم. من می‌روم پس از من فرماندهان را خواهید آزمود و خواهید دانست».

بعد از آن‌که عتبه از بصره خارج شد، عجم‌های میسان به فرماندهی ملیکان بر آن شدند تا با مسلمانان نبرد کنند. مغیره سپاهی فراهم آورد و به مقابله با آنان پرداخت و در میسان بر آنها غلبه یافت و بسیاری از عجم‌ها را اسیر کرد. آنگاه فتح نامه‌ای برای عمر نوشت. عتبه نزد عمر آمد و از سعد و اعمال و دستوراتی که به او می‌داد گله‌گزاری کرد. عمر خاموش بود و چیزی نگفت. عتبه چند بار سخن خود را تکرار کرد تا اینکه عمر با ناراحتی گفت: «آیا زیانی به تو می‌رسد که فرماندهی مردی قریشی که افتخار مصاحبت با پیامبر(ص) را داشته قبول نمایی و فرمان‌بردار او باشی؟» عتبه پاسخ داد: «مگر من از قریش نیستم؟ گذشته از آن مگر من افتخار مصاحبت با آن حضرت را نداشتم؟ و این افتخار را نه کسی است که نشناسد و نه کسی می‌تواند آن را انکار کند. پس حال که چنین است به خدا سوگند هرگز به بصره باز نخواهم گشت». هنگامی که فتح نامه مغیره به عمر رسید، عتبه را بازخواست کرد که چرا مجاشع را که یک مرد بادیه‌نشین و بیابان‌گرد است، بر مردم بصره حاکم کرده است. پس عمر هیچ بهانه‌ای را از عتبه نپذیرفت و از وی خواست تا هرچه سریع‌تر به بصره بازگردد؛ اما عتبه در هنگام بازگشت در ناحیه معدن بنی‌سلیم بیمار شد و درگذشت و به هنگام مرگ ۵۷ ساله بود. بعد از مرگ عتبه، عمر ابتدا برای مدت کوتاهی ابوسبره و سپس مغیره را حاکم بصره کرد. ابن‌اثیر در این خصوص می‌نویسد که عتبه، ابوسبره را به جانشینی خود در بصره برگزید و بعد از مرگ عتبه، عمر به مدت یک سال او را ابقا کرد و پس از آن مغیره را به جای او منصوب کرد.

جستارهای وابسته

• حارث بن کلده ثقفی (ابوالزوجه)
• مجاشع بن مسعود (داماد)

منابع

1. تهامی، سید غلام رضا، فرهنگ اعلام تاریخ اسلام ج۲
2. حسینی، سید امیر، بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری