خولان
این مدخل زیرشاخهٔ بحث قبایل است. خولان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خولان در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط نداردخولان از قبایل بزرگ قحطانی است که در یمن سکونت داشتند و با فتوحات اسلامی در آن سرزمین‌ها ساکن شدند. خولانیان مانند قبایل دیگر در ایام جاهلیت بت پرست بودند، ولی مسیحیت و یهودیت نیز در بین این قبیله رواج داشته است. در فتوحات اسلامی و جنگ جمل و صفین نقش موثری داشتند و در واقعه عاشورا حضور پررنگی نداشتند.
نسب خولان
خَولان از قبایل بزرگ و نیرومند قحطانی است از نسل سبأ که دانشمندان انساب، نسب آن را به «خَوْلان بن عمرو بن مالک بن حارث بن مُرّة بن اُدَد بن زَید بن عمرو بن عریب بن کَهْلان بن سبأ» منتسب کرده‌اند[۱]. برخی آنان را از فرزندان قُضاعَه دانسته اند[۲] و با شش واسطه نسب ایشان را به سبأ رسانده‌اند[۳].[۴]
مواطن خولان
سکونت‌گاه نخستین خَولان در کنار مأرب و صرواح بود. اما پس از چندی، آنان به سه شاخه بزرگ تقسیم شدند؛ گروهی از آنان به نواحی مرتفع در مشرق صنعا مهاجرت کردند و به «خولان عالیه» معروف شدند[۵]، گروه دیگر، «خولان بن عامر یا ابن عمرو» یا «خولان اجدود» یا «خولَن جدون» بودند[۶]، آنها در بخش‌های وسیعی از سرزمین صَعده از «جبل امّلیلی» تا جنوب غربی «حقل صَعَده» ساکن بودند[۷]. از مشهورترین بطون این شاخه می‌توان به سَحار، بنوجماعه، بنومالک، کرب و مهره اشاره کرد[۸].
«خولان قُضاعه» یا «خولان شام» هم گروهی دیگر از قبیله خولان بودند که به شمال مهاجرت کردند[۹]. جایگاه خَولان قضاعه، شهر بزرگ و آباد «صَعْدَةَ»[۱۰] و از دیگر مناطق آنان «شرف البیاض» و «قیوان» بود[۱۱]. سرزمین خولان در عصر جاهلی، به سبب آبادانی و وفور محصولات کشاورزی، به‌ویژه غلّات، مشهور بود[۱۲]. بیشتر خولانیان پس از فتوحات اسلامی متفرق شدند و در مناطق مفتوحه پراکنده شدند[۱۳].
امروزه دو شاخه از قبیله خولان در یمن باقی مانده است که زیدی مذهب‌اند:
- خولان طیال یا عالیه که تابع قبیله بَکیل‌اند[۱۴]. سرزمین این قبیله از شمال به بنی‌حشیش و نِهْم، از مغرب به بنی‌بهلول و بلاد سنجان، از جنوب به بلاد الحداد و از مشرق به مأرب محدود است[۱۵].
- خولان قُضاعه یا خولان بن عامر که فقط در جنوب مرز حجاز در کوهستان‌های شمال غربی صَعده و بر سر راه صنعا به مکه ساکن‌اند. در این ناحیه، انگور، گندم و قهوه به وفور کشت می‌شود[۱۶].[۱۷]
تاریخ جاهلی قبیله خولان
خولانیان از هزاره اول قبل از میلاد در سرزمین خولان ـ در یمن ـ زندگی می‌کردند. آنان در این دوره، تابع حکومت سبأ بودند. سردمداران حکومت سبأ نیز در مقابله با آنان، سپاهی را برای سرکوبی خولانیان گسیل داشته‌اند[۱۸].
مردم این قبیله گاه دست به راهزنی هم می‌‌زدند چندان که بر اساس یک نوشته معینی، آنان در حمله به کاروانی از معینیان (از حکومت‌های قدیم عربستان) شرکت داشتند[۱۹]. خولانیان علاوه بر دولت‌های بزرگ یمنی، با ایرانیان نیز رابطه‌ای خصمانه داشتند[۲۰] که این امر، حکایت از قدرت و روحیه جنگجویی و غارت‌گری خولانیان در برابر نظام‌های حکومتی سبئیان، معینیان و ایرانیان دارد. خولانیان همچنین در چالش و کشمکش با قبیله همدان بودند[۲۱].[۲۲]
بت پرستی چونان بسیاری دیگر از اقوام عرب در شبه جزیره عربستان، در قبیله خولان نیز رواج داشت[۲۳]. آنان در ایام حج، مناسک خود را با تلبیه در کنار این بت آغاز می‌کردند و سپس راهی حج می‌شدند[۲۴]. علاوه بر بت پرستی، دین مجوس نیز در برخی مردم این قوم رواج داشت. احتمال ورود آیین‌های مسیحیت و به خصوص یهودیت[۲۵] به سرزمین خولان و گرایش برخی از مردم قبیله به این ادیان را هم نباید دور از ذهن دانست[۲۶].
اسلام خَولان
در ماه شعبان سال دهم هجری، ده نفر از نمایندگان خَولان به حضور رسول‌الله (ص) در مدینه رسیدند و گفتند: «ای رسول خدا (ص) ما به خدا و رسولش ایمان داریم». پیامبر از آنها پرسید: «عَم أنَس (عُمیأنُس)[۲۷] در چه حال است»، گفتند: «همچون مبتلایان به جَرب در بدترین حال است و خداوند به جای آن، احکام و فرمان‌هایی که تو آورده‌ای عنایت فرموده، چون به سوی آن برگردیم ویرانش خواهیم ساخت». آن‌گاه درباره امور دینی پرسش‌هایی کردند که پیامبر به آنها پاسخ داد و دستور فرمود به آنان قرآن و احکام بیاموزند و به هر کدام دوازده و نیم اوقیه جایزه داد. چون پیش قوم خود بازگشتند، هنوز بارهای خود را باز نکرده بودند که بت خود عَم أنس را ویران کردند و آنچه را رسول خدا (ص) بر آنان حرام فرموده بود حرام و آنچه را حلال فرموده بود حلال دانستند[۲۸].[۲۹]
قبیله خولان و واقعه رده
خولانیان پس از درگذشت رسول اکرم (ص) در شمار اهل رِدَّه درآمدند اما دیری نپایید که با لشکرکشی سپاهیان ابوبکر، دوباره به اسلام بازگشتند[۳۰].
خولان و فتوحات اسلامی
خولانیان در فتوحات اسلامی نقش فعالی داشتند[۳۱]. آنان در فتوحات شام از جمله نبرد «یرموک» شرکت کردند[۳۲] و پس از فتح آن، بیشتر آنان در این سرزمین ساکن شدند[۳۳]. همچنین آنان در فتح مصر نیز مشارکت داشتند[۳۴]. فتح اندلس نیز از دیگر مواقف حضور مردم این قبیله در جریان فتوحات بود[۳۵].[۳۶]
خولان و حکومت امام علی (ع)
از مشارکت مردم خولان در وقایع و حوادث ایام حکومت علوی (ع) گزارشات اندکی در دست است که حضور جمعی از نخبگان و بزرگان آنان در مدینه و بیعت با علی (ع) از جمله آن است[۳۷]. در تقابلات نظامی ایام حکومت امام علی (ع) هم، برخی از مردم این قبیله در هر دو سوی میدان مشارکت داشتند[۳۸]. برخی از گزارشات تاریخی از حضور برخی از مردان قبیله خولان در سپاه امیرالمؤمنین (ع) در جنگ صفین حکایت دارد[۳۹]. در جنگ با خوارج نیز برخی از مردم خولان شرکت داشتند[۴۰].[۴۱]
قبیله خولان و قیام عاشورا
در جریان واقعه عاشورا نیز شاهد حضور چندانی از سوی مردم خولان نیستیم[۴۲]. از میان شهدای واقعه کربلا تنها از یک نفر با نسبت خولانی یاد شده است و آن، جندب بن حجیر خولانی است[۴۳]. در آن سوی میدان هم، از حضور فردی به نام عبدالله بن قیس خولانی در جمع قتله کربلا خبر داده شده است[۴۴].[۴۵]
منابع
پانویس
- ↑ همدانی، صفة جزیرةالعرب، ص۲۱۷. ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج ۱، ص۴۷۲.
- ↑ ابن‌کلبی، نَسب مَعَدّ و الیمن الکبیر، ج ۱، ص۱۷۸؛ ابن‌عبدالبرّ، الانباه علی قبائل الرواة، ص۱۱۷، ۱۳۸.
- ↑ رجوع کنید به یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل مادّه.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
- ↑ جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۲، ص۴۰۱.
- ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۲، ص۴۰۱.
- ↑ رجوع کنید به عبدالله بن علی وزیر، تاریخ الیمن: خلال القرن الحادی عشر الهجری ـ السابع عشر المیلادی، ص۸۳، پانویس ۱.
- ↑ مقحفی، معجم البلدان و القبائل الیمنیة، ذیل مادّه.
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، مقاله «خولان»، بهزاد لاهوتی، ج۱۶، ص۴۸۵.
- ↑ یعقوبی، البلدان، ص۹۸ و همدانی، صفة جزیرةالعرب، ص۲۱۷ و ۲۲۴.
- ↑ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۲، ص۲۲۴.
- ↑ همدانی، صفة جزیرةالعرب، ص۲۲۴.
- ↑ رجوع کنید به ابن‌کلبی، نَسب مَعَدّ و الیمن الکبیر، ج ۱، ص۱۷۸؛ حرفوش، قبیلة طیء فی الجاهلیة و الاسلام، ص۹۵.
- ↑ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.
- ↑ حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، ج ۱، جزء۲، ص۳۱۵ـ۳۱۶.
- ↑ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، مقاله «خولان»، بهزاد لاهوتی، ج۱۶، ص۴۸۵-۴۸۶؛ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
- ↑ قاسم بن سلام، کتاب النسب، ص۳۱۳ و ابن عبدربه، العقد الفرید، ج۳، ص۳۱۷؛ ابن کلبی، جمهرة النسب، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ قاسم بن سلام، کتاب النسب، ص۳۱۳ و ابن عبدربه، العقد الفرید، ج۳، ص۳۱۷؛ ابن کلبی، جمهرة النسب، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۲، ص۴۰۰.
- ↑ همدانی، الاکلیل، ج۱۰، ص۶۵ و ۱۰۸ و ۱۲۴ و ۱۶۰ و ۱۶۲.
- ↑ منتظرالقائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت، ص۸۱-۸۲.
- ↑ ابن کلبی، الاصنام، ص۴۳-۴۴؛ ابن-هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۸۰.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ج۸، ص۹۴.
- ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۳، ص۴۸۵؛ زرکلی، الأعلام، ج۲، ص۳۳۳.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
- ↑ هشام بن محمد کلبی، الاصنام، ترجمه سید محمد رضا جلالی، ص۱۳۹.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، المجلد الأول، ص۳۲۴.
- ↑ منتظرالقائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت، ص۸۲؛ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ص۱۰۵.
- ↑ رجوع کنید به ابن‌کلبی، نَسب مَعَدّ و الیمن الکبیر، ج ۱، ص۱۷۸؛ حرفوش، قبیلة طیء فی الجاهلیة و الاسلام، ص۹۵.
- ↑ رجوع کنید به ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ج ۱، ص۲۵۵.
- ↑ رجوع کنید به سمعانی، الانساب، ج ۲، ص۴۱۹.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ص۲۱۱؛ ابن‌عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ص۱۴۲.
- ↑ رجوع کنید به عامری ناصری، الاصول الیمنیة فی القبائل العربیة و رجالها، ص۱۲۹ـ۱۳۰؛ دانشنامه جهان اسلام، مقاله «خولان»، بهزاد لاهوتی، ج۱۶، ص۴۸۵.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
- ↑ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج۲، ص۴۴۰.
- ↑ منقری، وقعة صفین، ص۸۵؛ ثقفی، الغارات، ج۲، ص۴۴۶.
- ↑ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج۳، ص۱۱۲.
- ↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۵، ص۸۷؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۳۴۶-۳۴۷.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
- ↑ رجوع کنید به سمعانی، الانساب، ج ۲، ص۴۱۹؛ عمر رضا کحاله، معجم قبائل العرب، ج۱، ص۳۶۶.
- ↑ النمازی الشاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۲، ص۲۴۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۶، ص۴۰۹؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ، ج۶، ص۵۸؛ فسوی، المعرفة و التاریخ، ج۲، ص۳۲۰.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.