محمد بن ابی‌عباد
محمد بن ابی‌عباد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: محمد بن ابی‌عباد در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
کاتب امام رضا (ع). محمد بن ابی‌عباد که گاه با کنیه ابوعباد از او نام برده می‌شود، با فرد دیگری با همین کنیه هم دوره بوده که او کاتب مأمون بوده، اما این ابوعباد کاتب امام رضا (ع) است. محمد بن ابی عباد مکنی به ابوالحسین (ابوالحسن)[۱]، کاتب، راوی و از اصحاب امام رضا (ع) دانسته شده است[۲]. از زیست‌نامه وی در منابع کهن ذکری به میان نیامده است. اولین منبعی که از او یاد کرده عیون أخبار الرضا (ع) است که از وی با سه عنوان “محمد بن ابی عباد”، “ابو الحسین محمد بن ابی عباد” و “ابو عباد” نام برده است[۳].
فضل بن سهل، وزیر مأمون، ابوعباد را به عنوان کاتب برای امام انتخاب کرد[۴]. از آنجا که ابوعباد امام را به عنوان کاتب همراهی می‌کرد، از احوال و سخنان ایشان آگاهی داشت[۵]، چنان که مضمون نامه‌های امام به مأمون را در زمینه شرایع دین و اسلام می‌دانست[۶] و گاه برخی از آنها را برای فضل بازگو می‌کرد. مثلاً وقتی فضل، وزیر عباسی، درباره میزان علاقه امام به فرزندش از او سؤال کرد[۷]، او از احترام و جایگاه ویژه‌ای که امام برای ابوجعفر قائل بود، سخن گفت. همچنین در روایتی به نقل از امام رضا (ع) وصی و خلیفه بعد از ایشان را نیز معرفی می‌کند[۸].
مامقانی در تنقیح المقال با اشاره به این روایت، امامی بودن ابوعباد را محتمل می‌داند[۹]، بر خلاف خویی که چنین احتمالی نمی‌دهد، چون نقل روایات را به خواسته فضل می‌داند نه امری برآمده از ایمان مذهبی؛ حتی جاسوس بودن وی را بعید نمی‌داند[۱۰]. تستری نیز با قبول نظر خویی، امامی بودن ابوعباد را نقد می‌کند و نمی‌پذیرد[۱۱].
ابوعباد در خراسان کتابت امام را بر عهده گرفت و با توجه به روایت وی از پوشش امام در زمستان و تابستان و نحوه برخورد امام با دیگران[۱۲]، بر می‌آید مدت نه چندان کوتاهی امام را مشایعت کرده است. چنان که طبق روایت دیگری از ابوعباد، بعد از مرگ فضل، مأمون منصب وزارت را به امام پیشنهاد داد که امام رضا (ع) فرمود: تدبیر امور بر عهده توست و وظیفه ما دعا کردن است. بدین گونه حضرت سمت پیشنهادی را نپذیرفت[۱۳]. با شروع شورش عباسیان در بغداد علیه مأمون و ترس از دست دادن خلافت، خلیفه تصمیم گرفت به بغداد، پایتخت عباسی، باز گردد[۱۴]. طی گزارشی از ابوعباد، مأمون در صحبت با امام از برنامه‌های آینده‌اش در بغداد خبر داد که امام فرمود: تو، ای امیرالمؤمنین به بغداد می‌روی. به نظر می‌رسد در این روایت امام، زمان وفات خویش را پیشگویی کرده است که قبل از رفتن به بغداد، از دنیا خواهد رفت[۱۵]. همان‌گونه که ابوعباد نیز به این مطلب اشاره دارد.
ابوعباد به رغم مصاحبت با امام، به نوشیدن شراب و گوش کردن موسیقی شهرت داشت، با اینکه نظر امام را درباره آن جویا شده بود و آن حضرت بر اساس آیه ۷۴ سوره فرقان، عقیده اهل حجاز را که به تجویز آن نظر داشتند[۱۶]، رد کرده بود[۱۷]. مامقانی با استناد به این روایت، عمل وی را فسق و آن را موجب ضعف و سقوط ابوعباد ذکر می‌کند[۱۸]. چنان که بیان شد، اطلاعات مربوط به زندگی ابوعباد تنها به دوره کوتاه کتابت وی نزد امام رضا (ع) منحصر می‌شود و از دیگر دوره‌های حیات اور مطلبی در اختیار نیست. از وی افرادی چون محمد بن یحیی بن ابی‌عباد و عون بن محمد کاتب کندی روایت کرده‌اند[۱۹].
غیر از ابوعباد کاتب امام رضا (ع)، از شخص دیگری با همین کنیه در منابع تاریخی یاد شده که وزیر و کاتب مأمون بود. ابوعباد ثابت بن یحیی بن یسار رازی، پنجمین وزیر مأمون بود که در عصر امام رضا (ع) می‌زیست[۲۰]. او که بیشتر با کنیه‌اش ابوعباد کاتب شهرت دارد[۲۱]، دبیر و خزانه‌دار حکومت مأمون نیز دانسته شده است[۲۲]. ابوعباد در مجلس رسمی ولی‌عهدی امام رضا (ع) حضور داشت که در آن خلیفه عباسی امام را “رضا” نامید، به همگی دستور داد تا لباس سبز بپوشند و بین علویان و عباسیان به تقسیم جوائز پرداخت[۲۳].[۲۴].[۲۵]
منابع
پانویس
- ↑ جامع الرواة، ج۲، ص۲۷۴.
- ↑ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۴۸۷؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، جص ۳۸۴.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۱۲۸، ۱۷۸، ۲۲۵؛ مکاتیب الأئمة (ع)، ج۵، ص۴۳۹.
- ↑ تعلیقة علی منهج المقال، ص۲۹۳.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۱۲۸- ۱۲۹؛ مدینة المعاجز، ج۷، ص۱۳۰؛ جامع الرواة، ج۲، ص۴۹.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۱۵، ص۲۷۸.
- ↑ حیاة الإمام الجواد (ع)، ص۲۸.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۲۴۰؛ مدیئة المعاجز، ج۷، ص۲۸۴ -۲۸۵؛ حلیة الأبرار، ج۴، ص۶۱۰.
- ↑ تنقیح المقال، ج۲، ص۶۱.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۱۵، ص۲۷۹.
- ↑ قاموس الرجال، ج۹، ص۳۲.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۱۷۸؛ کشف الغمة، ج۲، ص۳۱۶؛ وسائل الشیعة، ج۵، ص۵۳؛ إعلام الوری، ج۲، ص۶۴؛ بحار الأنوار، ج۷۶، ص۳۰۰، ۳۲۱.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۱۶۴.
- ↑ تاریخ الطبری، ج۸ ص۵۶۴؛ تجارب الأمم، ج۴، ص۱۳۲.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۲۲۵.
- ↑ غنا، موسیقی، ج۱، ص۳۵۵.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۱۳۵؛ الحدائق الناضرة، ج۱۸، ص۱۰۴؛ ذریعة الاستغناء، ص۱۱۰- ۱۱۱.
- ↑ تنقیح المقال، ج۲، ص۶۱.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۱۷۷-۱۲۸.
- ↑ العقد الفرید، ج۵، ص۳۷۶؛ الأنباء، ص۱۰۳؛ الفخری، ص۲۲۴؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۹.
- ↑ تاریخ الإسلام، ج۱۵، ص۴۵۷.
- ↑ زین الأخبار، ص۱۳۵؛ سیر أعلام النبلاء، ج۸ ص۳۳۵.
- ↑ الإرشاد، ج۲، ص۲۶۱- ۲۶۲؛ إعلام الوری، ص۳۳۴- ۳۳۵؛ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۴، ص۳۶۳- ۳۶۴؛ کشف الغمة، ج۲، ص۲۷۶- ۲۷۷؛ الدر النظیم، ص۶۷۹ -۶۸۰؛ روضة الواعظین، ج۱، ص۲۲۵- ۲۲۶.
- ↑ منابع: الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، اول، ۱۴۱۳ق؛ إعلام الوری بأعلام الهدی، فضل بن حسن معروف به طبرسی (۵۴۸ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت ولا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۷ق، أعیان الشیعة، سیدمحسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۶ق؛ الأنباء فی تاریخ الخلفاء، محمد بن علی معروف به ابن عمرانی (۵۸۰ق)، تحقیق: قاسم سامرانی، قاهره، دار الآفاق العربیة، اول، ۱۴۲۱ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، دوم، ۱۴۱۳ق؛ تاریخ الطبری (تاریخ الأمم و الملوک)، محمد بن جریر طبری (۳۱۰ق)، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، دوم، ۱۳۸۷ق؛ تجارب الأمم و تعاقب الهمم، احمد بن محمد رازی معروف به مسکویه (۴۲۱ق)، تحقیق: ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، دوم، ۱۴۲۲ق؛ تعلیقة علی منهج المقال، محمدباقر بن محمد اکمل معروف به وحید بهبهانی (۱۲۰۵ق)، بی جا، بینا، بی تا، تنقیح المقال فی علم الرجال، عبدالله بن محمدحسن مامقانی (۱۳۵۱ق)، نجف، المطبعة المرتضویة، ۱۳۵۲ق؛ جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق، الجامع لرواة و أصحاب الإمام الرضاع، محمدمهدی نجف (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۷ق؛ الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، یوسف بن احمد بحرانی (۱۱۸۶ق)، تحقیق: محمد تقی ایروانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۰۵ق؛ حلیة الأبرار فی أحوال محمد بالای و آله الأطهار، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: غلامرضا مولانا بروجردی، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۱ق؛ حیاة الإمام محمد الجواد، باقر بن شریف قرشی (۱۴۳۳ق)، بی جا، بی تا، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، یوسف بن حاتم شامی (۶۶۴ق)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۲۰ق؛ روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، محمد بن احمد فتال نیشابوری (۵۰۸ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، قم، انتشارات الرضی، اول، ۱۳۷۵ش؛ زین الأخبار (تاریخ گردیزی)، عبدالحی بن ضحاک گردیزی (۲۴۳ق)، تحقیق: عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، اول، ۱۳۶۳ش؛ سیر أعلام النبلاء، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، قاهره، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۷ق؛ العقد الفرید، احمد بن محمد ابن عبد ربه اندلسی (۳۲۸ق)، تصحیح: مفید محمد قمیح، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۴ق؛ عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سید مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق؛ غنا - موسیقی، جمعی از نویسندگان، به کوشش: رضا مختاری - محسن صادقی، قم، نشر مرصاد، اول، ۱۴۱۸ق، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الإسلامیة، محمد بن علی معروف به ابن طقطقی (۷۰۹ق)، تحقیق: عبدالقادر محمد مایو، بیروت، دار القلم العربی، اول، ۱۴۱۸ق؛ قاموس الرجال، محمدتقی بن کاظم معروف به علامه تستری (۱۴۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، اول، ۱۴۱۹ق، کتاب الشهادات، سید محمدرضا بن محمدباقر گلپایگانی (۱۴۱۴ق)، قم، مؤلف، اول، ۱۴۰۵ق؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة لها، علی بن عیسی اربلی (۶۹۲ق)، تحقیق: سیدهاشم رسولی، تبریز، بنی هاشمی، اول، ۱۳۸۱ق؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر طلا و دلائل الحجج علی البشر، سید هاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۵ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سیدابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری (معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ مکاتیب الأئمة، علی بن حسینعلی احمدی میانجی (۱۴۲۱ق)، تحقیق: مجتبی فرجی، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۶ق؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق)، قم، نشر علامه، اول، ۱۳۷۹ق؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علیا لإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق.
- ↑ مقدسی، زهرا، مقاله «ابو عباد»، دانشنامه امام رضا ص ۵۳۱.