وحشی بن حرب حبشی در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث وحشی بن حرب حبشی است. وحشی بن حرب حبشی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: وحشی بن حرب حبشی در تاریخ اسلامی - وحشی بن حرب حبشی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

وحشی اهل سرزمین سودان و غلام طعیمة بن عدی و به نقلی، جبیر بن مطعم بن عدی بود. کنیه‌اش ابودسمه و اباحرب نقل شده و تا زمان مرگ در حِمص ساکن بود.

وحشی، قاتل حمزه عموی پیامبر (ص)

شیخ مفید می‌نویسد: هند، دختر عتبه، جایزه‌ای را برای وحشی قرار داد تا او محمد (ص) و یا امیرالمؤمنین (ع) یا حمزه را بکشد. وحشی گفت: محمد را نمی‌توانم بکشم، زیرا یارانش دور او را گرفته‌اند و علی هم به هنگام جنگ بسیار محتاط و زیرک است اما حمزه را می‌توانم بکشم؛ زیرا وقتی که خشمگین می‌شود، جلوی خودش را نمی‌بیند.

و در آن روز حمزه با پر شتر مرغی که بر سینه‌اش گذاشته بود، شناخته می‌شد. پس وحشی در زیر درختچه‌ای پنهان شد و حمزه او را دید و به سویش آمد. وحشی می‌گوید: حربه‌ام را چند بار نشانه رفتم و وقتی که حمزه نزدیک من رسید، آن را پرتاب کردم که به او اصابت کرد و در بدنش فرو رفت. آن هنگام او را رها کردم و بعدا که مسلمانان به خاطر شکستی که خوردند، من و او را رها کردند، پیش رفتم و حربه‌ام را از بدنش بیرون کشیدم. هند پیش آمد و دستور داد که شکم حمزه را پاره کنند و جگر او را بیرون بکشند و او را مثله کنند، لذا بینی و گوش‌هایش را بریدند و رسول خدا (ص) هیچ اطلاعی نداشت که چه بر سر جنازه حمزه آورده‌اند.

اما مرحوم طبرسی می‌نویسد: وحشی، قاتل حضرت حمزه نقل می‌کند: من غلام جبیر بن مطعم بودم، او در جنگ احد به من گفت: علی بن ابی طالب در جنگ بدر، عمویم را کشته است (طعیمة بن مطعم) اینک اگر محمد و باعلی و یا حمزه را بکشی تو را آزاد می‌کنم". من هم اسلحه مخصوص خود را برداشتم و با قریش حرکت کردم. علت حرکت من با قریش فقط برای آزادی بود و گرنه هدف دیگری نداشتم. من نمی‌توانستم محمد را بکشم، ولی تصمیم گرفتم علی یا حمزه را هر طور شده از پا درآورم تا شاید با این کار بتوانم خود را از قید بندگی آزاد کنم. من در حبشه تیراندازی را فرا گرفته بودم و تیرم هرگز به خطا نمی‌رفت. حمزة بن عبد المطلب در روز احد شجاعت‌های بی نظیری از خود نشان می‌داد، و پی در پی به دشمن حمله می‌کرد.

امام صادق (ع) فرمود: "وحشی تیری به طرف حمزه انداخت، و این تیر بر سینه وی خورد و او از بالای مرکب بر زمین افتاد. مشرکان اطراف وی را گرفتند و آن بزرگوار را شهید کردند، وحشی، جگر حضرت حمزه را بیرون آورد و برای هند، زن ابو سفیان برد. وی برای انتقام و آرام شدنش، جگر حمزه را در دهان گرفت هنگامی که خواست آن را بجود، کبد مانند استخوان، سخت و محکم شد و هند از شدت ناراحتی جگر را دور انداخت.

وحشی و رساندن خبر پیروزی مشرکان

هنگامی که مشرکان در احد شکست خوردند، نخستین کسی که این خبر را به مشرکان مکه رساند، عبدالله بن ابی امیة بن مغیره بود. او که پیروزی اولیه مسلمانان را دیده بود، دوست نداشت که به مکه برود، پس به طائف رفت و به مردم خبر داد که اصحاب محمد پیروز شدند و ما فرار کردیم، من هم نخستین کسی هستم که آمده‌ام! اما چون مشرکان، بعد از فرار اولیه، دوباره به جنگ برگشتند و به پیروزی رسیدند، اولین کسی که خبر پیروزیقریش و کشته شدن اصحاب پیامبر (ص) را به مکه آورد، وحشی بود. وی چهار روزه راه میان مکه و مدینه را طی کرد و از دروازه‌ای که در طرف حجون است، به مکه وارد شد و با صدای بسیار بلند، چند بار فریاد کشید: "ای گروه قریش!" تا اینکه مردم، اطراف او جمع شدند. آنها می‌ترسیدند که او خبر ناگواری آورده باشد؛ چون جمعیت به اندازه کافی جمع شد، او گفت: "مژده دهید که اصحاب محمد را کشتیم، چنان کشتنی که نظیر آن در هیچ جنگی نبوده است؛ محمد را زخمی و او را در یک جا متوقف کردیم و من خودم رئیس سپاهش، حمزه را کشتم".

مردم پراکنده شدند، در حالی که به یکدیگر شادباش می‌گفتند و اظهار شادی می‌کردند. پس جبیر بن مطعم، وحشی را در خلوت خواست و به او گفت: "تو را به خدا راست می‌گویی!" او گفت: "به خدا راست می‌گویم". جبیر گفت: "تو حمزه را کشته‌ای؟" او گفت: "آری، به خدا سوگند، چنان زوبین خود را به شکمش زدم، که از میان دو پایش بیرون آمد و شنیدم که هر چه او را صدا زدند پاسخ نداد، جگر او را هم در آوردم و با خود آوردم که تو ببینی". جبیر به او گفت: "اندوه زن‌های ما را از میان بردی و آتش دل‌های ما را فرو نشاندی!" پس، دستور داد که زن‌هایش روغن و بوی خوش به کار برند.

وحشی و شرکت در جنگ احزاب

در جنگ احزاب، سوارانی از دشمن، که خالد بن ولید فرماندهی آنها را بر عهده داشت، به خیال شبیخون زدن، به لبه خندق آمدند که مسلمانان، ساعتی را با آنها درگیر شدند. وحشی هم در سپاه کافران بود و زوبین خود را به سوی طفیل بن نعمان که از بنی سلمه بود، پرتاب کرد و او را کشت. وحشی بعدها می‌گفت: خداوند متعال، حمزه و طفیل را با زوبین من گرامی داشت و مرا به دست آن دو، خوار نکرد .

اسلام آوردن وحشی

پیامبر (ص) دستور کشتن وحشی را صادر فرموده بودند و مسلمانان سخت در پی وحشی بودند. وحشی به طائف گریخت و همان جا ماند و چون نمایندگان مردم طائف به حضور پیامبر (ص) آمدند او هم همراه ایشان آمد و به حضور رسول خدا (ص) رسید و شهادتین گفت. رسول خدا به او فرمود: "تو وحشی هستی؟" او گفت: "آری". پیامبر (ص) فرمود: "بنشین و به من خبر بده که حمزه را چگونه کشتی؟" و چون خبر داد، به او فرمود: "خودت را از نظرم دور کن".

ابن هشام می‌نویسد: وحشی، خود نقل می‌کند: تا روزی که رسول خدا (ص) مکه را فتح کرد در مکه بودم و از آن پس چون نمی‌توانستم در مکه بمانم به طائف فرار کردم. در آنجا هم زمان زیادی نمانده بودم که مردم آنجا به نزد رسول خدا (ص) رفتند و مسلمان شدند، در آن موقع بود که راه چاره بر من بسته شد و نمی‌دانستم چه کنم و در فکر بودم که به شام یا یمن بروم یا راه سایر شهرها را در پیش گیرم که مردی به من گفت: بیچاره چرا نگرانی؟! به خدا، پیامبر اسلام مردی است که هر که در دین او داخل شود و شهادتین را بر زبان جاری سازد او را نخواهد کشت. من که این سخن را از آن مرد شنیدم خود را به مدینه رساندم و پیش از آنکه کسی مرا بشناسد خود را بالای سر رسول خدا رساندم و بی درنگ شهادتین را بر زبان جاری کرده و مسلمان شدم. آن حضرت که مرا دید، فرمود: " تو وحشی هستی؟ " گفتم: آری ای رسول خدا فرمود: بنشین و چگونگی کشتن حمزه را برایم تعریف کن. من نیز برای آن حضرت تعریف کردم. حرف من که تمام شد، رسول خدا فرمود: "برخیز و از نزد من دور شو که دیگر تو را نبینم". از آن پس من همیشه خود را از آن حضرت مخفی نگاه می‌داشتم تا اینکه از دنیا رفت".

طبرسی می‌نویسد: هنگامی که وحشی، حمزه را کشت (به او وعده داده بودند که اگر حمزه را بکشد آزادش کنند و چون حمزه را کشت، آزادش نکردند) و به مکه بازگشت او و رفقایش از کردار خود پشیمان شدند و نامه‌ای به پیامبر (ص) نوشتند و پشیمانی خود را اعلام داشتند و نوشتند که هیچ چیز مانع اسلام ما نیست جز اینکه در مکه از شما شنیدیم که شرک و قتل نفس و زنا مانع توبه است و ما همه اینها را نازل مرتکب شده‌ایم و اگر این موانع در کار ما نبود به تو ایمان می‌آوردیم. از این رو این آیه نازل شد: ﴿إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَأُولَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ شَيْئًا﴾. و پیامبر (ص) آیه را برای وحشی و رفقایش فرستاد. چون آنها آیه را خواندند، نوشتند: این هم شرط سختی است، می‌ترسیم نتوانیم عمل صالحی انجام دهیم و صلاحیت جزو این آیه بودن را پیدا نکنیم. از این رو آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْمًا عَظِيمًا﴾. نازل شد و پیامبر (ص) آیه را برای ایشان فرستاد. آنها آیه را خواندند و برای ایشان نوشتند: می‌ترسیم از آن کسانی نباشیم که خداوند بخواهد ایشان را بیامرزد لذا این آیه نازل شد: ﴿قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾. پیامبر (ص) این آیه را برای ایشان فرستاد و آنها پس از خواندن آن، همگی اسلام آوردند و نزد پیامبر (ص) آمدند. پیامبر (ص) به وحشی فرمود: "بگو که چگونه حمزه را کشتی؟!" چون او ماجرا را شرح داد: به او فرمود: "وای بر تو! خودت را از من دور گردان" و او به شام رفت و تا آخر عمر در آنجا ماند.

وحشی و ماجرای مسجد ضرار

پس از این که قبیله بنی عمرو بن عوف مسجد قبا را بنا کردند فردی را به نزد رسول خدا (ص) فرستاده، از ایشان خواستند که آن حضرت در آن مسجد نماز بگزارد. رسول خدا (ص) نیز به آنجا رفت و در آن مسجد، نماز خواند. گروهی از منافقان از قبیله بنی غنم بن عوف بر آنها حسد برده، گفتند: "ما نیز مسجدی می‌سازیم و در آن نماز می‌گزاریم و از این پس به جماعت محمد حاضر نمی‌شویم". و اینان دوازده نفر و به نقلی پانزده نفر بودند. آنها در کنار مسجد قبا مسجدی ساختند و چون بنای آن تمام شد، به نزد رسول خدا (ص) رفته و در وقتی که آن حضرت آماده حرکت به سوی تبوک بود به ایشان گفتند: "ما برای بیماران و گرفتاران و شب‌های بارانی و شب‌های زمستانی، مسجدی ساخته‌ایم و دوست داریم شما به آنجا آمده و در آن نمازی بگزاری و برای برکت آن دعا کنی". حضرت به آنها فرمود: "من اکنون در راه سفر هستم و به خواست خدا چون بازگشتم، و در آن مسجد نماز خواهم خواند". و هنگامی که حضرت از تبوک بازگشت، آیات ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ * لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ * أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ * لَا يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ درباره این مسجد نازل شد و رسول خدا (ص) افرادی را به نزد [[عاصم بن عوف]عجلانی]]و مالک بن دخشم که از قبیله بنی عمرو بن عوف بودند، فرستاد و به آنها دستور داد به آن مسجد رفته، و آن را ویران کرده و بسوزانند. و روایت شده که آن حضرت عمار بن یاسر و وحشی را فرستاد تا آن را آتش زدند. و دستور داد که آنجا را زباله‌دانی کرده و مردارها را در آن بیندازند. و خدای سبحان ایشان را از اقامه نماز در آن مسجد نهی فرمود.

وحشی در زمان ابوبکر

نوه وحشی از قول او نقل می‌کند: هنگامی که ابوبکر پرچم فرماندهی جنگ با مرتدان را برای خالد بن ولید بست، به من گفت: ای وحشی! همراه خالد برو و در راه خدا جنگ کن همانگونه که برای جلوگیری از راه خدا جنگ می‌کردی. وحشی می‌‌گوید: همراه خالد رفتم و با بنی حنیفه رویاروی شدیم و آنان دو یا سه بار مسلمانان را عقب راندند و سپس خداوند بر مسلمانان لطف کرد و توبه ایشان را پذیرفت و ایستادگی کردند و من شراره‌های آتش را از برخورد شمشیرها دیدم و آن چنان شمشیر زدم که دسته شمشیر در دستم به خون آغشته شد و بنی حنیفه شکست خوردند و خداوند آنان را شکست داد و مسیلمه را کشت!.

ابن هشام نیز به نقل از وحشی می‌نویسد: هنگامی که مسلمانان برای جنگ با مسیلمه کذاب می‌رفتند من نیز با آنها رفتم و همان نیزه که حمزه را با آن کشته بودم همراه برداشتم، و چون جنگ شروع شد آن را در دست خود حرکت داده و به سوی مسیلمه پرتاب کردم، و در همان حال نیز مردی از انصار بر او حمله کرد و با شمشیر کارش را ساخت و خدا می‌داند که آیا به نیزه من کشته شد یا با شمشیر آن مرد انصاری و اگر مسیلمه با نیزه من کشته شده باشد هم چنانکه من بهترین مردم را پس از رسول خدا کشتم بد‌ترین آنها نیز به دست من کشته شد. عبدالله بن عمر که خود در آن جنگ، حاضر بود، نقل کرده که چون مسیلمه کشته شد شنیدم کسی فریاد می‌زد: سیاه حبشی او را کشت.

وحشی و نقل حدیث

ابن حجر می‌نویسد: از او پسرش حرب، عبدالله بن عدی و جعفر بن عمرو ضمری حدیث نقل کرده‌اند. وی را از روایان و شاهدان واقعه غدیر خم می‌شمرند. از او دو حدیث یکی در فضیلت خالد بن ولید و دیگری در فضیلت معاویه نقل شده است.

سرانجام وحشی

تاریخ مرگ وی نقل نشده ولی در هر حال وحشی بن حرب در حال شراب خوری، مُرد. ابن هشام می‌نویسد: ضمری نقل می‌کند: من و عبید الله بن عدی در زمان معاویه به شام می‌رفتیم. در راه به شهر حمص رسیدیم و یادمان آمد که وحشی، قاتل حمزه در آنجا است. عبیدالله بن عدی به من گفت: "آیا دوست داری به دیدن وحشی برویم و چگونگی کشتن حمزه را از او بپرسیم؟" گفتم: "آری" و با هم به راه افتادیم و از چند نفر سراغ او را گرفتیم تا بالاخره مردی در پاسخ ما گفت: "او معمولا پشت دیوار خانه‌اش در فلان جا نشسته و مردی دائم الخمر و غالبا مست است؛ اکنون به نزدش بروید اگر دیدید در حال هوشیاری است هر چه می‌خواهید از او بپرسید که پاسخ شما را خواهد داد و اگر دیدید هوشیار نیست چیزی از او نپرسید و به دنبال کار خود بروید".

ضمری گوید: ما طبق نشانی آن مرد به پشت دیوار خانه‌اش رفتیم و او را که پیری فرتوت و به شکل مرغ سیاهی در آمده بود، دیدیم که فرشی گسترده و روی آن نشسته است و از رفتارش معلوم بود که هوشیار است. ما هر دو پیش رفته بر او سلام کردیم، وحشی سرش را بلند کرده، نگاهی به عبیدالله بن عدی کرد و گفت: تو فرزند عدی بن خیار نیستی؟" عبیدالله گفت: "چرا". وحشی گفت: "به خدا از روزی که تو کودک شیرخواری بودی و در دامن مادرت که از قبیله بنی سعد بود در ذی طوی شیر می‌خوردی، دیگر تو را ندیده‌ام؛ در آن روز من تو را از مادرت که روی شتری سوار بود گرفتم و هنگامی که می‌خواستم تو را به او پس بدهم پاهایت از میان قنداق بیرون افتاد و به خدا اکنون که بالای سر من ایستادی و چشمم به پاهایت افتاد، تو را شناختم". ما پهلویش نشستیم و از او خواستیم تا چگونگی کشتن حمزه را برای ما تعریف کند. ابن هشا] در جای دیگری می‌نویسد: وحشی را به سبب شرب خمر چندین بار حد زدند تا بالاخره نامش را از دفتر پرداخت شهریه مسلمانان خط زدند و عمر بن خطاب گفت: "من می‌دانستم که خدای تعالی قاتل حمزة را به حال خود نخواهد گذارد".

منابع

• عسکری، عبدالرضا، مقاله «وحشی بن حرب»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷