آیا میتوان وقت ظهور را پیشبینی کرد؟ یکی از پرسشهای مرتبط به بحث مهدویت است که میتوان با عبارتهای متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤالهای مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.
عبارتهای دیگری از این پرسش
میتوان طبق محاسبات مختلف محدوده زمانی معینی برای ظهور مشخص کرد؟
و در روایتی دیگر نقل شده که امام باقر (ع) در جواب کسی که سؤال از وقت معین ظهور کرد ۳ بار فرمودند: "كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ"[۲]؛ "کسانی که وقت معین میکنند دروغگو هستند."
«یکی از موضوعات مهمّ و مورد توجّه در مباحث مهدویت، مسئله "هنگام ظهور" است؛ به گونهای که حتی سالها پیش از ولادت حضرت مهدی (ع)، درباره آن از معصومین (ع) پرسش میشد.[۳]
روایات فراوانی رخداد ظهور را ناگهانی دانسته، اصلاح امر فرج را یک شبه ذکر کردهاند. [۴]. در برخی روایات به پارهای از حکمتهای آن، اشاره شده و تا حدودی محدوده زمانی آن معین شده است.
در روایت مشهوری آمده است: "وقتی دعبل، شاعر بلند آوازه شیعی، در محضر امام رضا (ع) در ضمن قصیدهای، سخن از ظهور و قیامحضرت مهدی (ع) بر زبان جاری ساخت؛ آن حضرت در حالی که سرشک از دیدگانش جاری بود، رو به دعبل کرد و فرمود: "ای خزاعی! همانا روح القدس بر زبانت این دو بیت را جاری ساخت. آیا میدانی این امام کیست؟ و چه زمانی قیام میکند؟ آنگاه خود آن حضرت به معرفی امام مهدی (ع) پرداخت. سپس درباره زمان ظهورش چنین فرمود: اما اینکه چه زمانی ظهور خواهد کرد، این خبر دادن از وقت است. پدرم از پدرش و ایشان از پدرانش از رسول گرامی اسلام (ص) نقل کردهاند که وقتی از آن حضرت سؤال شد: ای رسول خدا! چه زمانی قائم از ذریه شما ظهور میکند؟ آن حضرت فرمود: مثل او مانند قیامت است که خداوند درباره زمان وقوع آنچنین فرمود: هیچکس جز او به هنگامش آن را آشکار نمیسازد. این امر بر اهل آسمانها و زمین دشوار است، جز به صورت ناگهانی به سراغ شما نمیآید"[۵]؛ [۶]. از آنجایی که آن حضرت، پنهان بودن زمان ظهور را همانند زمان قیامت و رستاخیز دانسته است؛ میتوان نتیجه گرفته که: با پنهان بودن قیامت، یک نوع آزادی عمل برای همگان پیدا میشود و از سوی دیگر چون هنگام آن به طور دقیق معلوم نیست و در هر زمان محتمل است، نتیجهاش حالت آماده باش دائم است. درباره قیامحضرت مهدی (ع) نیز اگر تاریخ تعیین میشد و زمان ظهور دور بود، همه در غفلت و غرور و بیخبری فرو میرفتند و اگر زمانش نزدیک بود، ممکن بود آزادی عمل را از دست بدهند و اعمالشان جنبه اضطراری پیدا کند. همانگونه که آگاهی به زمان رستاخیز بزرگ فقط در اختیارخداوند است، علم به زمان ظهورحضرت مهدی (ع) نیز در عهده خداوند است. در احادیث فراوانی از ظهورحضرت مهدی (ع) در کنار قیامت یاد شده است؛ از این رو، برخی از ویژگیهای آن همانند رستاخیز است. خداوند در ادامه آیه یادشده، آگاهی به قیامت را حتّی از پیامبر خود منتفی ساخته است: "از تو میپرسند، چنانکه گویا تو از چون و چند آن آگاهی، بگو همانا علم آن نزد خداوند است". از اینجا میتوان نتیجه گرفت که حتی پیامبر اکرم (ص) نیز به زمان دقیق ظهورحضرت مهدی (ع) آگاه نیست و اینکه عدهای به خود جرأت میدهند و به راحتی هنگام ظهور را تعیین میکنند، جای بسی تأمل است!! نه فقط این پرسش از نخستین معصوم (ع) پرسیده شد و ایشان این گونه پاسخ فرمود: که علم به زمان ظهور نزد خداوند است؛ بلکه وقتی از واپسین معصوم (ع) نیز چنین پرسشی شد، آن حضرت در ضمن توقیعی این سان پاسخ فرمود: "و اما ظهور فرج همانا در اختیارخداوند متعال است و وقت گزاران دروغ گفتند"[۷]. آن حضرت در واپسین توقیع به سفیر چهارم خود، ظهور را فقط در اراده و اختیارخداوند دانسته، میفرماید: " و ظهوری نخواهد بود مگر آن گاه که خداوند تبارک و تعالی اجازه فرماید"[۸]. پس روشن میشود که زمان آغاز ظهور، یکی از اسرار الهی است و اندیشه و فکربشر از رسیدن به آن، سخت کوتاه و ناتوان است.
ناگهانی بودن ظهورمهدی (ع)؛ همانگونه که بیان شد در روایات فراوانی از ظهور آن حضرت به عنوان حادثهای ناگهانی یاد شده و واضح است که ناگهانی بودن آن، با تعیین قبلی وقت منافات دارد؛ چرا که وقتی برای امری زمان مشخص شد، دیگر دفعی و ناگهانی بودن آن معنا نخواهد داشت. به طور مسلم کسانی که تعیین وقت میکنند، سخنشان خلاف این گروه روایات است.
پارهای از این روایات را اینگونه میتوان دسته بندی کرد:
آمدن همانند شهاب فروزان:امام باقر (ع) پس از بیان غیبتحضرت مهدی (ع)، فرمود: "او همانند شهابی شعلهور ظاهر خواهد شد"[۱۱]. پیامبر اکرم (ص) نیز در این باره میفرماید: "در آن هنگام همچون شهابی فروزان خواهد آمد"[۱۲]. روشن است که سخن معصومین (ع) گزاف نیست و تشبیهات ایشان بدون حساب نبوده است. از سوی دیگر، "فرا رسیدن همچون شهاب" سخن از ناگهانی بودن، بدون پیشبینی قبلی، غافل گیرانه و سریع بودن آن میباشد.
در برخی روایات، به صورت محدود، زمانهایی برای رخداد این حادثه بزرگ ذکر شده است. این گونه روایات به چند دسته تقسیم میشود:
اگرچه قرائنی چند بر ظهورحضرت مهدی (ع) در روز جمعه وجود دارد؛ این روایت و امثال آن را میتوان به این صورت توجیه کرد که نخستین روز ظهور، جمعه است و از آنجا که قیام آن حضرت پس از ظهور است، قیام آن حضرت، روز شنبه رخ خواهد داد.
بیرون آمدن شمشیر آن حضرت از غلاف:رسول گرامی اسلام (ص) فرمود: "برای او شمشیری است در غلاف؛ هنگامی که وقت ظهورش فرارسید، آن شمشیر از غلافش خارج میشود. خداوند سبحانه و تعالی آن شمشیر را به سخن در میآورد و شمشیر به حضرتش میگوید: ای ولی خدا! خارج شو که دیگر نشستن مقابل ستم دشمنانخدا جایز نیست. پس او ظهور میکند"[۱۹]
در پایان، گفتنی است مخفی بودن زمان ظهورحضرت مهدی (ع)، دارای حکمتهای فراوانی است؛ از جمله:
از آنجا که یکی از دلیلهای غیبتحضرت مهدی (ع) تلاشدشمنان برای نابودی آن حضرت بود، روشن بودن زمان ظهور، دشمنان را برای از بین بردن و مقابله با آن حضرت آماده میسازد؛ در حالی که نامعلوم بودن و ناگهانی بودن زمان ظهور، باعث غافلگیری دشمنان خواهد شد.
امام خمینیرهبر انقلاب نه فقط تعیین ادعای نزدیک بودن ظهور را نپذیرفتهاند بلکه به نوعی چنین ذهنیتی را نیز مردود دانستهاند: "از غیبت صغرا تاکنون که بیش از هزار سال میگذرد و ممکن است صد هزار سال دیگر بگذرد و مصلحت اقتضاء نکند که حضرت تشریف بیاورد، در طول این مدت مدید احکام اسلامی باید زمین بماند و اجراء نشود؟! ...."[۲۰]. مرحوم آیت اللّهشیخجواد تبریزی- یکی مراجع معاصر تقلید- نیز در این باره میگوید: " باید زمینه را مساعد کنید که اگر غیبت، صد هزار سال هم طول بکشد، عقایدمردم خراب نشود". فردی بود هرروز میگفت: "حضرت میآید؛ ظهور نزدیک شده یک بار گفت: سه ماه دیگر حتما آقا میآید. سه ماه بعد گفتیم: چه شد؟ گفت: بداء حاصل شد!"[۲۱]. ناگفته نگذارم برخی با مطرح کردن ظهور صغرا، بر این باورند ظهور آن حضرت بسیار نزدیک است. همگان بر این امید هستیم که چنان باشد؛ اما هیچ دلیل روایی محکمی بر آن وجود ندارد. و تشبیه آن، با غیبت صغرا نیز نادرست است[۲۲].
«اگرچه اصل ظهور و نشانههای نزدیک شدن آن، از امور مسلم و قطعی است ولی بنا به مصالحی، زمان ظهور مشخص نشده است و هیچکس جز خداوند از وقت دقیق آن آگاه نیست. بارها اصحاب از امامان (ع) درباره زمان خروج قائم (ع) پرسیدهاند، ولی آنان به صراحت از مشخص کردن آن نهی کردهاند و زمان ظهور را همچون علم به قیامت، منحصر به خداوند دانستهاند[۲۷]. فضیل از امام باقر (ع) پرسید: آیا برای ظهور، وقت معین شده است؟ امام سه بار فرمود: "كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ"[۲۸]؛ کسانی که وقت تعیین میکنند، دروغ میگویند. نیز آمده است: کمیت از آن حضرت پرسید: چه وقت حضرت مهدی (ع) ظهور میکند؟ امام فرمود: از پیامبر (ص) نیز همین مطلب پرسیده شد. حضرت فرمود: مثل ظهور مهدی (ع) همچون برپایی قیامت است (کسی جز خداوند از وقت آن آگاه نیست) مهدی نمیآید، مگر ناگهانی[۲۹]. البته در برخی از روایات به گونهای سربسته به زمان ظهور اشاره شده که آن روایات نیز وقتی معین نمیکنند، بلکه به گونهای نشانههای ظهور را بیان میکنند؛ مانند: "مهدی (ع) قیام نمیکند مگر در سالهای فرد، سال اول، سال سوم، پنجم، هفتم، نهم و یا روز شنبه دهم محرم. و یا: در بیست و سوم رمضان منادی ندا میدهد و مردم را به سوی مهدی (ع) فرا میخواند[۳۰][۳۱].
«ظهور امام زمان (ع) به اراده الهی بستگی دارد که در صورت فراهم بودن شرایط، به دستور خداوند تحقق مییابد. بنابراین، تاریخ آن را فقط خداوند میداند و هیچکس نمیتواند تاریخ دقیق آن را پیشبینی کند. در روایات بیان شده که هرکس وقتی را برای ظهور مشخص کند، دروغگوست.
بنابراین، هیچکس نمیتواند زمان ظهور را پیشبینی کند. البته ما باید همیشه و در هر لحظه منتظرظهور باشیم و از عجله، تعیین وقت و گوشسپردن به سخن کسانی که وقت مشخص میکنند، بپرهیزیم و همواره تسلیم امر خداوند باشیم»[۳۸].
«اصل ظهورحضرت مهدی (ع) و نشانه های نزدیک شدن آن، از امور مسلّم و قطعی است، ولی بنا به مصالحی زمان ظهور مشخص نشده است و هیچ کس جز خداوند از وقت آن آگاه نیست. بارها اصحاب از امامان (ع) در مورد زمان خروج قائم (ع) پرسیده اند، ولی آنان به صراحت از مشخص کردن آن امتناع کرده اند و زمان ظهور را همچون علم به قیامت، منحصر به خداوند دانسته اند[۳۹].
مقتضای این احادیث و احادیث دیگر آن است که به هیچ روی، نمیتوان برای ظهورمهدی (ع) معین کرد. با توجه به این اصل مسلّم، نشانه های ظهور تنها بیانگر نزدیک شدن زمان ظهورند و بیش از آن دلالتی ندارند. اگر روایتی باشد که زمان ظهور را مشخص سازد، ناگزیر باید آن را توجیه کرد یا به کناری نهاد[۴۱]. اگر جامعهشیعه روند مثبتی برای تحقق ظهورحضرت داشته باشد و یا از آمادگی لازم جهت همراهی با حضرت مهدی (عج) برخوردار نباشد و اگر شیعیان به وظایف خود در عصر غیبت عمل نکنند یا عمل بکنند، همهی اینها میتواند در ظهورحضرت تأثیرگذار باشد، اما تشخیص این امر و این که آیا ظهورحضرت دیرتر است یا زودتر از موعدی که خداوند مقرر کرده، از عهدهی ما خارج و از اسرار الهی است و جزء اسرای است که در ردیف علم به برپایی قیامت قرار گرفته و نمیتوانیم در جهت تعیین و شناسایی آن کنکاش و فتحص نماییم. علم به این امر را ائمه اطهار (ع) منحصر به خداوند دانسته اند[۴۲]»[۴۳].