افزایش علم پیامبران: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[افزایش علم پیامبران در قرآن]] - [[افزایش علم پیامبران در حدیث]] - [[افزایش علم پیامبران در کلام اسلامی]]| پرسش مرتبط  = علم معصوم (پرسش)}}

== [[حضرت ابراهیم]] و [[عزیر]] {{عم}} ==

طبق ظاهر [[آیه شریفه]]، حضرت ابراهیم {{ع}} از [[خداوند]] می‌خواهد تا احیای اموات را به او بنمایاند. بی‌گمان این درخواست نه به خاطرشک، بلکه به خاطر [[اطمینان قلبی]] بوده است. حال سخن در این است که آیا این درخواست که با [[اطمینان]] پیشین هم همراه است، به معنای [[افزایش علم]] است؟

# به [[ظهور]] [[بدوی]] آیه بسنده کرده و بگوییم حضرت ابراهیم {{ع}} حائز [[علم]] به احیای [[مردگان]] بوده‌اند، ولی مرتبه فراتری از آن را [[طلب]] کرده‌اند؛ همان‌گونه که در بعضی از [[اخبار]]، به این احتمال اشاره شده است<ref>مانند: صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۲، ص۵۸۶.</ref>.

# به حضرت ابراهیم {{ع}} خبر رسیده بود که خداوند می‌خواهد از بین [[بندگان]]، خلیلی برای خود اتخاذ کند، و نشانه آن [[خلیل]] این است که خداوند احیای مردگان را به او ارائه می‌نماید. به همین دلیل از خداوند خواست احیای مردگان را به او نشان دهد تا قلبش مطمئن شود که آن خلیلی که خداوند [[انتخاب]] خواهد کرد، خود او است. در [[نقلی]] از [[امام رضا]] {{ع}}، در مجلس [[مأمون]]، به این معنا تصریح شده است<ref>صدوق، محمد بن علی، توحید، ص۱۳۲.</ref>.

# در داستان [[منازعه]] [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} با [[نمرود]]، که ادعا داشت من کسی هستم که [[اماته]] و [[احیا]] می‌کنم، وقتی نمرود برای تحقق این ادعا محبوسی را [[آزاد]] کرد و [[آزادی]] را به [[قتل]] رساند، حضرت ابراهیم {{ع}} فرمود: این کار، احیا نیست. سپس روی به خدای [[منان]] نمود و عرضه داشت: {{متن قرآن|رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى}}، تا اینکه نمرود [[حقیقت]] احیا را دریابد.

# نمرود حضرت ابراهیم را [[تهدید]] کرد که اگر احیای [[مردگان]] را به گونه‌ای که من [[مشاهده]] نمایم به من نشان ندهی، تو را به قتل خواهم رساند. از این‌رو حضرت ابراهیم {{ع}} عرضه داشت: {{متن قرآن|لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي}}، تا اینکه [[اطمینان قلبی]] پیدا کنم که نمرود [[ستمگر]] مرا نمی‌کشد<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج۱۲، ص۶۴.</ref>.

بعد از ذکر این چهار احتمال می‌گوییم، طبق دو وجه اخیر، هیچ‌گونه ازدیاد [[علمی]] برای [[پیامبر خدا]] رخ نداده است؛ زیرا در حقیقت [[آیه]] از باب {{عربی|إیاک اعنی و اسمعی یا جاره}} می‌باشد و [[هدف]] از این درخواست، [[هدایت]] و [[اتمام حجت]] و یا [[رهایی]] از دست نمرود بوده است. اما طبق دو وجه اول که پشتوانه [[روایی]] نیز دارد، به نظر می‌رسد [[طلب]] ارائه، [[طلب علم]] است؛ چراکه اگر [[انسان]] به شیئی [[علم]] داشته باشد، اما به درجات بالای اطمینان قلبی نرسیده باشد، با دیدن فرایند شکل‌گیری آن شیء، علمش افزایش می‌یابد. حضرت ابراهیم {{ع}} نیز با دیدن روند احیای اموات، به این افزایش علمی، که سبب [[افزایش ایمان]] و اطمینان قلبی می‌شود، دست یافت.

اما [[اطمینان]] قلبی‌ای که مسبَّب از ارائه می‌باشد نیز [[افزایش علم]] محسوب می‌گردد؛ زیرا گاه معنای افزایش علم، ارتقای سطح کیفی آن است. [[درجات علم]] عالم به معلوم واحد، می‌تواند متفاوت می‌باشد، بدون آنکه به [[گستره علم]] او راجع به آن شیء افزوده گردد؛ مانند مراتب [[شک]]، [[ظنّ]]، اطمینان، علم، ویقین. گاهی نیز افزایش علم به معنای توسعه در گستره علم عالم می‌باشد.

در درخواست [[حضرت ابراهیم]] {{ع}}، [[گستره علم]] به نحو کمّی افزایش نیافته است؛ بلکه [[علمی]] که ایشان به موضوعی خاص داشته‌اند، به سطحی بالاتر، افزایش پیدا کرده است. تعبیر [[خدای متعال]] از آن، [[اطمینان قلب]] است که همان ارتقای کیفی [[علم]] ایشان می‌باشد.

از [[حضرت]] [[امام کاظم]] و [[امام رضا]] {{ع}}، [[روایت]] شده است که در تبیین [[آیه شریفه]] فرمودند، در [[قلب]] [[ابراهیم]] [[شک]] وجود نداشت: {{متن حدیث|...كَانَ‏ عَلَى‏ يَقِينٍ‏ وَ لَكِنَّهُ‏ أَرَادَ مِنَ‏ اللَّهِ‏ الزِّيَادَةَ فِي‏ يَقِينِهِ‏}}<ref>«در قلب ابراهیم شک وجود نداشت و... او همواره بر یقینی استوار بود، ولی او از خدا می‌خواست، که بر یقینش بیفزاید»؛ برقی، احمد بن محمد، محاسن، ج۱، ص۲۴۷؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۲، ص۳۹۹.</ref>.

[[شاهد]] بر اینکه [[طلب]] ارائه [[احیا]] و اطمینان قلب در [[آیه]]، به معنای [[ازدیاد علم]] حضرت ابراهیم {{ع}} در این واقعه می‌باشد، آن است که ابتدای آیه، طلب حضرت ابراهیم {{ع}} است و باید دید پس از این درخواست چه واکنش و پاسخی به ایشان داده شده است. [[خداوند متعال]] در پاسخ درخواست ایشان، به فعلی امر می‌کند که با انجام آن، حضرت ابراهیم {{ع}} به مطلوب خود می‌رسد: {{متن قرآن|يَأْتِينَكَ سَعْيًا}}. در ذیل آیه به نتیجه این درخواست و پاسخش، که علم حضرت ابراهیم {{ع}} می‌باشد، اشاره شده است؛ چراکه با فعل امر فرمود: {{متن قرآن|وَاعْلَمْ}} و [[پیامبر الهی]] نیز دانست.

[[معروف بن خربوذ]] در [[تأیید]] این معنا، از [[امام محمد باقر]] {{ع}} نقل می‌کند که حضرت ذیل [[حدیث]] شریفی فرمودند:

البته دانستن [[حضرت ابراهیم]]، که [[آیه]] و [[روایت]] آن را بیان می‌دارد، به معنای [[علم]] ابتدایی نیست؛ چراکه به [[ادله]] فراوان، که قبلاً هم به آنها اشاره شد، حضرت ابراهیم دچار [[شک]] نبودند و علم داشتند. پس همان طور که در [[حدیث شریف]] هم آمده است، این علم، [[ازدیاد علم]] و [[یقین]] حضرت ابراهیم {{ع}} است.

نتیجه این که [[آیه شریفه]]، طبق دو احتمال وجیه‌تر، که دارای پشتوانه [[روایی]] نیز می‌باشند، بر ازدیاد علم حضرت ابراهیم {{ع}} دلالت می‌کند.

== [[حضرت یوسف]] {{ع}} ==

[[خداوند]] در طول [[زندگی]] [[حضرت یوسف]] {{ع}} علومی را به ایشان اعطا نمود که آیاتی چند، برآن دلالت می‌کند<ref>مانند: {{متن قرآن|وَلَقَدْ جَاءَكُمْ يُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا زِلْتُمْ فِي شَكٍّ مِمَّا جَاءَكُمْ بِهِ حَتَّى إِذَا هَلَكَ قُلْتُمْ لَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولًا كَذَلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتَابٌ}} «و بی‌گمان پیش‌تر یوسف برای شما برهان‌ها (ی روشن) آورد اما شما از آنچه برایتان آورده بود همچنان در شک بودید تا چون درگذشت گفتید که پس از وی هرگز خداوند پیامبری نخواهد فرستاد؛ بدین‌گونه خداوند کسی را که گزافکاری بدگمان است در گمراهی می‌نهد» سوره غافر، آیه ۳۴؛ {{متن قرآن|أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ}} «آنان کسانی هستند که به آنها کتاب و داوری و پیامبری دادیم؛ اگر اینان به آن کفر ورزند، گروهی را بر آن گمارده‌ایم که بدان کفر نمی‌ورزند» سوره انعام، آیه ۸۹؛ {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}} «و بدین گونه پروردگارت تو را برمی‌گزیند و به تو از (دانش) خوابگزاری می‌آموزد و نعمت خویش را بر تو و بر خاندان یعقوب تمام می‌گرداند چنان‌که پیش از این بر پدرانت ابراهیم و اسحاق تمام گردانید که پروردگار تو دانایی فرزانه است» سوره یوسف، آیه ۶؛ {{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوَاهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَاللَّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ * وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ}} «و آن مرد مصری که او را خریده بود به همسر خود گفت: جایگاه او را نیکو بدار (و با خادمان مگمار) باشد که به ما سود رساند یا او را به فرزندی بگزینیم؛ و بدین‌گونه یوسف را در آن (سر) زمین جای دادیم و (بر آن شدیم) تا بدو از (دانش) خوابگزاری بیاموزیم و خداوند بر کار خویش چیرگی دارد اما بسیاری از مردم نمی‌دانند * و چون به برنایی خویش رسید بدو (نیروی) داوری و دانش بخشیدیم و بدین گونه به نیکوکاران پاداش می‌دهیم» سوره یوسف، آیه ۲۱-۲۲؛ {{متن قرآن|وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ}} «و بی‌گمان آن زن آهنگ وی کرد و وی نیز اگر برهان پروردگار خویش را نمی‌دید آهنگ او می‌کرد بدین گونه (بر آن بودیم) تا از او زشتی و پلیدکاری را بگردانیم که او از بندگان ناب ما بود» سوره یوسف، آیه ۲۴؛ {{متن قرآن|رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنْتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ}} «پروردگارا! به من از فرمانروایی پاره‌ای داده‌ای و از خوابگزاری بخشی آموختی؛ ای آفریدگار آسمان‌ها و زمین! تو سرور من در این جهان و در جهان واپسینی، مرا گردن نهاده (به فرمان خویش) بمیران و به شایستگان بپیوند» سوره یوسف، آیه ۱۰۱.</ref>. از طرفی وقتی به خوبی در [[آیات]] داستان [[حضرت یوسف]] {{ع}} با [[استعانت]] از [[روایات]] بنگریم، درمی یابیم چیزی که باعث شد حضرت یوسف {{ع}} به [[رفعت]] درجات در [[دنیا]]<ref>{{متن قرآن|وَقَالَ الْمَلِكُ ائْتُونِي بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِي فَلَمَّا كَلَّمَهُ قَالَ إِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنَا مَكِينٌ أَمِينٌ * قَالَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ * وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الأَرْضِ يَتَبَوَّأُ مِنْهَا حَيْثُ يَشَاء نُصِيبُ بِرَحْمَتِنَا مَن نَّشَاء وَلاَ نُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ * وَلَأَجْرُ الآخِرَةِ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ آمَنُواْ وَكَانُواْ يَتَّقُونَ}} «و پادشاه گفت: او را نزد من آورید تا او را (ندیم) ویژه خود گردانم و چون با او به گفت و گو پرداخت گفت: بی‌گمان تو امروز نزد ما بلند جایگاهی امینی * (یوسف) گفت: مرا بر گنجینه‌های این سرزمین بگمار که من نگاهبانی دانایم * و بدین گونه ما یوسف را در آن سرزمین توانایی بخشیدیم تا هرجا خواهد در آن جای گیرد؛ هر کس را بخواهیم به بخشایش خویش می‌رسانیم و پاداش نیکوکاران را تباه نمی‌گردانیم * و به راستی پاداش جهان واپسین برای کسانی که ایمان آورده‌اند و پرهیزگاری می‌ورزیده‌اند بهتر است» سوره یوسف، آیه ۵۴-۵۷؛ {{متن قرآن|وَرَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ يَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّي حَقًّا وَقَدْ أَحْسَنَ بِي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْنِي وَبَيْنَ إِخْوَتِي إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِمَا يَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ}} «و پدر و مادر خود را بر اورنگ (خویش) فرا برد و همه برای او به فروتنی در افتادند و گفت: پدر جان! این تعبیر خواب پیشین من است که خداوند آن را درست گردانید و بی‌گمان به من نیکی فرمود هنگامی که مرا از زندان بیرون آورد و شما را پس از آنکه شیطان میان من و برادرانم را خراب کرده بود از بیابان (نزد من) آورد؛ به راستی پروردگارم در آنچه بخواهد، نازک‌بین است؛ همانا اوست که دانای فرزانه است» سوره یوسف، آیه ۱۰۰.</ref> نائل شود، همانا علومی بود که خدای [[منان]] به ایشان [[عطا]] فرموده بود<ref>{{متن قرآن|وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ}} «و بی‌گمان آن زن آهنگ وی کرد و وی نیز اگر برهان پروردگار خویش را نمی‌دید آهنگ او می‌کرد بدین گونه (بر آن بودیم) تا از او زشتی و پلیدکاری را بگردانیم که او از بندگان ناب ما بود» سوره یوسف، آیه ۲۴؛ {{متن قرآن|قَالَ لَا يَأْتِيكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُمَا ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ}} «(یوسف) گفت: خوراکی که روزی شماست نزدتان نمی‌رسد مگر آنکه پیش از رسیدن آن شما را از تعبیر آن آگاه می‌کنم. این از چیزهایی است که پروردگارم به من آموخته است؛ من آیین گروهی را که به خداوند ایمان ندارند و جهان واپسین را منکرند وانهاده‌ام» سوره یوسف، آیه ۳۷؛ {{متن قرآن|قَالَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ}} «(یوسف) گفت: مرا بر گنجینه‌های این سرزمین بگمار که من نگاهبانی دانایم» سوره یوسف، آیه ۵۵.</ref>.

[[ظهور]] برخی از [[آیات]] این است که دریافت این [[علوم تدریجی]] بوده است؛ چراکه در خردسالی [[رؤیا]] دیده<ref>رؤیا برای انبیای عظام، نوعی از وحی و تعلیم الهی است. زراره از امام محمد باقر {{ع}} روایت می‌کند: «انبیا [درتلقی وحی و علوم الهی] پنج نوع هستند:... برخی از آنان در خواب خبر داده می‌شوند؛ مثل یوسف و ابراهیم.»... ر. ک: صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ج۱، ص۳۶۹.</ref>، و پس از افتادن در [[چاه]]، در تنگنا و [[تنهایی]] چاه [[جبرئیل]] با او سخن گفته، و از طرف [[خداوند]] به او [[تعلیم]] داده است<ref>عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر، ج۲، ص۱۷۰.</ref>، سپس در [[جوانی]] [[حکمت]] و [[علم]] به او [[عطا]] شده است<ref>{{متن قرآن|وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ}} «و چون به برنایی خویش رسید بدو (نیروی) داوری و دانش بخشیدیم و بدین گونه به نیکوکاران پاداش می‌دهیم» سوره یوسف، آیه ۲۲.</ref>، آن‌گاه در مراحل دیگر، [[برهان]] [[پروردگار]] به او ارائه شده است<ref>{{متن قرآن|وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ}} «و بی‌گمان آن زن آهنگ وی کرد و وی نیز اگر برهان پروردگار خویش را نمی‌دید آهنگ او می‌کرد بدین گونه (بر آن بودیم) تا از او زشتی و پلیدکاری را بگردانیم که او از بندگان ناب ما بود» سوره یوسف، آیه ۲۴.</ref>، و [[تدبیر]] [[حکومت]] به او [[تعلیم]] شده است<ref>{{متن قرآن|قَالَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ}} «(یوسف) گفت: مرا بر گنجینه‌های این سرزمین بگمار که من نگاهبانی دانایم» سوره یوسف، آیه ۵۵.</ref>. ظاهر برخی از [[آیات]]<ref>{{متن قرآن|وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}} «و بدین گونه پروردگارت تو را برمی‌گزیند و به تو از (دانش) خوابگزاری می‌آموزد و نعمت خویش را بر تو و بر خاندان یعقوب تمام می‌گرداند چنان‌که پیش از این بر پدرانت ابراهیم و اسحاق تمام گردانید که پروردگار تو دانایی فرزانه است» سوره یوسف، آیه ۶؛ {{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوَاهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَاللَّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}} «و آن مرد مصری که او را خریده بود به همسر خود گفت: جایگاه او را نیکو بدار (و با خادمان مگمار) باشد که به ما سود رساند یا او را به فرزندی بگزینیم؛ و بدین‌گونه یوسف را در آن (سر) زمین جای دادیم و (بر آن شدیم) تا بدو از (دانش) خوابگزاری بیاموزیم و خداوند بر کار خویش چیرگی دارد اما بسیاری از مردم نمی‌دانند» سوره یوسف، آیه ۲۱.</ref> این است که وقتی او را به عنوان برده به [[پادشاه]] [[مصر]] می‌فروشند، [[علم]] [[تأویل]] ندارد، اما در [[زندان]] از علم تأویل [[آگاه]] گشته است<ref>{{متن قرآن|قَالَ لَا يَأْتِيكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُمَا ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ}} «(یوسف) گفت: خوراکی که روزی شماست نزدتان نمی‌رسد مگر آنکه پیش از رسیدن آن شما را از تعبیر آن آگاه می‌کنم. این از چیزهایی است که پروردگارم به من آموخته است؛ من آیین گروهی را که به خداوند ایمان ندارند و جهان واپسین را منکرند وانهاده‌ام» سوره یوسف، آیه ۳۷.</ref>. از این که [[حضرت یوسف]] {{ع}} این [[سیر]] تدریجی را در دریافت [[علوم]] پیموده است، در می‌یابیم که ایشان همواره ترفیع درجات [[علمی]] داشته است.

به نظر می‌رسد، مراد از این [[آیه شریفه]] که می‌فرماید: {{متن قرآن|نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ}}، ترفیع [[درجه]] علمی است؛ یعنی همواره درجات علمی هرکس را که بخواهیم، بالا می‌بریم. به ویژه آنکه در [[آیات]] قبل، [[خداوند]] علوم متعددی که به حضرت یوسف {{ع}} [[عطا]] نموده را مطرح، و ذیل آن نیز می‌فرماید: [درست است که حضرت یوسف {{ع}} علوم زیادی دارد اما]، {{متن قرآن|وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ}}. مرحوم [[علامه مجلسی]] نیز [[آیه]] را همین طور معنا کرده و ذیل آن فرموده است: {{متن قرآن|نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ}}{{عربی|بالعلم والحکمة کما رفعنا درجة یوسف}} {{متن قرآن|وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ}} {{عربی|أرفع درجة منه فی علمه}}.

گفتنی است، برخی از [[مفسران]] درباره قسمت پایانی آیه، به نکته ظریفی اشاره کرده‌اند و آن اینکه، {{متن قرآن|ذِي عِلْمٍ}} شامل خداوند نمی‌گردد. به دلیل اینکه اولاً، [[علم خداوند]] عین ذات او است، اما در آیه می‌فرماید: {{متن قرآن|ذِي عِلْمٍ}}. این تعبیر بر همراه شدن چیزی باشیئی دیگر، و مغایرت صفت و موصوف دلالت می‌کند. پس به ما می‌فهماند که مراد از {{متن قرآن|ذِي عِلْمٍ}} صاحب علمی است که علم، ذاتی او نمی‌باشد، بلکه وصفی است که عارض بر او شده است. ثانیاً، هیچ‌گونه فوقیت مادی و معنوی‌ای بر فراز خداوند قابل [[تصور]] نیست، درحالی که بنابر تصریح آیه، فوقیت برای صاحب علم امکان دارد. از این‌رو مراد از {{متن قرآن|ذِي عِلْمٍ}} خداوند نمی‌باشد. از طرفی، منظور از {{متن قرآن|عَلِيمٌ}} [[خداوند]] است؛ چراکه بنابر [[قانون]] {{متن قرآن|وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ}}، فراتر از هر دانشمندی [[دانایی]] وجود دارد و این سلسله ادامه پیدا می‌کند تا به خداوند برسد؛ زیرا او علیمی است که هیچ بالادستی بر فراز او وجود ندارد. بنابراین منظور از واژه {{متن قرآن|عَلِيمٌ}}، فقط خداوند است و تنکیر آن به [[جهت]] [[بزرگداشت]] [[مقام]] او است که با زبان، وصف ناشدنی است<ref>طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ج۱۱، ص۲۲۶؛ حیدری، کمال، یوسف الصدیق، ص۳۰۶.</ref>.

نتیجه آنکه، با توجه به [[آیات]] [[سوره یوسف]] {{ع}}، و تدریجی بودن دریافت [[علوم الهی]] از سوی ایشان، درمی یابیم که [[علوم]] آن [[حضرت]]، به عنوان یکی از حجج و [[پیامبران الهی]]، همواره در حال افزایش بوده است.<ref>[[محمد تقی یارمحمدیان|یارمحمدیان، محمد تقی]]، [[ازدیاد علم امام از دیدگاه کتاب و سنت (کتاب)|ازدیاد علم امام از دیدگاه کتاب و سنت]]، ص ۳۷.</ref>

== [[حضرت موسی]] {{ع}} ==

این [[آیه شریفه]] نیز دلالت دارد براینکه [[ازدیاد علم]]، همواره در سلسله حجج خداوند به صورت یک [[سنت الهی]] جاری بوده است. در تقریر دلالت این آیه بر مطلوب، می‌توان گفت که در این داستان، حضرت موسی {{ع}}، مطالبی را از [[حضرت خضر]] {{ع}}، به امرالهی [[تعلیم]] دیدند و این می‌تواند دو سبب داشته باشد:

# خداوند می‌خواست به واسطه حضرت خضر، علومی را بر علوم ایشان بیفزاید.

# سبب این [[مأموریت]] این بود که [[حضرت موسی]] {{ع}} اندیشید که در روی [[زمین]] عالم‌تر از ایشان وجود ندارد<ref>این نکته بر کسی پوشیده نیست که طبق اندیشه شیعه امامیه، پیامبران الهی دارای مقام عصمت می‌باشند. لذا گمان نگردد - نعوذ بالله - که حضرت موسی {{ع}} با این اندیشه دچار غرور و تکبر شده و به ورطه گناه افتاده است. اندیشه ایشان به حسب واقع بود که ایشان حجت الهی بر روی زمین هستند و قاعدتاً نباید اعلم از ایشان بر روی زمین باشد. پس هیچ‌گونه ثمره تکبر، بر این نوع اندیشه بار نمی‌گردد.</ref>، و [[خداوند]] [[اندیشه]] ایشان را بدین طریق، تصحیح کرد<ref>قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر، ج۲، ص۳۷.</ref>.

اگر سبب [[مأموریت]] این باشد که خداوند به دنبال [[ازدیاد علم]] حضرت موسی {{ع}} بوده است، اگرچه این افزایش به واسطه یک [[انسان]] تحقق یافته، اما چون به [[امر خداوند]] می‌باشد، [[افزایش علم]] حضرت موسی {{ع}} محسوب شده، و در نتیجه [[آیه]] دلالت بر مطلوب می‌کند.

‌اگر عامل دوم سبب مأموریت باشد، باز افزایش علمِ این [[پیامبر الهی]] محسوب می‌گردد؛ زیرا با این مأموریت، بر [[علم]] حضرت موسی {{ع}} افزوده شد؛ هم از [[جهت]] علومی که از [[حضرت خضر]] {{ع}} [[تعلیم]] دید، و هم از این جهت که به وجود انسان عالم‌تر از خودش [[آگاهی]] پیدا کرد.

نتیجه آنکه [[قرآن]] افزایش علم حضرت موسی {{ع}} را نیز [[تأیید]] می‌کند.<ref>[[محمد تقی یارمحمدیان|یارمحمدیان، محمد تقی]]، [[ازدیاد علم امام از دیدگاه کتاب و سنت (کتاب)|ازدیاد علم امام از دیدگاه کتاب و سنت]]، ص ۴۰.</ref>

== [[حضرت طالوت]] ==

این [[آیه شریفه]] نیز یکی دیگر از آیاتی است که بر [[ازدیاد علم]] در سلسله [[حجج الهی]] دلالت می‌کند. در این [[آیه]]، [[قرآن]] با [[صراحت]] می‌فرماید که [[خداوند]] [[طالوت]] را در [[علم]] و [[قدرت جسمانی]]، فزونی داد. [[اثبات]] مطلوب از آیه شریفه، نیاز به پنج مقدمه دارد:

# قبلاً در بحث واژه‌شناسی ازدیاد، اشاره شد که کاربرد این واژه غالباً در مورد اضافه کردن بر شیء موجود است<ref>راغب اصفهانی، حسین، مفردات، ص۳۸۵.</ref>. این معنا در آیاتی از قرآن مشهود، و به آن تصریح شده است؛ مانند: {{متن قرآن|فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا}}<ref>«به دل بیماری‌یی دارند و خداوند بر بیماریشان افزود؛ و برای دروغی که می‌گفتند عذابی دردناک خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۱۰.</ref>؛ {{متن قرآن|وَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَى رِجْسِهِمْ}}<ref>«و اما در بیماردلان بر پلیدیشان پلیدی می‌افزاید و آنان کافر خواهند مرد» سوره توبه، آیه ۱۲۵.</ref>. زیرا همان‌طور که در این دو آیه تصریح شده است، [[مرض]] و [[رجس]] در [[منافقین]] وجود دارد؛ اتفاق جدیدی که افتاده، افزایش آن می‌باشد.

# قبلاً گفتیم، این واژه دومفعولی است و [[متکلم]] قصد دارد با مفعول اول به مخاطب تفهیم کند، چه کسی افزایش داده شده، و با مفعول دوم بگوید، چه چیزی برآن شخص، افزوده شده است.

# راغب در مفردات<ref>راغب اصفهانی، حسین، مفردات، ص۱۲۳.</ref>، و نیز دیگر لغت‌شناسان<ref>مصطفوی، حسن، التحقیق، ج۱، ص۲۶۹.</ref>، واژه “بسط” را نشردادن، گستراندن، و توسعه دادن معنا نموده‌اند، و “بسطة” نیز که از همان ریشه است، به معنای گستره می‌باشد. ابن‌فارس راجع به این واژه می‌نویسد: {{عربی|و الْبَسْطَةُ في‏ كلّ‏ شي‏ء: السعة}}؛ واژه “بسطة” در هر چیزی به معنای گستردگی است<ref>ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۲۴۷.</ref>.

# در این فقره از آیه شریفه، فاعل فعل “زاد” خداوند است و مفعول اول آن طالوت {{ع}} می‌باشد. {{متن قرآن|بَسْطَةً}} مفعول به دوم، {{متن قرآن|فِي الْعِلْمِ}} متعلق به {{متن قرآن|بَسْطَةً}}<ref>دعاس حمیدان، قاسم، اعراب القرآن الکریم، ج۱، ص۱۰۴.</ref>، یا متعلق به محذوف<ref>درویش، محیی الدین، اعراب القرآن وبیانه، ج۱، ص۳۶۸؛ صافی، محمود، الجدول فی اعراب القرآن، ج۲، ص۵۲۶.</ref> و صفت برای {{متن قرآن|بَسْطَةً}}است. در نتیجه، فعل در [[آیه]] مورد بحث، و دو مفعول آن، این چنین ترجمه می‌شود: [[خداوند]] گستره [[طالوت]] را در [[علم]] و [[جسم]] افزایش داد.

# [[مُلک]] در [[آیه شریفه]]، از [[مناصب]] [[الهی]] است و اگر [[امامت]] نباشد، نظیر آن است؛ زیرا طبق آیه شریفه، نیاز به [[جعل]] و اصطفای الهی دارد. نیز از آنجا که مُلک، [[سلطنت]] بر [[جان]] و [[مال]] [[مردم]] است و این سلطنت، ذاتاً منحصر در [[ولایت خداوند]] است، هرکه به این [[منصب]] نائل شود، [[بنده]] [[برگزیده خداوند]] است که او را بر مردم مسلط گردانیده است<ref>{{متن قرآن|هُنَالِكَ الْوَلَايَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَيْرٌ ثَوَابًا وَخَيْرٌ عُقْبًا}} «آنجا، سروری از آن خداوند راستین است، او در پاداش دادن نیکوتر و در بخشیدن بهتر است» سوره کهف، آیه ۴۴؛ {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}} «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref>. در برخی از [[روایات]] به این معنا که مُلک، منصبی الهی نظیر امامت و [[خلافت]] از [[پیامبر]] است، اشاره شده است”<ref>هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، ج۲، ص۶۵۱؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۲۰۲.</ref>.

حال بعد از این مقدمات می‌گوییم، اگرچه تاکنون [[عالمان]] [[امامیه]]<ref>مفید، محمد بن محمد، ارشاد، ج۱، ص۱۹۴؛ کراجکی، محمد بن علی، التعجب من أغلاط العامة، ص۷۳.</ref> و حتی عالمان دیگر [[مذاهب]]<ref>ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۵۰۷.</ref>، این آیه را دلیل [[برتری]] و فزونی علم و [[قدرت حضرت]] طالوت {{ع}} نسبت به [[بنی‌اسرائیل]] معنا کرده‌اند که کاملاً هم صحیح است، اما دلالت دیگر این [[آیه]]، [[افزایش علم]] [[حضرت طالوت]] {{ع}} فی‌نفسه می‌باشد. با این توضیح که با توجه به مقدمات پیش‌گفته، [[خداوند متعال]] [[گستره علم]] ایشان را افزایش داده است. یعنی ایشان از گستره‌ای از [[علم]] برخوردار بوده‌اند و اتفاق جدید این است که [[خداوند]] خبر می‌دهد، گستره علم ایشان را افزوده است. دقت شود که خداوند می‌توانست این طور بفرماید، {{عربی|و زاده علماً و جسماً}}، که باز هم با توجه به اینکه “زاد” افزایش شیء (علم) موجود است، دلالت بر افزایش علم ایشان می‌نمود، اما مفعول دوم را خود علم قرار نداد. در نتیجه حضرت طالوت از یک گستره [[علمی]] برخوردار بوده و اکنون آیه خبر می‌دهد که خداوند بر آن گستره افزوده است. از این‌رو همان‌گونه که آیه، بر [[فضیلت]] حضرت طالوت نسبت به [[بنی اسرائیل]] دلالت می‌کند، بر افزایش گستره علمی ایشان نیز دلالت دارد.

نتیجه آنکه این آیه نیز مانند [[آیات]] قبل، بر [[ازدیاد علم]] [[انبیا]] و اوصیای ایشان {{عم}} دلالت می‌کند.<ref>[[محمد تقی یارمحمدیان|یارمحمدیان، محمد تقی]]، [[ازدیاد علم امام از دیدگاه کتاب و سنت (کتاب)|ازدیاد علم امام از دیدگاه کتاب و سنت]]، ص ۴۱.</ref>

== منابع ==

{{منابع}}

== پانویس ==