علم در اخلاق اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۳۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{ویرایش غیرنهایی}}
{{مدخل مرتبط
{{ولایت}}
| موضوع مرتبط = علم
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
| عنوان مدخل  = علم
: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[علم]]''' است. "'''[[علم]]'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
| مداخل مرتبط = [[علم در لغت]] - [[علم در قرآن]] - [[علم در نهج البلاغه]] - [[علم در کلام اسلامی]] - [[علم در اخلاق اسلامی]] - [[علم در معارف دعا و زیارات]] - [[علم در معارف و سیره علوی]] - [[علم در معارف و سیره نبوی]] - [[علم در معارف و سیره سجادی]] - [[علم در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
| پرسش مرتبط  =  
: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[علم در قرآن]] | [[علم در حدیث]] | [[علم در کلام اسلامی]]| [[علم در اخلاق اسلامی]]</div>
}}
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[علم (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">


==[[علم]] چیست؟==
== [[علم]] چیست؟ ==
*[[علم]] در لغت به معنی دانستن، [[یقین]] کردن و [[ادراک]] است<ref>دهخدا.</ref> و در اصطلاح دارای معانی گوناگونی است. یکی از معانی اصطلاحی [[علم]] عبارت است از مجموعه قضایایی که مناسبتی بین آنها در نظر گرفته شده<ref>محمدتقی مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ج۱، ص۶۴.</ref>، اعم از اینکه قضایای شخصی و خاص یا کلی و عام باشند و اعم از اینکه قضایای عام، اعتباری و قراردادی یا [[حقیقی]] باشند و اعم از اینکه قضایای [[حقیقی]]، نظری یا [[تجربی]] باشند؛ بنابراین منظور از [[علم]] در این اصطلاح، هرگونه دانشی است که به مرحله تدوین رسیده باشد<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۰.</ref>.
[[علم]] در لغت به معنی دانستن، [[یقین]] کردن و [[ادراک]] است<ref>دهخدا.</ref> و در اصطلاح دارای معانی گوناگونی است. یکی از معانی اصطلاحی [[علم]] عبارت است از مجموعه قضایایی که مناسبتی بین آنها در نظر گرفته شده<ref>محمدتقی مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ج۱، ص۶۴.</ref>، اعم از اینکه قضایای شخصی و خاص یا کلی و عام باشند و اعم از اینکه قضایای عام، اعتباری و قراردادی یا [[حقیقی]] باشند و اعم از اینکه قضایای [[حقیقی]]، نظری یا [[تجربی]] باشند؛ بنابراین منظور از [[علم]] در این اصطلاح، هرگونه دانشی است که به مرحله تدوین رسیده باشد<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی، ج۱]]، ص۲۶۰.</ref>.


==ستودگی‌های [[علم]]==
== ستودگی‌های [[علم]] ==
===[[علم]] از دیدگاه [[عقل]]===
=== [[علم]] از دیدگاه [[عقل]] ===
*[[علم]] به خودی خود لذیذ و خوشایند است. [[لذت]] و ابتهاجی که با [[علم]] نصیب [[انسان]] می‌شود، از راه دیگر، کمتر به دست می‌آید؛ چراکه [[ادراک]] هر چیز به معنی احاطه بر آن است و [[تصرف]] به حساب می‌آید. [[انسان]] وقتی به دانشی دست می‌یابد و صورت و [[حقیقت]] آن را در ذات خود می‌بیند، خود را صاحب و مالک آن می‌داند؛ حتی می‌توان گفت این نوع [[مالکیت]] از [[مالکیت]] [[اموال]] که هیچ ربط واقعی و [[حقیقی]] با وجود ما ندارند، قوی‌تر است؛ چون همیشگی است و کسی نمی‌تواند آن را از [[انسان]] [[سلب]] کند. [[علم]] چنان [[لذت]] بخش است که وقتی [[دانش]] را به [[انسان]] نسبت می‌دهند، حتی اگر دانسته بی‌اهمیتی باشد، [[انسان]] خوشحال می‌شود و هنگامی که او را [[جاهل]] می‌خوانند. حتی اگر در امور پیش پا افتاده - [[غمگین]] می‌شود؛ اگر چه این [[غم]] و [[اندوه]] به تناسب [[ارزش]] و اهمیت [[علم]] و [[جهل]] مورد نظر، کوچک و بزرگ می‌شوند<ref>محمد بن مرتضی فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۹، ص۲۸.</ref>.
[[علم]] به خودی خود لذیذ و خوشایند است. [[لذت]] و ابتهاجی که با [[علم]] نصیب [[انسان]] می‌شود، از راه دیگر، کمتر به دست می‌آید؛ چراکه [[ادراک]] هر چیز به معنی احاطه بر آن است و [[تصرف]] به حساب می‌آید. [[انسان]] وقتی به دانشی دست می‌یابد و صورت و [[حقیقت]] آن را در ذات خود می‌بیند، خود را صاحب و مالک آن می‌داند؛ حتی می‌توان گفت این نوع [[مالکیت]] از [[مالکیت]] [[اموال]] که هیچ ربط واقعی و [[حقیقی]] با وجود ما ندارند، قوی‌تر است؛ چون همیشگی است و کسی نمی‌تواند آن را از [[انسان]] سلب کند. [[علم]] چنان [[لذت]] بخش است که وقتی [[دانش]] را به [[انسان]] نسبت می‌دهند، حتی اگر دانسته بی‌اهمیتی باشد، [[انسان]] خوشحال می‌شود و هنگامی که او را [[جاهل]] می‌خوانند. حتی اگر در امور پیش پا افتاده - [[غمگین]] می‌شود؛ اگر چه این [[غم]] و [[اندوه]] به تناسب [[ارزش]] و اهمیت [[علم]] و [[جهل]] مورد نظر، کوچک و بزرگ می‌شوند<ref>محمد بن مرتضی فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۹، ص۲۸.</ref>.
*با این همه، فایده اصلی [[علم]]، نزدیکی به خداست؛ چون بالاترین کمال برای [[انسان]]، [[رهایی]] از قید ماده و [[خروج]] از دایره زمان و مکان است؛ چراکه [[انسان]] به این [[وسیله]] به ملأ أعلى و [[مقربان]] درگاه الاهی شباهت پیدا می‌کند. [[رهایی]] از ماده، تنها یک [[صفت کمالی]] نیست، بلکه زمینه‌ای است که [[انسان]] را برای کسب همه [[کمالات]] ممكن [[توانایی]] می‌دهد. در [[حکمت]] متعالیه به [[اثبات]] رسیده است که [[علم]] و تجرد لازمه یکدیگرند، نفس [[انسانی]] هرچه از [[دانش]] برخوردارتر شود، از قید ماده آزادتر می‌شود.
*علاوه بر این، [[علم]] در [[دنیا]] نیز مایه [[عزت]] و اعتبار [[انسان]] است. همه [[انسان‌ها]] از [[نیک]] و بد و عالی و دانی، به صاحب [[دانش]] [[احترام]] می‌گذارند.
*از این رو نه تنها رسیدن به [[کمالات معنوی]]، بلکه دستیابی به بسیاری از [[مواهب مادی]] نیز در گرو [[دانش]] است<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۰-۲۶۱.</ref>.
===[[علم]] از دریچه [[شرع]]===
*[[دانش]] یکی از موضوع‌هایی است که [[قرآن کریم]] بیشترین اهمیت را به آن مبذول کرده است. [[قرآن]] در بیش از نهصد موضع، [[دانایی]] را ستوده یا بدان فراخوانده است و برای تأکید بر اهمیت دانستن، در تعبیر از آن بیست واژه را استخدام کرده است. ما در این بخش، تنها به تعدادی از [[آیات قرآنی]] که به طور خاص، [[علم]] و [[آگاهی]] را [[ستایش]] می‌کنند، اشاره می‌کنیم. از منظر [[قرآن کریم]]، [[خداوند]] آسمان‌ها و [[زمین]] را آفرید و [[اراده]] خود را در آنها [[حاکم]] کرد تا [[انسان]] به [[علم]] و [[قدرت]] او [[آگاه]] شود{{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا}}<ref>«خداوند است که هفت آسمان را و از زمین همانند آنها را آفریده است. فرمان (وی) میان آنها فرود می‌آید تا بدانید که خداوند بر هر کاری تواناست و اینکه دانش خداوند فراگیر همه چیز است» سوره طلاق، آیه ۱۲.</ref> و [[انسان]] نیز تنها با ملاک [[دانایی]] بر سایر مخلوقات [[برتری]] یافته است{{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم، گفتند: آیا کسی را در آن می‌گماری که در آن تباهی می‌کند و خون‌ها می‌ریزد در حالی که ما تو را با سپاس، به پاکی می‌ستاییم  و تو را پاک می‌شمریم ؛ فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید» سوره بقره، آیه ۳۰.</ref>. و [[آدم]] فقط با دانستن اسماء مستحق [[خلافت]] شد<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱۷.</ref>.
*[[دانش]] در [[منطق]] [[قرآن کریم]] از ویژگی‌های بی‌نظیری برخوردار است. از آن جمله:
#با آنکه همه [[زندگی]] [[جهان]] را متاع اندکی می‌داند{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ}}<ref>«ای مؤمنان! چگونه‌اید که چون به شما گفته شود در راه خداوند رهسپار (جنگ) گردید، گرانخیزی می‌ورزید ؟ آیا به جای جهان واپسین به زندگانی این جهان خرسند شده‌اید؟ در حالی که کالای زندگی این جهان در برابر جهان واپسین جز اندکی نیست» سوره توبه، آیه ۳۸.</ref>، [[حکمت]] را خیر فراوان شمرده است: {{متن قرآن|يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}}<ref>«به هر که خواهد فرزانگی می‌بخشد و هر که را فرزانگی دهند به راستی خیری فراوان داده‌اند؛ و جز خردمندان در یاد نمی‌گیرند» سوره بقره، آیه ۲۶۹.</ref>.[[حکمت]] غالباً در معلومات [[عقلی]] صادق[[حق]] که [[دروغ]] و بطلان نمی‌پذیرد، استعمال می‌شود<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۹۵.</ref>. در این [[آیه]]، فعل "ایتاء" با صیغه مجهول آمده تا دلالت کند [[حکمت]] به خودی خود منشأ خیر فراوان است، نه، از آن جهت که از جانب خداست؛ زیرا همه چیزهایی که [[خداوند]] [[عنایت]] می‌کند، منشأ خیر فراوان نیست، چنانکه [[مال]] را نیز [[خدا]] می‌دهد<ref>سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۹۵.</ref>، ولى منشأ خیر فراوان نیست.
#[[دانش]] منشأ تعالی [[انسان]] است: {{متن قرآن|إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ}}<ref>«از بندگان خداوند تنها دانشمندان از او می‌هراسند، بی‌گمان خداوند پیروزمندی آمرزنده است» سوره فاطر، آیه ۲۸.</ref>.
*بر این اساس [[آیات الاهی]] تنها در [[جان]] [[عالمان]] و دانشوران به تمام معنى اثر گذاشته، [[ایمان]] و [[ترس از خدا]] را به ارمغان می‌آورند<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص۴۲.</ref> و هرکس عالم‌تر و از [[دانش]] پربارتر، به [[خدا]] باورمندتر و از او ترسان‌تر است<ref>فیض کاشانی، الاصفی، ج۲، ص۱۰۲۵.</ref>. و جان‌های تهی از [[دانش]] چنان‌که [[شایسته]] است با کی از [[خدا]] ندارند<ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان، ج۸، ص۴۲۸.</ref>. به همین [[دلیل]] [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} فرمود: "من از همه شما [[خداترس]] ترم"<ref>عبدالرحمن بن محمد ثعالبی، الجواهر الحسان، ج۵، ص۵۸۶؛ بغوی، معالم التنزیل، ج۲، ص۴۰۷ و ص۵۳۲.</ref>.
*و در [[حدیثی]] دیگر آمده است: "خداشناس‌ترین شما خداترس‌ترین شماست"<ref>{{متن حدیث|أَعْلَمُكُمْ بِاللَّهِ أَخْوَفُكُمْ لِلَّهِ}}؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۸، ص۲۴۲.</ref>.
*[[قرآن کریم]] علاوه بر [[ستایش]] [[دانش]]، دانشوران را نیز در مرتبه‌ای فراتر از دیگران تصویر نموده، می‌فرماید: {{متن قرآن|هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الأَلْبَابِ}}<ref>«آیا (آن کافر ناسپاس بهتر است یا) کسی که هر دم از شب در سجده و ایستاده با فروتنی به نیایش می‌پردازد از جهان واپسین می‌هراسد و به بخشایش پروردگارش امید می‌برد؟ بگو: آیا آنان که می‌دانند با آنها که نمی‌دانند برابرند؟ تنها خردمندان پند می‌پذیرند» سوره زمر، آیه ۹.</ref>.
*صاحبان [[دانش]] در [[قرآن]] با صفت‌هایی برجسته ستوده شده‌اند، از جمله آنها را [[گواه]] صحت [[باورهای اسلامی]]، [[آگاه]] از حقایق [[قرآن]]، مستعد دریافت [[پیام]] کائنات و [[درک]] [[آیات الاهی]] و آماده [[هدایت]] و [[ایمان]] می‌داند<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۱-۲۶۲.</ref>.
====[[گواهان توحید]]====
*{{متن قرآن|شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ}}<ref>«خداوند- که به دادگری ایستاده است- و فرشتگان و دانشوران گواهی می‌دهند که: هیچ خدایی نیست جز او که پیروزمند فرزانه است» سوره آل عمران، آیه ۱۸.</ref><ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۱۱۵.</ref>
*صاحبان [[دانش]] [[شهادت]] می‌دهند به یکتایی [[خدا]]؛ چون نشانه‌های او را در آفاق و انفس می‌بینند. این [[نشانه‌ها]] مشاعر آنها را پر و در [[عقول]]‌شان رخنه کرده است<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۳.</ref>.


====[[شاهدان]] [[رسالت]]====
با این همه، فایده اصلی [[علم]]، نزدیکی به خداست؛ چون بالاترین کمال برای [[انسان]]، [[رهایی]] از قید ماده و [[خروج]] از دایره زمان و مکان است؛ چراکه [[انسان]] به این وسیله به ملأ أعلى و [[مقربان]] درگاه الاهی شباهت پیدا می‌کند. [[رهایی]] از ماده، تنها یک [[صفت کمالی]] نیست، بلکه زمینه‌ای است که [[انسان]] را برای کسب همه [[کمالات]] ممكن [[توانایی]] می‌دهد. در [[حکمت]] متعالیه به [[اثبات]] رسیده است که [[علم]] و تجرد لازمه یکدیگرند، نفس [[انسانی]] هرچه از [[دانش]] برخوردارتر شود، از قید ماده آزادتر می‌شود.
*{{متن قرآن|وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ}}<ref>«و کافران می‌گویند: تو فرستاده (خداوند) نیستی؛ بگو: میان من و شما خداوند و کسی که دانش کتاب نزد اوست، گواه بس» سوره رعد، آیه ۴۳.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۳.</ref>.
====[[آگاهان به تأویل]]====
*{{متن قرآن|وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ}}<ref>«اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه)‌اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه)‌اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی ک» سوره آل عمران، آیه ۷.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۳.</ref>.
====هم رتبه [[اهل]] [[ایمان]]====
*{{متن قرآن|يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ}}<ref>«ای مؤمنان! چون در نشست‌ها به شما گویند جا باز کنید، باز کنید تا خداوند برایتان (در بهشت) جا باز کند و چون گویند: برخیزید، برخیزید تا خداوند (پایگاه) مؤمنان از شما و فرهیختگان را چند پایه بالا برد و خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره مجادله، آیه ۱۱.</ref>.
*این [[آیه]] دلالت می‌کند که [[مؤمنان]] بر دو دسته‌اند: عالم و غیر عالم و [[مؤمن]] عالم [[برتر]] از [[مؤمن]] غير عالم است و رفع درجات مخصوص [[عالمان]] است<ref>سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۱۸۸.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۳-۲۶۴.</ref>.
====آماده [[ایمان]]====
*{{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذَا يُتْلَى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا}}<ref>«بگو: چه بدان (آیات) ایمان آورید چه ایمان نیاورید؛ بی‌گمان چون بر کسانی که پیش از این (به آنان) دانش داده‌اند خوانده شود به سجده با روی بر زمین می‌افتند» سوره اسراء، آیه ۱۰۷.</ref>.
*{{متن قرآن|وَيَقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنْ كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولًا}}<ref>«و می‌گویند: پاکا که پروردگار ماست، به راستی وعده پروردگار ما انجام یافتنی است» سوره اسراء، آیه ۱۰۸.</ref>.
*{{متن قرآن|وَيَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعًا}}<ref>«و با روی بر زمین می‌افتند، می‌گریند و (قرآن) بر فروتنی آنان می‌افزاید» سوره اسراء، آیه ۱۰۹.</ref>.
*[[ایمان آوردن]] آنان که از پیش به آنها [[علم]] داده‌اند، نشان می‌دهد که [[قرآن]] [[حقانیت]] کتاب [[حق]] [[قرآن]] است [[کریم]] و از و جانب [[خدا]] نازل شده است<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۳، ص۲۲۲.</ref>. و این بدان معنی است که این دسته از [[عالمان]] بر [[رسول]] خداگواه‌اند<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۴.</ref>.
====دریافت [[آیات الاهی]]====
*{{متن قرآن|بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ}}<ref>«اما آن (قرآن) آیاتی روشن است در سینه کسانی که به آنان دانش داده‌اند و آیات ما را جز ستمکاران انکار نمی‌کنند» سوره عنکبوت، آیه ۴۹.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۴.</ref>.
====[[فهم]] أمثال [[قرآنی]]====
*{{متن قرآن|وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ}}<ref>«و این مثل‌ها را برای مردم می‌زنیم و آنها را جز دانشوران درنمی‌یابند» سوره عنکبوت، آیه ۴۳.</ref>.
*این [[آیه شریفه]] به این مطلب اشاره می‌کند که امثال [[قرآنی]] هر چند عمومی است و به گوش همه می‌رسد، ولی فقط [[اهل]] [[علم]] که حقایق امور را [[درک]] می‌کنند، می‌توانند معانی [[حقیقی]] و مقصود اصلی آنها را دریابند. این مطلب از تعبیر {{عربی|لا يعقلها}}، به جای {{عربی|ما يُؤْمِنْ}}، استفاده می‌شود<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۶، ص۱۳۲.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۴-۲۶۵.</ref>.
====[[علم]] و [[دانش]] در [[میزان عمل]]====
*طبق روایاتی که از [[پیشوایان معصوم]]{{ع}} به دست ما رسیده، [[دانش]] سنگین‌ترین حسنه‌ای است که در [[میزان عمل]] [[انسان]] نهاده می‌شود. [[تبیین]] این سخن را بر عهده چند [[روایت]] می‌گذاریم. [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: یک [[ساعت]] نشستن در مجلس گفت وگوی [[علمی]] نزد [[خدا]] محبوب‌تر است از هزار [[شب]] [[بیداری]] که در هر [[شب]] هزار رکعت [[نماز]] خوانده شود و محبوب‌تر است از هزار [[لشکرکشی]] در [[راه خدا]] و [[دوازده]] هزار ختم [[قرآن]] و بهتر است از یک سال [[عبادت]] که روزش را [[روزه]] بداری و [[شب]] هایش را [[نماز]] بخوانی <ref>میرزا حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل، ج۵، ص۳۹۶.</ref>.
*کسی که به قصد یادگیری از [[خانه]] خود خارج می‌شود، در برابر هر قدم که بر میدارد، [[خداوند عزوجل]] [[ثواب]] یک [[پیامبر]] و یکی از شهدای [[بدر]] را برای او مینویسد و در ازای هر حرف که بشنود یا بنویسد، شهری در [[بهشت]] به او میدهد. دانشجو را [[خدا]] [[دوست]] دارد و [[فرشتگان]] و [[پیامبران]] هم. جز انسان‌های [[سعادتمند]] کسی [[دانش]] را [[دوست]] ندارد؛ خوشا به حال دانشجو در [[روز قیامت]]... <ref>محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۱۷۸.</ref>.
*[[امام رضا]]{{ع}} نیز به واسطه پدرانش از [[رسول خدا]]{{صل}} [[روایت]] کرده است: دانشجویی بر هر [[مسلمان]] [[واجب]] است، [[دانش]] را در جایی بجویید که [[گمان]] می‌رود باشد و از [[اهل]] [[دانش]] بیاموزید که آموختنش [[نیکی]]، جستنش [[عبادت]]، گفت وگویش [[تسبیح]]، عمل به آن [[جهاد]]، یاددادنش به آنکه نمی‌داند [[صدقه]] و بخشیدنش به آنکه سزاوار است موجب نزدیکی به خداست؛ زیرا [[دانش]] [[حلال و حرام]] را [[آشکار]] و راه [[بهشت]] را روشن می‌کند. به هنگام [[وحشت]] مایه [[انس]]، در [[غربت]] و [[تنهایی]] همراه، در [[خلوت]] هم سخن، در [[سختی]] و آسانی [[راهنما]]، در برابر [[دشمن]] [[سلاح]] و در حضور [[دوستان]] [[زینت]] است. [[خداوند]] با [[دانش]] گروهی را بر میکشد و آنها را راهبران راه خیر می‌کند تا [[مردم]] آثار آنها را اقتباس، کارهایشان را [[پیروی]] و به آرایشان عمل کنند. [[فرشتگان]] [[شوق]] [[دوستی]] شان را دارند، بال‌های خویش را به آنها می‌ماند و در نمازشان به آنها [[درود]] می‌فرستند. هر خشک و تر، حتی ماهیان و جنبندگان دریا و درندگان و چهارپایان خشکی برای آنها [[استغفار]] می‌کنند؛ زیرا [[دانش]]، قلوبی را که با [[نادانی]] مرده زنده می‌کند، دیدگان تاریک را و می‌دهد بدن‌های ضعیف را [[قوت]] می‌بخشد. و [[انسان]] را به رتبه [[اخیار]] وجایگاه [[ابرار]] می‌رساند و در [[دنیا]] و [[آخرت]] تا در جات عالی بر می‌کشد. [[یادآوری]] [[دانش]] هم سنگ [[روزه]] و گفت و گویش هم وزن [[نماز]] است. به [[وسیله]] [[دانش]] است که [[اطاعت]] [[پروردگار]] به جا می‌آید و [[بندگان]] او را می‌پرستند.[[صله رحم]] با [[دانش]] می‌شود و [[حلال و حرام]] با [[دانش]] شناخته می‌شود. [[دانش]] پیشواست و عمل پیرو او. سعادتمندان [[دانش]] را [[الهام]] میگیرند و نگون بختان از آن محروم‌اند، خوشا کسی که از [[دانش]] [[محروم]] نشود<ref>محمد بن حسن طوسی، امالی، ص۴۸۸؛ شهید ثانی، منیة المرید، ص۱۰۸.</ref>.
*[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} می‌فرماید: [[دین]] در صورتی کامل می‌شود که بیاموزید و به آن عمل کنید. [[طلب علم]] از طلب [[مال]] بر شما واجب‌تر است؛ چون [[مال]]، هم تقسیم شده هم تضمین. خدای عادلی آن را بین شما تقسیم کرده و ضمانت کرده، سهم هر کس را بدهد و به [[وعده]] خویش [[وفا]] می‌کند. ولی [[علم]] بین همه تقسیم نشده و هیچ‌کس آن را برای شما ضمانت نکرده است بلکه در نزد اهلش نگاه‌داری می‌شود <ref>محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۱، ص۳۰.</ref> و تنها با طلب به دست می‌آید<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۵-۲۶۶.</ref>.


==بایسته‌های دانشوری==
علاوه بر این، [[علم]] در [[دنیا]] نیز مایه [[عزت]] و اعتبار [[انسان]] است. همه [[انسان‌ها]] از [[نیک]] و بد و عالی و دانی، به صاحب [[دانش]] [[احترام]] می‌گذارند.
*صفت‌هایی مورد بحث قرار می‌گیرد که برای یک دانشور - خواه [[آموزگار]] و خواه دانش‌آموز - ضروری است.
===[[اخلاص]]===
*[[اخلاص]] به معنی پاک‌سازی [[نیت]] از شائبه‌های غیر الاهی، چیزی است که در همه [[کارها]] به تأكید و تکرار از ما خواسته شده است. [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ}}<ref>«و فرمانی نیافته بودند جز این که خدا را در حالی که دین خویش را برای او ناب داشته‌اند، با درستی آیین، بپرستند» سوره بینه، آیه ۵.</ref>.
*[[خالص]] کردن [[نیت]] بر عمل، مقدم از عمل و ضروری‌تر و ارزشمندتر است؛ چرا که [[نیت]]، معیار [[ارزش اعمال]] [[آدمی]] است. [[رسول اعظم]]{{صل}} می‌فرماید: "و [[انسان]] محصولی جز بازتاب [[نیت]] خویش نخواهد داشت"<ref>{{متن حدیث|إِنَّمَا اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ}}.</ref>
*[[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} می‌فرماید: "هرکس فقط همان را دارد که [[نیت]] می‌کند"<ref>{{متن حدیث| وَ إِنَّمَا لاِمْرِئٍ مَا نَوَى}}؛ محمد بن حسن طوسی، تهذیب الأحکام، ج۱، ص۸۳.</ref>.
*بنابراین، [[تعلیم و تعلم]] و به طور کلی هرگونه فعالیت [[علمی]]، در صورتی [[جایگاه]] و [[ارزش]] واقعی خود را پیدا می‌کند و [[بهترین]] نتیجه را می‌بخشد که از پشتوانه [[نیت]] [[خالص]] برخوردار باشد.... على{{ع}} می‌فرماید: "[[برترین]] [[دانش]]، آن است که در آن [[اخلاص]] مراعات شود"<ref>{{متن حدیث|أفضل العلم ما أخلص فيه}}.</ref>
*و [[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} می‌فرماید: "دانشمندی که برای [[خدا]] [[علم]] میآموزد، هیبتش همه چیز را فرا میگیرد و عالمی که بخواهد به [[وسیله]] علمش [[ثروت اندوزی]] کند، از همه چیز خواهد ترسید"<ref>{{متن حدیث|العالم إذا أراد بعلمه وجه الله عزوجل هابه كل شئ، وإذا أراد بعلمه أن يكنز به الكنوز هاب من كل شئ}}.</ref>
*[[اخلاص]] نه تنها [[علم]] را اثرگذار و نتیجه بخش می‌کند، بلکه [[آموزش]] آن را تسهیل و روند [[فراگیری]] را سرعت می‌بخشد.
*[[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} می‌فرماید: "هرکس [[چهل]] روز خالصانه برای [[خدا]] کار کند، چشمه‌های [[حکمت]] از قلبش بر زبانش جاری می‌شود"<ref>{{متن حدیث|مَا أَخْلَصَ عَبْدٌ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً إِلاَّ جَرَتْ يَنَابِيعُ اَلْحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَى لِسَانِهِ}}.</ref>
*[[امام]] على{{ع}} می‌فرماید: "هنگام تحقق اخلاص، [[بصیرت]] روشن می‌شود"<ref>{{متن حدیث|عِنْدَ تَحَقُّقِ اَلْإِخْلاَصِ تَسْتَنِيرُ اَلْبَصَائِرُ}}.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۶-۲۶۷.</ref>.
===[[عمل به مقتضای علم]]===
* [[علوم دینی]] از طرفی با [[باور]] [[انسان‌ها]] در [[ارتباط]] است و از طرفی عالم [[دینی]] [[وظیفه]] دارد دانسته‌های خود را به دیگران [[آموزش]] داده، آنها را به کسب فضیلت‌هایی که دانشش اقتضا می‌کند، فرا بخواند؛ بنابراین، در صورتی می‌تواند در [[باور]] مخاطبان خود اثرگذار باشد که خود به مقتضای آنچه می‌داند عمل کند. [[قرآن کریم]] بدون عمل و [[دعوت]] بدون [[التزام]] را به [[سختی]] [[نکوهش]] کرده، می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چرا چیزی می‌گویید که (خود) انجام نمی‌دهید؟» سوره صف، آیه ۲.</ref>
*قول بدون عمل چنان در [[منطق]] [[دین اسلام]] ناشایسته است که برخی [[مفسران]] [[باور]] نکرده‌اند این [[آیه]] خطاب به [[مسلمانان]] باشد. هم از این رو نوشته‌اند در این [[آیه منافقان]] به لحاظ [[اقرار]] ظاهری به [[اسلام]] [[اهل]] [[ایمان]] نامیده شده‌اند<ref>فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۹، ص۴۵۹؛ محمد بن عبدالله بن أبی‌زمنین، تفسیر، ج۴، ص۳۸۲.</ref>. [[همراهی]] [[آگاهی]] با عمل چنان طبیعی است که اگر کسی به رغم [[آگاهی]] و [[دعوت]] دیگران به [[کار نیک]] خود، به آن پایبند نباشد، از نظر [[قرآن]]، خود را فراموش کرده است: {{متن قرآن|أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ}}<ref>«آیا مردم را به نیکی فرا می‌خوانید و خود را از یاد می‌برید با آنکه کتاب (خداوند) را می‌خوانید؟» سوره بقره، آیه ۴۴.</ref>.
*در [[منطق]] [[دین اسلام]]، فایده دانستن عمل کردن است. [[علم کامل]] [[علمی]] است که به مقتضای آن عمل شود <ref>علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۱۹۹.</ref>؛ چرا که [[وظیفه]] [[دانش]]، نمایاندن راه است؛ و برای رسیدن به مقصد، عمل لازم است<ref>علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۲۲.</ref>. [[عمل به مقتضای علم]] به مثابه یک امر آسمانی [[ارزشمند]] از جانب [[خدا]] به [[انسان]] [[الهام]] می‌شود و [[نشانه]] [[خوشبختی]] است و عدم آن از نشانه‌های [[بدبختی]] [[انسان]] است<ref>محمد بن حسن طوسی، امالی، ص۴۸۸؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۳۲.</ref>. از آنجاکه [[طبیعت]] دانستن، کاربست آن را اقتضا می‌کند، سخن گفتنی که ناشی از [[آگاهی]] است، بدون عمل به آن، [[سفاهت]] است<ref>ابن عبدالبر، جامع بیان العلم و فضله، ج۲، ص۶؛ قرطبی، تفسیر، ج۱، ص۴۱.</ref>؛ چون عمل به دانسته‌ها مقتضای [[عقل انسان]] است و [[نیازمند]] دستوری [[دینی]] نیست، یکی از پرسش‌های اولیه در [[روز قیامت]]، کیفیت عمل به دانسته هاست<ref>عبدالله بن بهرام دارمی، سنن، ج۱، ص۱۳۵؛ سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، ج۲۰، ص۶۱.</ref>.
* [[علم]] بی‌عمل در نگاه [[پیامبر اکرم]]{{صل}} بی‌فایده<ref>خطیب بغدادی، اقتضاء العلم العمل، ص۲۰؛ ابن عبدالبر، جامع بیان العلم وفضله، ج۲، ص۶؛ عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع الصغیر، ج۱، ص۵۱۰.</ref> است؛ چونان گنجی که صاحبش جز زحمت اندوختنش بهره دیگری از آن ندارد<ref>ذهبی، میزان الاعتدال، ج۲، ص۵۳؛ ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۴۶.</ref>. می‌فرمود: "[[راوی]] [[دانش]] نباشید به آن عمل کنید"<ref>{{متن حدیث|كونوا للعلم رعاة ولا تكونوا له رواة}}؛ علی بن حسین صدوق، خصال، ص۱؛ عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع الصغیر، ج۲، ص۲۹۸.</ref>.
*[[امیرالمؤمنين]]{{ع}} [[علم]] بی‌عمل را در خت بی‌میوه<ref>على بند محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۳۴۰.</ref> وكمان بی‌زه<ref>على بند محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۳۴۰.</ref> نامیده است. که نه ثمری دارد و نه کاری از آن ساخته می‌شود.
*عالم بی‌عمل از نظر [[قرآن کریم]] اصلاً عالم نیست. [[امام صادق]]{{ع}}در [[تفسیر]] [[آیه کریمه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ}}<ref>« از بندگان خداوند تنها دانشمندان از او می‌هراسند» سوره فاطر، آیه ۲۸.</ref>، می‌فرماید: "مقصود از عالم کسی است که فعلش گفتارش را [[تصدیق]] کند، کسی که چنین نباشد عالم نیست"<ref>{{متن حدیث|يَعْنِي بِالْعُلَمَاءِ مَنْ صَدَّقَ فِعْلُهُ قَوْلَهُ وَ مَنْ لَمْ يُصَدِّقْ فِعْلُهُ قَوْلَهُ فَلَيْسَ بِعَالِمٍ}}؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۸، ص۲۴۲.</ref>.
* [[رسول خدا]]{{صل}} عالم بی‌عمل را گاهی به چراغی [[تشبیه]] می‌کند که خود را می‌سوزاند و به دیگران روشنی می‌بخشد<ref>ابن عبدالبر، جامع بیان العلم و فضله، ج۱، ص۱۹۵؛ متقی هندی، کنز العمال، ج۱۰، ص۲۱۰.</ref>. این در صورتی است که علمش به دیگران سودی برساند و گاهی به سنگی که بر دهانه نهری افتاده، کشتزار را از آب [[محروم]] می‌کند و خود نیز از آن نمی‌نوشد<ref>مناوی، فیض الغدیر، ج۴، ص۲۰۶.</ref> چرا که دیگران نیز با [[مشاهده]] حال او به گفتارش اعتنایی نمی‌کنند و از آن بهره‌ای نمی‌برند. [[علی]]{{ع}} نیز او را [[انسان]] [[سرگردانی]] می‌داند که هرگز از [[جهل]] خود سر برنمی‌دارد<ref>ابوالفضل علی طبرسی، مشکاة الانوار فی غرر الاخبار، ص۲۴۴؛ شهید ثانی، منیة المرید، ص۱۴۷.</ref> و چون تیرانداز بی‌کمانی است که کاری از پیش نمی‌برد<ref>حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول، ص۱۱۱.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۷-۲۶۹.</ref>.


===[[حسن خلق]] ===
از این رو نه تنها رسیدن به [[کمالات معنوی]]، بلکه دستیابی به بسیاری از [[مواهب مادی]] نیز در گرو [[دانش]] است<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی، ج۱]]، ص۲۶۰-۲۶۱.</ref>.
*[[حسن خلق]] یا [[اخلاق نیکو]] به دو معنی اطلاق می‌شود: نخست مرتبه کمال [[نفسانی]] [[انسان]] که همه [[غرایز]] در حالت [[اعتدال]] قرار گرفته، صفت‌های [[ناپسند]]، کنترل شده و سجایای [[پسندیده]] و بروز رسیده است. به این معنی است که [[اخلاق پیامبر]] گرامی [[اسلامی]]{{صل}}، بشکوه و بزرگ است: {{متن قرآن|وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ}}<ref>«و به راستی تو را خویی است سترگ» سوره قلم، آیه ۴.</ref>.
*معنی دیگر، برخورد خوش و [[مهربانی]] با دیگران است که با برخی رذیلت‌ها نیز قابل جمع است و در بعضی [[روایات]]، [[حسن خلق]] به این معنی به کار رفته است.
*[[امام صادق]]{{ع}} در جواب کسی که از او تعریف [[حسن خلق]] را خواسته، می‌فرماید: "[[حسن خلق]] آن است که [[فروتن]] و خوش [[کلام]] باشی و با برادرت با گشاده رو به رو شوی"<ref>{{متن حدیث|تُلِينُ جَنَاحَكَ وَ تُطِيبُ كَلاَمَكَ وَ تَلْقَى أَخَاكَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۱۰۳.</ref>.
*طبق این معنی ممکن است کسی خوش [[اخلاق]] نامیده شود که دارای برخی صفت‌ها و سجایای [[ناپسند]] نیز باشد. از نظر [[قرآن کریم]]، این صفت، عامل موفقیت [[رسول]] خداست: {{متن قرآن|فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ}}<ref>«پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند» سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.</ref>.
*[[حسن خلق]] به معنی دوم یکی از عواملی است که در تحقق معنی اول مؤثر از [[اخلاق]] است. دانشور به هر دو معنی، محتاج [[حسن خلق]] است؛ به معنی اول [[نیازمند]] است، چون بسیاری از [[اخلاق ناپسند]] یا کسب [[دانش]] را مشکل می‌کنند یا کارآمدی آن را و هم از این رو با عنوان خود در عداد زذیلت‌های [[عالمان]] شمرده شده‌اند؛ به معنی دوم نیز به [[حسن خلق]] محتاج است؛ زیرا:
*'''اولاً،''' [[خوش‌اخلاقی]] نه تنها از صفت‌های [[اهل]] [[ایمان]]، بلکه معیار سنجش [[ایمان]] است. [[امام باقر]]{{ع}} می‌فرماید: "کسی [[ایمان]] کاملتر دارد که [[اخلاق]] بهتر دارد"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ أَكْمَلَ اَلْمُؤْمِنِينَ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۹۹.</ref>.
*[[حسن خلق]] سنگین‌ترین چیزی است که در [[میزان عمل]] بند نهاده می‌شود. [[امام سجاد]]{{ع}} از [[رسول خدا]]{{صل}} [[نقل]] می‌کند: "[[روز قیامت]] چیزی سنگین‌تر از [[حسن خلق]] در [[میزان عمل]] [[انسان]] نهاده نمی‌شود"<ref>{{متن حدیث|مَا يُوضَعُ فِي مِيزَانِ اِمْرِئٍ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ أَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ اَلْخُلُقِ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۹۹.</ref>.
*[[بهترین]] پیشکی است که [[بنده]] به درگاه پروردگارش می‌برد؛ [[امام صادق]]{{ع}} می‌فرماید: "[[مؤمن]] بعد از [[واجبات]]، عملی محبوب‌تر از اینکه [[مردم]] را با [[اخلاق]] خوش خود بهره مند کند، به پیشگاه [[خدا]] نمی‌برد"<ref>{{متن حدیث|مَا يَقْدَمُ اَلْمُؤْمِنُ عَلَى اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَمَلٍ بَعْدَ اَلْفَرَائِضِ أَحَبَّ إِلَى اَللَّهِ تَعَالَى مِنْ أَنْ يَسَعَ اَلنَّاسَ بِخُلُقِه}}؛محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۱۰۰.</ref>. 
*فضیلتی است که هر گناهی را جبران می‌کند. [[امام صادق]]{{ع}} می‌فرماید: "چهار چیز است که اگر در هرکس جمع شود، ایمانش کامل است و اگر سر تا قدمش [[گناه]] باشد، ایمانش را ناقص نمی‌کند: [[راستگویی]]، [[امانت‌داری]]، [[حیا]] و [[حسن خلق]]"<ref>{{متن حدیث|أَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ كَمَلَ إِيمَانُهُ وَ إِنْ كَانَ مِنْ قَرْنِهِ إِلَى قَدَمِهِ ذُنُوباً لَمْ يَنْقُصْهُ ذَلِكَ قَالَ وَ هُوَ اَلصِّدْقُ وَ أَدَاءُ اَلْأَمَانَةِ وَ اَلْحَيَاءُ وَ حُسْنُ اَلْخُلُقِ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۱۰۰.</ref>.
*فضیلتی است که در نهایت راه به [[بهشت]] می‌برد. [[رسول خدا]]{{صل}} می‌فرماید: "[[خوش خلق]] باشید که [[خوش خلق]] حتما به [[بهشت]] می‌رود"<ref>{{متن حدیث|عَلَيْكُمْ بِحُسْنِ اَلْخُلُقِ فَإِنَّ حُسْنَ اَلْخُلُقِ فِي اَلْجَنَّةِ لاَ مَحَالَةَ}}؛ ابوالفضل علی طبرسی، مشکاة الانوار فی غرر الأخبار، ص۳۹۴.</ref>.
*[[پروردگار]] تعالی نیز علاوه بر [[ستایش]] [[خوش خلقی]]، [[بندگان]] [[مؤمن]] خویش را به [[اخلاق]] خوش سفارش کرده، می‌فرماید: {{متن قرآن|وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}<ref>«و به بندگانم بگو تا گفتاری که نیکوتر است بر زبان آورند» سوره اسراء، آیه ۵۳.</ref>.
*چراکه [[شیطان]] از منفذ [[بداخلاقی]] [[قلوب]] [[انسان‌ها]] را پر [[کینه]] می‌کند؛ {{متن قرآن|إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ}}<ref>«شیطان میان آنان را می‌شوراند» سوره اسراء، آیه ۵۳.</ref>.
*منظور از سخن بهتر در این [[آیه کریمه]]، دعای خیری است که از [[مهربانی]] برخیزد<ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان، ج۴، ص۴۸۹؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۰ ۲۶.</ref> یا سخنی عاری از [[خشونت]] و [[بدگویی]] که با [[رعایت ادب]] [[القا]] شود<ref>سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۱۰۴.</ref>؛ یا سخن نرم آمیخته با [[مهربانی]] که موجب [[ارشاد]] [[مخالفان]] باشد، که در غیر این صورت فقط آنها را به مقابله وامی دارد<ref>سبزواری نجفی، الجدید فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۲۶۹.</ref>.
*'''ثانياً،''' [[بداخلاقی]] ناسازگار با [[ایمان]] است، چنانکه سرکه با عسل. [[امام صادق]]{{صل}} می‌فرماید:"[[بدخلقی]] عمل را [[فاسد]] می‌کند چنان‌که سرکه عسل را"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ سُوءَ اَلْخُلُقِ لَيُفْسِدُ اَلْعَمَلَ كَمَا يُفْسِدُ اَلْخَلُّ اَلْعَسَلَ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۳۲۱.</ref>.
*رذیله‌ای است که [[خداوند]] [[توبه]] صاحبش را نمی‌پذیرد. [[رسول خدا]]{{صل}} می‌فرماید: "[[خداوند]] ابا دارد از اینکه [[توبه]] [[انسان]] بداخلاق را بپذیرد. گفتند: چرا این چنین است یا [[رسول الله]]؟ فرمود: چون هرگاه از گناهی [[توبه]] کند در گناهی بزرگ‌تر می‌افتد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۳۲۱.</ref>.
*در [[دنیا]] [[جان انسان]] را [[عذاب]] می‌دهد. [[امام صادق]] می‌فرمود: "هرکس اخلاقش بد است جانش در [[عذاب]] است"<ref>{{متن حدیث|مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفْسَهُ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۳۲۱.</ref>.
*و در [[آخرت]] ره به [[جهنم]] می‌برد. [[رسول خدا]]{{صل}} می‌فرمود: "از [[بدخلقی]] بپرهیزید که بدخلق حتمأ به [[جهنم]] می‌رود"<ref>{{متن حدیث|اَلْخُلُقِ فَإِنَّ حُسْنَ اَلْخُلُقِ فِي اَلْجَنَّةِ لاَ مَحَالَةَ وَ إِيَّاكُمْ وَ سُوءَ اَلْخُلُقِ فَإِنَّ سُوءَ اَلْخُلُقِ فِي اَلنَّارِ لاَ مَحَالَةَ}}ابوالفضل علی طبرسی، مشکاة الانوار فی غرر الاخبار، ص۳۹۴.</ref>.
*از آنچه [[گذشت]] نتیجه می‌گیریم، [[حسن خلق]] شرط رسیدن به هر کمال و [[بدخلقی]] [[مانع]] كمال است؛ بنابراین دانشوری که در پی دستیابی به کمال [[دانش]] و [[آگاهی]] است، بدون این شرط اساسی، ره به جایی نمی‌برد. از این رو [[علی]]{{ع}} تشخیص سجایای [[نیک]] و بد را ریشه [[علم]] می‌داند<ref>{{متن حدیث|رَأْسُ اَلْعِلْمِ اَلتَّمْيِيزُ بَيْنَ اَلْأَخْلاَقِ وَ إِظْهَارُ مَحْمُودِهَا وَ قَمْعُ مَذْمُومِهَا}}؛ علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۲۶۴.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۶۹-۲۷۲.</ref>.
===[[فروتنی]]===
*[[تواضع]] و [[دانش]]، رابطه‌ای تعاملی دارند. [[علم]] با [[تواضع]] به دست می‌آید و خود باعث [[تواضع]] می‌شود. [[علی]]{{ع}} تكبر به [[دانش]] را سبب [[خواری]] عالم می‌دانست: "هرکس به خاطر [[دانش]] خود [[تکبر]] ورزد [[خدا]] به خاطر عملش خوارش می‌کند"<ref>{{متن حدیث|من ترفع بعلمه وضعه الله بعمله}}؛ محمد ری‌شهری، العلم و الحکمة فی الکتاب و السنة، ص۴۰۴.</ref>.
*و [[امام جواد]]{{ع}} [[تواضع]] را [[زینت علم]] می‌شمرد، می‌فرمود: "افتاده بالی [[زینت]] [[دانش]] است"<ref>{{متن حدیث|خَفْضُ اَلْجَنَاحِ زِينَةُ اَلْعِلْمِ}}؛ ابن ‌صباغ مالکی، الفصول المهمه، ج۲، ص۱۰۵۴.</ref>.
*در [[روایت]] آمده است: [[حضرت عیسی]] روزی به حواری‌ها گفت: من از شما خواسته‌ای دارم. گفتند: خواسته‌ات را برآورده می‌کنیم. [[حضرت]] بر خواست و پاهایشان را شست. گفتند ای [[روح]] [[الله]]، ما باید پای تو را بشوییم. فرمود سزاوارترین کس برای [[خدمت]] به جمع عالم‌ترین آنهاست. من با شما چنین [[تواضع]] کردم تا پس از من برای [[مردم]] به این صورت [[تواضع]] کنید. آنگاه فرمود: "[[حکمت]] با [[تواضع]] [[آبادان]] می‌شود نه با تكبر، همان طور که کشت در دشت میروید نه در کوه"<ref>{{متن حدیث|بِالتَّوَاضُعِ تُعْمَرُ اَلْحِكْمَةُ لاَ بِالتَّكَبُّرِ وَ كَذَلِكَ فِي اَلسَّهْلِ يَنْبُتُ اَلزَّرْعُ لاَ فِي اَلْجَبَلِ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۱، ص۳۷.</ref>.
*[[قرآن کریم]] از [[پیامبری]] [[اولوالعزم]] خبر می‌دهد که به [[دستور]] [[پروردگار]] برای یادگیری متواضعانه در جست و جوی استاد بر می‌آید و با [[ادب]] از او [[پیروی]] می‌کند<ref>کهف؛ ۸۲-۶۰.</ref> تا علاوه بر [[فراگیری دانش]] جدید با تکیه بر دانسته‌های خویش، راه [[تکبر]] نرود<ref>زحیلی، وهبة التفسیر المنیر، ج۸، ص۲۲۴.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۷۲-۲۷۳.</ref>.
===[[حلم]] و [[بردباری]]===
*[[حلم]] از صفت‌های [[پسندیده]] [[انسانی]] است که از [[ذات اقدس الاهی]] سرچشمه می‌گیرد<ref>بقره: ۲۲۵، ۲۳۵ و ۲۶۳؛ آل عمران: ۱۵۵؛ نساء: ۱۲ و....</ref>؛ از این رو انسان‌های بزرگ الاهی بدان آراسته‌اند<ref>توبه: ۱۱۴؛ هود: ۷۵.</ref> و [[دانشمندان]] به اقتضای [[دانش]] خود، باید از آن بهره‌مند باشند، بین [[دانش]] و [[بردباری]] چنان ملازمتی تصویر شده که تفکیک بین آن دو و فرض دانشمندی که از [[موهبت]] [[حلم]] بی‌بهره باشد، از نظر وقوعی محال می‌نماید. مطابق احادیثی که به دست ما رسیده، [[دانش]] و [[بردباری]] دو پدیده به هم پیوسته‌اند. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} می‌فرماید: "برای [[حلم]]، [[دانش]] خوب [[همراهی]] است"<ref>{{متن حدیث|نِعْمَ قَرِينُ اَلْعِلْمِ اَلْحِلْمُ}}؛ جمال‌الدین محمد خوانساری، شرح فارسی غرر و درر آمدی، تصحیح سید جلال‌الدین محدث، ج۶، ص۱۵۹.</ref>.
*[[حلم]] أساس [[علم]] و [[علم]] ريشه [[حلم]] است. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} می‌فرماید: "ریشه [[دانش]]، [[بردباری]] است"<ref>{{متن حدیث|رَأْسُ اَلْعِلْمِ اَلْحِلْمُ}}علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۲۶۴. </ref>.
*و در بیان دیگری می‌فرماید: "[[دانش]] پیشوای [[حلم]] است"<ref>{{متن حدیث|اَلْعِلْمُ أَصْلُ اَلْحِلْمِ}}؛ علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۵۱.</ref>.
*{{متن حدیث|اَلْعِلْمُ قَائِدُ اَلْحِلْمِ}}<ref>علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۲۳.</ref> و در همان حال مقدمه وجودی آن؛ چراکه [[هدف]] و نتیجه [[دانش]] [[بردباری]] است. [[علی]]{{ع}} می‌فرماید: "نتیجه [[دانش]]، [[آرامش]] ([[وقار]]) و [[بردباری]] است"<ref>{{متن حدیث|غَايَةُ اَلْعِلْمِ اَلسَّكِينَةُ وَ اَلْحِلْمُ}}؛ جمال‌الدین محمد خوانساری، شرح فارسی غرر و درر آمدی، تصحیح سید جلال‌الدین محدث، ج۴، ص۳۷۵.</ref>. و می‌فرمود: {{متن حدیث|اَلْحِلْمُ ثَمَرَةُ اَلْعِلْمِ}}<ref>علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۲۳.</ref>.
*[[دانش]]، چون مرکبی است که بر دوش خود [[بردباری]] را به حیطۀ [[جان آدمی]] می‌آورد: {{متن حدیث|اَلْعِلْمُ مَرْكَبُ اَلْحِلْمِ}}<ref>علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۳۰.</ref>.
*[[حلم]]، رکن<ref>علی بن حسین صدوق، امالی، ص۷۱۱؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰، ص۲۱۸.</ref>، نشانه <ref>علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۲۲۸.</ref>، وزير<ref>حمیری قمی، قرب الاسناد، ص۶۸؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۱، ص۴۸.</ref>، كمال<ref>علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۳۹۷.</ref> و [[زینت علم]]<ref>علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۲۷۶؛ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۲۶۷.</ref> و [[لباس]] عالم<ref>محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۸، ص۵۵؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۷۵، ص۳۶۶۲.</ref> است و [[علم]] بدون [[حلم]]، [[علم]] نیست<ref>علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۵۴۱.</ref>؛ چرا که خود محتاج<ref>علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۵۵۳.</ref> و مقدمة<ref>علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۴۳۹.</ref> [[حلم]] است<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۷۳-۲۷۴.</ref>.
===[[عفت نفس]] و [[علو همت]]===
*علمای [[اخلاق اسلامی]] در ذیل این عنوان به تحذیر دانشوران از [[دنیاطلبی]]، به ویژه بارزترین مصداق آن یعنی [[پیروی]] و [[معاشرت]] با [[اهل]] [[سلطه]] و [[ستم]] و حل [[تعارض]] [[روایات]] این باب بسنده کرده‌اند <ref>ر.ک: شهید ثانی، منیة المرید، ص۱۶۳-۱۶۵؛ فاضل قطیفی، السراج الوهاج، ص۲۲.</ref>؛ چرا که اولاً، [[دنیاطلبی]] به معنی اخص، خطر ساز‌ترین [[رذیله]] و منشأ هر خطیئه و [[لغزش]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۳۱۵.</ref> است و به همین [[دلیل]] در [[روایات]] مورد توجه ویژه قرار گرفته است؛ ثانياً، روی ایشان در این سخن به [[عالمان دینی]] است که مبلغ [[زندگی]] زاهدانه و مقابله با [[ظلم]] و [[نابرابری]] هستند. [[شهید ثانی]] در کتاب منية المريد نوشته است: بر [[اهل]] [[دانش]] است که برای نگاهداری [[دانش]] از آنچه پیشینیان نیکوکارمان نگاهش داشته‌اند، تا می‌توانند از شاهان و [[اهل]] [[دنیا]] کناره بگیرند و از روی [[طمع]] به نزد ایشان نروند که هرکس با ایشان بپیونند، خویشتن را در معرض قرار داده و به امانتش [[خیانت]] کرده است. با اعتراف به اینکه [[سلف صالح]] به [[پیروی]] از [[روایات]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۱، ص۴۶.</ref> بر اساسی‌ترین نقطه انگشت تاکید نهاده‌اند، متذکر می‌شودد که نباید در سایه اهمیت در مورد، سایر موارد را از نظر دور داشت؛ چون [[مقام]] رفیع دانشوری با هرگونه [[پستی]] و دون همتی منافات دارد. اگر [[فقیه]] طمع‌کار، [[دین]] را در پای صاحبان ثرورت و [[قدرت]] [[فدا]] می‌کند. ریاضی‌دان و پزشک [[دنیا]] پرست نیز [[مصالح]] [[جامعه انسانی]] را به بهای یک [[زندگی]] مرفه می‌فروشد و [[زورمداران]] را برای بستن راه [[سعادت بشر]] [[تجهیز]] می‌کند. هنگامی که خریدار [[دانش]] [[اهل]] [[سلطه]] و [[ستم]] باشد، تفاوتی ندارد که در این معامله [[باطل]] غرری، کالا از [[علوم]] [[دنیا]] باشد یا از [[علوم]] [[آخرت]]؛ چون هر چه باشد برای [[زمین]] گیر کردن طایر قدسی [[روح آدمی]] به کار خواهد رفت<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۷۵.</ref>.
===[[حق]] پذیری===
*خودداری از [[پذیرش]] [[حق]] ممکن است ناشی از [[تکبر]]، [[تعصب]] یا [[تقلید]] باشد. [[درک]] [[حقیقت]] پیش از تطهير [[قلب]] از همه این ناپاکی‌ها ممکن نیست. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} می‌فرماید: "کسی که [[هدف]] باطلی دارد، [[حق]] را درنمی‌یابد اگرچه از [[خورشید]] واضح باشد"<ref>{{متن حدیث|مَنْ كَانَ غَرَضُهُ اَلْبَاطِلَ لَمْ يُدْرِكِ اَلْحَقَّ وَ لَوْ كَانَ أَشْهَرَ مِنَ اَلشَّمْسُ}}؛ علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۴۲۷.</ref>.
*از این رو [[قرآن کریم]] با همه این عوامل در زمينه [[عقاید]] و [[باورها]] به شدت مقابله کرده است.
*از نظر [[قرآن کریم]]، تكبر عاملی است که موجب [[مخالفت]] ناآگاهانه با [[حق]] می‌شود: {{متن قرآن|ثَانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَ}}<ref>«(در حالی که از تکبّر) شانه بالا می‌اندازد تا (مردم را) از راه خداوند گمراه کند» سوره حج، آیه ۹.</ref>، {{متن قرآن|إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ}}<ref>«(یاد کن) آنگاه را که کافران به ننگ - ننگ جاهلی- دل نهادند» سوره فتح، آیه ۲۶.</ref>.
*از این [[آیه کریمه]] استفاده می‌شود که [[تعصب]] در [[کفر]] و [[انکار]] این گروه مؤثر بوده است<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۷۵-۲۷۶.</ref>.
===[[زهد]] و [[قناعت]]===
*از [[ضرورت]] طبع بلند و [[عفت نفس]] در دانشوران سخن گفتیم. یکی از آثار این [[فضیلت]] بزرگ، [[زهد]] و [[پاکی]] از [[حرص]] و [[طمع]] است. از این رو در [[روایات اسلامی]] بر این نکته تأکید فراوان شده است. [[زهد]] موجب [[علم]] بدون [[تعلم]]<ref>حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول، ص۶۰.</ref> و به بار نشستن درخت [[حکمت]] می‌شود. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} می‌فرماید: "[[حکمت]] با [[زهد]] ثمر می‌دهد"<ref>{{متن حدیث|بِالزُّهْدِ تُثْمِرُ اَلْحِكْمَةُ}}؛ علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۱۸۶.</ref>.
*[[دانش]] بدون [[زهد]]، ثمری جز دوری از [[خدا]] ندارد. [[رسول خدا]] می‌فرماید: "آن کس که بر علمش بیفزاید و بر زهدش نیفزاید، جز دوری از [[خدا]] بهره‌ای [[نبرد]]"<ref>{{متن حدیث|مَنِ اِزْدَادَ عِلْماً وَ لَمْ يَزْدَدْ هُدًى لَمْ يَزْدَدْ مِنَ اَللَّهِ إِلاَّ بُعْداً}}؛ ابن‌ واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۰۲.</ref>.
*[[طمع]] لغزشگاهی است که اگر عالمی بر آن پا نهد، جز سقوط سرنوشتی ندارد. از [[رسول خدا]]{{صل}} [[روایت]] است: "سنگ صاف لغزنده‌ای که پای [[دانشمندان]] بر آن می‌لغزد، [[طمع]] است"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ اَلصَّفَاةَ اَلزُّلاَلَ اَلَّذِي لاَ تَثْبُتُ عَلَيْهِ أَقْدَامُ اَلْعُلَمَاءِ اَلطَّمَعُ}}؛ عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع الصغیر، ج۱، ص۳۱۴.</ref>.
*و [[امام حسین]]{{ع}} [[حرص]] در عالم را از زشت‌ترین چیزها شمرده است<ref>محمد ری‌شهری، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، ص۴۰۶.</ref>. [[خوردن]] [[حلال]] موجب [[نور]]<ref>محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۵، ص۱۵۳؛ محمد ری‌شهری، موسوعة العقائد الاسلامیه، ج۲، ص۱۵۰.</ref> و [[صفای قلب]]<ref>محمد ری‌شهری، العلم و الحکمة فی الکتاب و السنة، ص۱۵۱.</ref> می‌شود و چشمه‌های [[حکمت]] را از [[قلب]] جاری می‌کند<ref>محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۵، ص۱۵۲؛ محمد ری‌شهری، موسوعة العقائد الاسلامیه، ج۲، ص۱۵۰.</ref> و [[خداوند]] عالمی را [[دوست]] دارد که برای امرار معاش، حرفه‌ای [[انتخاب]] کند تا دانشش را [[وسیله]] کسب و ارتزاق نکند<ref>زمخشری، ربیع الابرار، ج۲، ص۵۴۳.</ref>.
*یکی از مظاهر [[زهد]] که در [[روایات]] بر تأثیر آن در کسب [[دانش]] تأکید شده، رعایت [[اعتدال]] در خوردن است که به منظور تأكید [[بلیغ]] در [[نهی]] از [[پرخوری]] و [[شکمبارگی]] در قالب [[مدح]] [[گرسنگی]] وارد شده است<ref>محمد بن حسن حر عاملی، الجواهر السنیه، ص۱۹۲.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۷۶-۲۷۷.</ref>.
===[[سکوت]]===
*از [[اخلاق]] دانشوری است که [[امیرالمؤمنین]]{{ع}}از آن به عنوان [[زینت علم]] و عالم نام برده، می‌فرماید:"[[سکوت]] [[زینت]] عالم است"<ref>{{متن حدیث|اَلصَّمْتَ زِينَةُ اَلْعَالِمِ}}؛ علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۱۹۲.</ref>.
*در بیانی دیگر می‌فرماید: "[[سکوت]] [[زینت علم]] است"<ref>{{متن حدیث|اَلصَّمْتُ زَيْنُ اَلْعِلْمِ}}؛ جمال‌الدین محمد خوانساری، شرح فارسی غرر و درر آمدی، تصحیح سید جلال‌الدین محدث.</ref>.
*همچنین آن را یکی از علائم سه گانه دانشمند شمرده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۱، ص۳۷۱-۳۷۲.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۷۷.</ref>.
===[[پرهیز]] از [[خودرأیی]]===
*از عواملی که [[دانش]] [[انسان]] را از [[خطا]] [[پاکیزه]] می‌کند، بهره‌وری از آرای [[صاحب نظران]] است. اکتفا و [[اعتماد]] بر دستاوردهای شخصی انفرادی، [[انسان]] را در معرض [[اشتباه]]<ref>علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۴۶.</ref>، [[لغزش]]، [[گمراهی]]<ref>علی بن محمد لیئی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۴۲۹.</ref> و سقوط قرار می‌دهد. محصول [[عقل]] و [[اندیشه]] دیگران، روزی بی‌رنجی است که هیچ دانشوری خود را از آن [[محروم]] نمی‌کند. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} می‌فرماید: "هرکس [[خودرأیی]] کند، هلاک می‌شود و هرکس با دیگران [[مشورت]] کند، در [[عقول]] آنها [[شریک]] شده است"<ref>{{متن حدیث|مَنِ اِسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ هَلَكَ وَ مَنْ شَاوَرَ اَلرِّجَالَ شَارَكَهَا فِي عُقُولِهَا}}؛ نهج البلاغه، ترجمه فیض‌الاسلام، حکمت ۱۵۲، ص۱۱۶۵؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۷۲، ص۱۰۵.</ref>.
*و می‌فرماید: "هرکس [[خودرأیی]] کند، [[گمراه]] می‌شود و هرکس با اتکا به [[عقل]] خویش خود را از دیگران بی‌نیاز ببیند، می‌لغزد"<ref>{{متن حدیث|مَنْ أُعْجِبَ بِرَأْيِهِ ضَلَّ وَ مَنِ اِسْتَغْنَى بِعَقْلِهِ زَلَّ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۸، ص۱۹؛ محمد ری‌شهری، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، ص۱۷۴.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۷۷-۲۷۸.</ref>.
===[[تأنی]]===
*رسیدن به [[حقیقت]]، با شتاب ممکن نیست. کسی که در نتیجه‌گیری شتاب می‌کند به ندرت به پاسخی صحیح دست می‌یابد. *[[علی]]{{ع}} می‌فرماید: "کم اتفاق می‌افتد که نظر [[انسان]] [[عجول]] درست باشد"<ref>{{متن حدیث|قَلَّمَا يُصِيبُ رَأْيُ اَلْعَجُولِ}}؛ علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۳۶۹.</ref>.
*و از او جز پاسخی ناپخته نمی‌توان [[انتظار]] داشت.
*[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} می‌فرماید: "[[رأی]] صحیح با [[تأنی]] به دست می‌آید و چه بد [[پشتیبانی]] است [[رأی]] نپخته"<ref>{{متن حدیث|اَلرَّأْيُ مَعَ اَلْأَنَاةِ وَ بِئْسَ اَلظَّهِيرُ اَلرَّأْيُ اَلْفَطِيرُ}}؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۷۵، ص۸۱.</ref>.
*[[قرآن کریم]] [[رشد]] [[دانش]] را منوط به خودداری از [[عجله]] کرده، می‌فرماید: {{متن قرآن|وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا}}<ref>«در قرآن پیش از آنکه وحی آن به تو پایان پذیرد شتاب مکن و بگو: پروردگارا! بر دانش من بیفزای!» سوره طه، آیه ۱۱۴.</ref>.
*از این [[آیه مبارکه]] استفاده می‌شود که [[عجله]] حتی اگر منبعث از مبدأیی [[مقدس]] چون [[عشق]] به دانستن یا [[ظهور]] [[حقیقت]] باشد، با [[دانش]] سازگار نیست<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۷۸-۲۷۹.</ref>.
===[[ظلم‌ستیزی]]===
*یکی از وظایفی که برای [[عالمان دینی]] شمرده شده و در [[آیات]] و [[روایات]] بر آن تأکید فراوان شده است. مقابله با ناهنجاری‌های [[اجتماعی]] است. [[قرآن کریم]] [[عالمان]] [[بنی اسرائیل]] را به [[دلیل]] [[سکوت]] در برابر سخنان [[گناه]] آلود و [[حرام]] [[خواری]] [[مردم]] [[سرزنش]] کرده است. {{متن قرآن|لَوْلَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ}}<ref>«چرا دانشوران ربانی و دانشمندان (تورات‌شناس) آنان را از گفتار گناه‌آلود و رشوه‌خواری باز نمی‌دارند؟ به راستی زشت است آنچه می‌کردند!» سوره مائده، آیه ۶۳.</ref>.
*[[امام حسین]]{{ع}} می‌فرماید: آنها با آنکه از [[ستمگران]] زمان خودکارهای ناروا می‌دیدند، به خاطر [[ترس]] و [[طمع]]، آنها را بازنمی داشتند<ref>حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول، ص۲۳۷.</ref>.
*[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} می‌فرماید: [[خدا]] از [[دانشمندان]] [[تعهد]] گرفته است که بر [[گرسنگی]] [[مظلومان]] و [[پرخوری]] [[ظالمان]] آرام نگیرند<ref>نهج البلاغه، ج۱، ص۳۶.</ref>.
*ولی به نظر می‌رسد این [[وظیفه]] [[اخلاقی]] همه دانشوران است و به [[عالمان دینی]] اختصاص ندارد؛ چرا که [[مقام]] [[دانش]]، رفیع است و با [[ذلت]] [[سازش]] با [[ستم]] سازگار نیست<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی]]، ج۱،ص۲۷۹.</ref>.
===[[نقادی]]===
از [[اخلاق]] دانشور است که هر سخنی را پیش از [[پذیرفتن]] مورد نقد و بررسی قرار دهد. از [[حضرت عیسی]]{{ع}} [[نقل]] شده است:
{{متن حدیث|كُونُوا نُقَّادَ اَلْكَلاَمِ فَكَمْ مِنْ ضَلاَلَةٍ زُخْرِفَتْ بِآيَةٍ مِنْ كِتَابِ اَللَّهِ كَمَا زُخْرِفَ اَلدِّرْهَمُ مِنْ نُحَاسٍ بِالْفِضَّةِ اَلْمُمَوَّهَةِ اَلنَّظَرُ إِلَى ذَلِكَ سَوَاءٌ وَ اَلْبُصَرَاءُ بِهِ خُبَرَاءُ}}<ref>از احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، ج۱، ص۲۳۰.</ref>.
سخن را نقد کنید چه بسیار [[گمراهی‌ها]] که با آیه‌ای از [[کتاب خدا]] [[تزیین]] می‌شود مانند سکه مسسین که نقره اندودش کنند با سکه سالم در نظر یکسان است؛ ولی [[اهل]] [[بصیرت]] میدانند.
۳-۱۴. [[خودانتقادی]]
[[هدف]] دانشور [[کشف]] [[حقیقت]] است، به دست خودش یا دیگری. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} میفرماید:
[[حقیقت]]، گم شده [[انسان]] [[حکیم]] است. هرجا بر آن دست یابد، از هر کس دیگر به آن سزاوارتر است؛ {{متن حدیث|اَلْكَلِمَةُ اَلْحَكِيمَةُ ضَالَّةُ اَلْحَكِيمِ؛ حَيْثُمَا وَجَدَهَا فَهُوَ أَحَقُّ بِهَا}}<ref>سید رضی، المجازات النبویه، ص۱۹۸؛ ابن عدی، کامل، ج۱، ص۲۳۱.</ref>. کسی که به دنبال گم‌شده خویش می‌گردد و در هر کوی و برزن سراغ او را میگیرد، وقتی آن را پیدا کند اهمیتی نمی‌دهد در دست کیست؛ چون تنها به گرفتنش میاندیشد. وجه دیگر این سخن این است که چنین شخصی [[مال]] خود را میجوید؛ پس اگر [[مال]] دیگری را در راه ببیند با خود به [[خانه]] نمی‌برد. [[انسان]] [[حکیم]] نیز [[حقیقت]] را میخواهد، پس اگر سخنی [[نادرست]] در یافته‌های خود ببیند، چون [[مال]] غریبه‌ای که باید از [[اموال]] خود جداکنی، کنارش مینهد. از این رو [[امام حسین]]{{ع}} میفرماید:
{{متن حدیث|من دلائل العالم التقاده لحديثه}}<ref>حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول، ص۲۴.</ref>؛
یکی از نشانه‌های عالم این است که سخن خود را نقد می‌کند.
بنابراین، یکی از [[اخلاق]] دانشوری این است که پیوسته يافته‌های خود را مورد نقد و بررسی قرار دهد.
۳-۱۵. [[پرهیز]] از [[مجادله]]
[[ستیز]] و [[مجادله]] یکی از آفات [[دانش]] است. [[امام علی]]{{ع}} میفرماید:
{{متن حدیث|من كثر مواؤه بالباطل دام عماؤه عن الحق}}<ref>علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۴۵۷.</ref>.
هرکس فراوان برای [[اثبات]] [[سخن]] [[نادرست]] ستیزه کند؛ پیوه سته از دریافت [[حق]] [[محروم]] می‌شود.
[[ستیز]] و [[مجادله]] منشأ [[شک]] و موجب [[لغزش]] [[علمی]] است. [[امام علی]]{{ع}} میفرماید:
{{متن حدیث|إِيَّاكُمْ وَ اَلْجِدَالَ فَإِنَّهُ يُورِثُ اَلشَّكَّ}}<ref>علی بن حسین صدوق، خصال، ص۶۱۵</ref>.
از [[مجادله]] بپرهیزید که [[شک]] به جا میگذارد.
و میفرماید:
{{متن حدیث|مَنْ كَثُرَ مِرَاؤُهُ لَمْ يَأْمَنِ اَلْغَلَطَ}}<ref>علی بن محمد لیثى واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص۴۴۲.</ref>.
هر کس [[زیاد]] [[مجادله]] کند از [[اشتباه]] مصون نیست.
دانشمند یا [[دانش]] پژوهی که [[دل]] در گرو [[تکالیف]] خود دارد [[فرصت]] [[مجادله]] پیدا نمی‌کند.
[[امام صادق]]{{ع}} میفرماید:
{{متن حدیث|إِذَا اِشْتَغَلَ اَلْعَبْدُ بِمَا أَمَرَهُ اَللَّهُ تَعَالَى وَ نَهَاهُ لاَ يَتَفَرَّغُ مِنْهُمَا إِلَى اَلْمِرَاءِ وَ اَلْمُبَاهَاةِ مَعَ اَلنَّاس}}<ref>میرزا حسن نوری، نفس الرحمن فی فضائل سلمان، ص۲۳۸.</ref>.
بنده‌ای که مشغول تكاليف الاهی خود باشد برای [[مجادله]] و [[فخرفروشی]] با [[مردم]] [[فرصت]] پیدا نمی‌کند.
علاوه بر اینکه به فرمایش [[امام صادق]]{{ع}}، ترک [[مجادله]] حتی اگر محق باشی نشانه [[تواضع]] است<ref>محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۲۷۴.</ref> و [[تواضع]] از آرایه‌های ضروری [[عالمان]].


==منابع==
=== [[علم]] از دریچه [[شرع]] ===
* [[پرونده:1100246.jpg|22px]] [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|'''اخلاق الاهی ج۱''']]
[[دانش]] یکی از موضوع‌هایی است که [[قرآن کریم]] بیشترین اهمیت را به آن مبذول کرده است. [[قرآن]] در بیش از نهصد موضع، [[دانایی]] را ستوده یا بدان فراخوانده است و برای تأکید بر اهمیت دانستن، در تعبیر از آن بیست واژه را استخدام کرده است. ما در این بخش، تنها به تعدادی از [[آیات قرآنی]] که به طور خاص، [[علم]] و [[آگاهی]] را [[ستایش]] می‌کنند، اشاره می‌کنیم. از منظر [[قرآن کریم]]، [[خداوند]] آسمان‌ها و [[زمین]] را آفرید و [[اراده]] خود را در آنها [[حاکم]] کرد تا [[انسان]] به [[علم]] و [[قدرت]] او [[آگاه]] شود{{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا}}<ref>«خداوند است که هفت آسمان را و از زمین همانند آنها را آفریده است. فرمان (وی) میان آنها فرود می‌آید تا بدانید که خداوند بر هر کاری تواناست و اینکه دانش خداوند فراگیر همه چیز است» سوره طلاق، آیه ۱۲.</ref> و [[انسان]] نیز تنها با ملاک [[دانایی]] بر سایر مخلوقات [[برتری]] یافته است{{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم، گفتند: آیا کسی را در آن می‌گماری که در آن تباهی می‌کند و خون‌ها می‌ریزد در حالی که ما تو را با سپاس، به پاکی می‌ستاییم و تو را پاک می‌شمریم؛ فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید» سوره بقره، آیه ۳۰.</ref>. و [[آدم]] فقط با دانستن اسماء مستحق [[خلافت]] شد<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱۷.</ref>.


==پانویس==
[[دانش]] در [[منطق]] [[قرآن کریم]] از ویژگی‌های بی‌نظیری برخوردار است. از آن جمله: (۱): با آنکه همه [[زندگی]] [[جهان]] را متاع اندکی می‌داند{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ}}<ref>«ای مؤمنان! چگونه‌اید که چون به شما گفته شود در راه خداوند رهسپار (جنگ) گردید، گرانخیزی می‌ورزید؟ آیا به جای جهان واپسین به زندگانی این جهان خرسند شده‌اید؟ در حالی که کالای زندگی این جهان در برابر جهان واپسین جز اندکی نیست» سوره توبه، آیه ۳۸.</ref>، [[حکمت]] را خیر فراوان شمرده است: {{متن قرآن|يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}}<ref>«به هر که خواهد فرزانگی می‌بخشد و هر که را فرزانگی دهند به راستی خیری فراوان داده‌اند؛ و جز خردمندان در یاد نمی‌گیرند» سوره بقره، آیه ۲۶۹.</ref>.[[حکمت]] غالباً در معلومات [[عقلی]] صادق[[حق]] که [[دروغ]] و بطلان نمی‌پذیرد، استعمال می‌شود<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۹۵.</ref>. در این [[آیه]]، فعل "ایتاء" با صیغه مجهول آمده تا دلالت کند [[حکمت]] به خودی خود منشأ خیر فراوان است، نه، از آن جهت که از جانب خداست؛ زیرا همه چیزهایی که [[خداوند]] [[عنایت]] می‌کند، منشأ خیر فراوان نیست، چنانکه [[مال]] را نیز [[خدا]] می‌دهد<ref>سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۹۵.</ref>، ولى منشأ خیر فراوان نیست. (۲): [[دانش]] منشأ تعالی [[انسان]] است: {{متن قرآن|إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ}}<ref>«از بندگان خداوند تنها دانشمندان از او می‌هراسند، بی‌گمان خداوند پیروزمندی آمرزنده است» سوره فاطر، آیه ۲۸.</ref>.
{{یادآوری پانویس}}
{{پانویس2}}


[[رده: مدخل‌]]
بر این اساس [[آیات الاهی]] تنها در [[جان]] [[عالمان]] و دانشوران به تمام معنى اثر گذاشته، [[ایمان]] و [[ترس از خدا]] را به ارمغان می‌آورند<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص۴۲.</ref> و هرکس عالم‌تر و از [[دانش]] پربارتر، به [[خدا]] باورمندتر و از او ترسان‌تر است<ref>فیض کاشانی، الاصفی، ج۲، ص۱۰۲۵.</ref>. و جان‌های تهی از [[دانش]] چنان‌که [[شایسته]] است با کی از [[خدا]] ندارند<ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان، ج۸، ص۴۲۸.</ref>. به همین [[دلیل]] [[پیامبر گرامی اسلام]] {{صل}} فرمود: "من از همه شما [[خداترس]] ترم"<ref>عبدالرحمن بن محمد ثعالبی، الجواهر الحسان، ج۵، ص۵۸۶؛ بغوی، معالم التنزیل، ج۲، ص۴۰۷ و ص۵۳۲.</ref>. و در [[حدیثی]] دیگر آمده است: "خداشناس‌ترین شما خداترس‌ترین شماست"<ref>{{متن حدیث|أَعْلَمُكُمْ بِاللَّهِ أَخْوَفُكُمْ لِلَّهِ}}؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۸، ص۲۴۲.</ref>. [[قرآن کریم]] علاوه بر [[ستایش]] [[دانش]]، دانشوران را نیز در مرتبه‌ای فراتر از دیگران تصویر نموده، می‌فرماید: {{متن قرآن|هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الأَلْبَابِ}}<ref>«آیا (آن کافر ناسپاس بهتر است یا) کسی که هر دم از شب در سجده و ایستاده با فروتنی به نیایش می‌پردازد از جهان واپسین می‌هراسد و به بخشایش پروردگارش امید می‌برد؟ بگو: آیا آنان که می‌دانند با آنها که نمی‌دانند برابرند؟ تنها خردمندان پند می‌پذیرند» سوره زمر، آیه ۹.</ref>.
[[رده: عقل]]
 
صاحبان [[دانش]] در [[قرآن]] با صفت‌هایی برجسته ستوده شده‌اند، از جمله آنها را [[گواه]] صحت [[باورهای اسلامی]]، [[آگاه]] از حقایق [[قرآن]]، مستعد دریافت [[پیام]] کائنات و [[درک]] [[آیات الاهی]] و آماده [[هدایت]] و [[ایمان]] می‌داند<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی، ج۱]]، ص۲۶۱-۲۶۲.</ref>:
# '''[[گواهان توحید]]:''' {{متن قرآن|شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ}}<ref>«خداوند- که به دادگری ایستاده است- و فرشتگان و دانشوران گواهی می‌دهند که: هیچ خدایی نیست جز او که پیروزمند فرزانه است» سوره آل عمران، آیه ۱۸.</ref><ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۱۱۵.</ref> صاحبان [[دانش]] [[شهادت]] می‌دهند به یکتایی [[خدا]]؛ چون نشانه‌های او را در آفاق و انفس می‌بینند. این [[نشانه‌ها]] مشاعر آنها را پر و در [[عقول]]‌شان رخنه کرده است<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی، ج۱]]، ص۲۶۳.</ref>.
# '''[[شاهدان]] [[رسالت]]:''' {{متن قرآن|وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ}}<ref>«و کافران می‌گویند: تو فرستاده (خداوند) نیستی؛ بگو: میان من و شما خداوند و کسی که دانش کتاب نزد اوست، گواه بس» سوره رعد، آیه ۴۳.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی، ج۱]]، ص۲۶۳.</ref>.
# '''[[آگاهان به تأویل]]:''' {{متن قرآن|وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ}}<ref>«اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه)‌اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه)‌اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی ک» سوره آل عمران، آیه ۷.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی، ج۱]]، ص۲۶۳.</ref>.
# '''هم رتبه [[اهل]] [[ایمان]]:''' {{متن قرآن|يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ}}<ref>«ای مؤمنان! چون در نشست‌ها به شما گویند جا باز کنید، باز کنید تا خداوند برایتان (در بهشت) جا باز کند و چون گویند: برخیزید، برخیزید تا خداوند (پایگاه) مؤمنان از شما و فرهیختگان را چند پایه بالا برد و خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره مجادله، آیه ۱۱.</ref>. این [[آیه]] دلالت می‌کند که [[مؤمنان]] بر دو دسته‌اند: عالم و غیر عالم و [[مؤمن]] عالم [[برتر]] از [[مؤمن]] غير عالم است و رفع درجات مخصوص [[عالمان]] است<ref>سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۱۸۸.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی، ج۱]]، ص۲۶۳-۲۶۴.</ref>.
# '''آماده [[ایمان]]:''' {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذَا يُتْلَى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا}}<ref>«بگو: چه بدان (آیات) ایمان آورید چه ایمان نیاورید؛ بی‌گمان چون بر کسانی که پیش از این (به آنان) دانش داده‌اند خوانده شود به سجده با روی بر زمین می‌افتند» سوره اسراء، آیه ۱۰۷.</ref>. {{متن قرآن|وَيَقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنْ كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولًا}}<ref>«و می‌گویند: پاکا که پروردگار ماست، به راستی وعده پروردگار ما انجام یافتنی است» سوره اسراء، آیه ۱۰۸.</ref>. {{متن قرآن|وَيَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعًا}}<ref>«و با روی بر زمین می‌افتند، می‌گریند و (قرآن) بر فروتنی آنان می‌افزاید» سوره اسراء، آیه ۱۰۹.</ref>. [[ایمان آوردن]] آنان که از پیش به آنها [[علم]] داده‌اند، نشان می‌دهد که [[قرآن]] [[حقانیت]] کتاب [[حق]] [[قرآن]] است [[کریم]] و از و جانب [[خدا]] نازل شده است<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۳، ص۲۲۲.</ref>. و این بدان معنی است که این دسته از [[عالمان]] بر [[رسول]] خداگواه‌اند<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی، ج۱]]، ص۲۶۴.</ref>.
# '''دریافت [[آیات الاهی]]:''' {{متن قرآن|بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ}}<ref>«اما آن (قرآن) آیاتی روشن است در سینه کسانی که به آنان دانش داده‌اند و آیات ما را جز ستمکاران انکار نمی‌کنند» سوره عنکبوت، آیه ۴۹.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی، ج۱]]، ص۲۶۴.</ref>.
# '''[[فهم]] أمثال [[قرآنی]]:''' {{متن قرآن|وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ}}<ref>«و این مثل‌ها را برای مردم می‌زنیم و آنها را جز دانشوران درنمی‌یابند» سوره عنکبوت، آیه ۴۳.</ref>. این [[آیه شریفه]] به این مطلب اشاره می‌کند که امثال [[قرآنی]] هر چند عمومی است و به گوش همه می‌رسد، ولی فقط [[اهل]] [[علم]] که حقایق امور را [[درک]] می‌کنند، می‌توانند معانی [[حقیقی]] و مقصود اصلی آنها را دریابند. این مطلب از تعبیر {{عربی|لا يعقلها}}، به جای {{عربی|ما يُؤْمِنْ}}، استفاده می‌شود<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۶، ص۱۳۲.</ref><ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی، ج۱]]، ص۲۶۴-۲۶۵.</ref>.
# '''[[علم]] و [[دانش]] در [[میزان عمل]]:''' طبق روایاتی که از [[پیشوایان معصوم]] {{ع}} به دست ما رسیده، [[دانش]] سنگین‌ترین حسنه‌ای است که در [[میزان عمل]] [[انسان]] نهاده می‌شود. [[تبیین]] این سخن را بر عهده چند [[روایت]] می‌گذاریم. [[رسول خدا]] {{صل}} فرمود: یک [[ساعت]] نشستن در مجلس گفت وگوی [[علمی]] نزد [[خدا]] محبوب‌تر است از هزار [[شب]] [[بیداری]] که در هر [[شب]] هزار رکعت [[نماز]] خوانده شود و محبوب‌تر است از هزار [[لشکرکشی]] در [[راه خدا]] و [[دوازده]] هزار ختم [[قرآن]] و بهتر است از یک سال [[عبادت]] که روزش را [[روزه]] بداری و [[شب]] هایش را [[نماز]] بخوانی <ref>میرزا حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل، ج۵، ص۳۹۶.</ref>. کسی که به قصد یادگیری از [[خانه]] خود خارج می‌شود، در برابر هر قدم که بر میدارد، [[خداوند عزوجل]] [[ثواب]] یک [[پیامبر]] و یکی از شهدای [[بدر]] را برای او مینویسد و در ازای هر حرف که بشنود یا بنویسد، شهری در [[بهشت]] به او میدهد. دانشجو را [[خدا]] [[دوست]] دارد و [[فرشتگان]] و [[پیامبران]] هم. جز انسان‌های [[سعادتمند]] کسی [[دانش]] را [[دوست]] ندارد؛ خوشا به حال دانشجو در [[روز قیامت]]... <ref>محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۱۷۸.</ref>. [[امام رضا]] {{ع}} نیز به واسطه پدرانش از [[رسول خدا]] {{صل}} [[روایت]] کرده است: دانشجویی بر هر [[مسلمان]] [[واجب]] است، [[دانش]] را در جایی بجویید که [[گمان]] می‌رود باشد و از [[اهل]] [[دانش]] بیاموزید که آموختنش [[نیکی]]، جستنش [[عبادت]]، گفت وگویش [[تسبیح]]، عمل به آن [[جهاد]]، یاددادنش به آنکه نمی‌داند [[صدقه]] و بخشیدنش به آنکه سزاوار است موجب نزدیکی به خداست؛ زیرا [[دانش]] [[حلال و حرام]] را آشکار و راه [[بهشت]] را روشن می‌کند. به هنگام [[وحشت]] مایه [[انس]]، در [[غربت]] و [[تنهایی]] همراه، در [[خلوت]] هم سخن، در [[سختی]] و آسانی [[راهنما]]، در برابر [[دشمن]] [[سلاح]] و در حضور [[دوستان]] [[زینت]] است. [[خداوند]] با [[دانش]] گروهی را بر میکشد و آنها را راهبران راه خیر می‌کند تا [[مردم]] آثار آنها را اقتباس، کارهایشان را [[پیروی]] و به آرایشان عمل کنند. [[فرشتگان]] [[شوق]] [[دوستی]] شان را دارند، بال‌های خویش را به آنها می‌ماند و در نمازشان به آنها [[درود]] می‌فرستند. هر خشک و تر، حتی ماهیان و جنبندگان دریا و درندگان و چهارپایان خشکی برای آنها [[استغفار]] می‌کنند؛ زیرا [[دانش]]، قلوبی را که با [[نادانی]] مرده زنده می‌کند، دیدگان تاریک را و می‌دهد بدن‌های ضعیف را قوت می‌بخشد. و [[انسان]] را به رتبه [[اخیار]] وجایگاه [[ابرار]] می‌رساند و در [[دنیا]] و [[آخرت]] تا در جات عالی بر می‌کشد. [[یادآوری]] [[دانش]] هم سنگ [[روزه]] و گفت و گویش هم وزن [[نماز]] است. به وسیله [[دانش]] است که [[اطاعت]] [[پروردگار]] به جا می‌آید و [[بندگان]] او را می‌پرستند. [[صله رحم]] با [[دانش]] می‌شود و [[حلال و حرام]] با [[دانش]] شناخته می‌شود. [[دانش]] پیشواست و عمل پیرو او. سعادتمندان [[دانش]] را [[الهام]] میگیرند و نگون بختان از آن محروم‌اند، خوشا کسی که از [[دانش]] [[محروم]] نشود<ref>محمد بن حسن طوسی، امالی، ص۴۸۸؛ شهید ثانی، منیة المرید، ص۱۰۸.</ref>. [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} می‌فرماید: [[دین]] در صورتی کامل می‌شود که بیاموزید و به آن عمل کنید. [[طلب علم]] از طلب [[مال]] بر شما واجب‌تر است؛ چون [[مال]]، هم تقسیم شده هم تضمین. خدای عادلی آن را بین شما تقسیم کرده و ضمانت کرده، سهم هر کس را بدهد و به [[وعده]] خویش [[وفا]] می‌کند. ولی [[علم]] بین همه تقسیم نشده و هیچ‌کس آن را برای شما ضمانت نکرده است بلکه در نزد اهلش نگاه‌داری می‌شود <ref>محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۱، ص۳۰.</ref> و تنها با طلب به دست می‌آید<ref>[[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی، ج۱]]، ص۲۶۵-۲۶۶.</ref>.
 
== [[بایسته‌های دانشوری]] ==
 
== جستارهای وابسته ==
{{مدخل وابسته}}
* [[آثار عقل]]
* [[حکمت]]
* [[تفکر]]
* [[علم به حقیقت انسان]]
* [[علم به حقیقت مرگ]]
* [[علم بی عمل]]
* [[علم حاکم]]
* [[علم مقرون به عمل]]
* [[فهم]]
* [[معرفت]]
* [[یقظه]]
* [[علم اصیل]]
* [[علم مقدمی]]
* [[علم مباح]]
* [[علم واجب]]
* [[علم دنیوی]]
* [[یقین]]
* [[علم شرعی]]
* [[علم غیر شرعی]]
* [[علم غیر نافع]]
* [[علم نافع]]
* [[علم مسموع]]
* [[علم مطبوع]]
* [[علم اکتسابی]]
* [[علم الهامی]]
* [[ایتاء علم]]
* [[آثار علم]]
* [[آداب تعلیم و تعلم]]
* [[از بین رفتن علم]]
* [[ازدیاد علم]]
* [[آفات علم]]
* [[برتری فضیلت علم]]
* [[پای علم]]
* [[پس انداز علم]]
* [[پناهگاه علم]]
* [[تجرد نفس]]
* [[تعلم از اهل]]
* [[تقوا]]
* [[جمع حلم با علم]]
* [[جهل]]
* [[چشم علم]]
* [[حفظ علم]]
* [[حکمت علم]]
* [[دست علم]]
* [[دلیل علم]]
* [[راحتی حقیقی]]
* [[رأس علم]]
* [[رشد]]
* [[رفیق علم]]
* [[زاد و توشه علم]]
* [[زبان علم]]
* [[زینت علم]]
* [[زهد]]
* [[ستایش تعلم]]
* [[ستایش تعلیم]]
* [[ستایش عالم]]
* [[سلاح علم]]
* [[شمشیر علم]]
* [[طلب علم]]
* [[عقل علم]]
* [[علایم عالم]]
* [[عمل]]
* [[غذای روحانی]]
* [[غرور]]
* [[فرح به علم]]
* [[فضیلت علم]]
* [[قائد علم]]
* [[قرارگاه علم]]
* [[قلب علم]]
* [[قوای ادراکی]]
* [[کمان علم]]
* [[گوش علم]]
* [[مرکب علم]]
* [[همت علم]]
{{پایان مدخل‌ وابسته}}
 
== منابع ==
{{منابع}}
# [[پرونده:1100246.jpg|22px]] [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|'''اخلاق الاهی ج۱''']]
{{پایان منابع}}
 
== پانویس ==
{{پانویس}}
 
[[رده:علم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۴۰

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم است. علم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: علم در لغت - علم در قرآن - علم در نهج البلاغه - علم در کلام اسلامی - علم در اخلاق اسلامی - علم در معارف دعا و زیارات - علم در معارف و سیره علوی - علم در معارف و سیره نبوی - علم در معارف و سیره سجادی - علم در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

علم چیست؟

علم در لغت به معنی دانستن، یقین کردن و ادراک است[۱] و در اصطلاح دارای معانی گوناگونی است. یکی از معانی اصطلاحی علم عبارت است از مجموعه قضایایی که مناسبتی بین آنها در نظر گرفته شده[۲]، اعم از اینکه قضایای شخصی و خاص یا کلی و عام باشند و اعم از اینکه قضایای عام، اعتباری و قراردادی یا حقیقی باشند و اعم از اینکه قضایای حقیقی، نظری یا تجربی باشند؛ بنابراین منظور از علم در این اصطلاح، هرگونه دانشی است که به مرحله تدوین رسیده باشد[۳].

ستودگی‌های علم

علم از دیدگاه عقل

علم به خودی خود لذیذ و خوشایند است. لذت و ابتهاجی که با علم نصیب انسان می‌شود، از راه دیگر، کمتر به دست می‌آید؛ چراکه ادراک هر چیز به معنی احاطه بر آن است و تصرف به حساب می‌آید. انسان وقتی به دانشی دست می‌یابد و صورت و حقیقت آن را در ذات خود می‌بیند، خود را صاحب و مالک آن می‌داند؛ حتی می‌توان گفت این نوع مالکیت از مالکیت اموال که هیچ ربط واقعی و حقیقی با وجود ما ندارند، قوی‌تر است؛ چون همیشگی است و کسی نمی‌تواند آن را از انسان سلب کند. علم چنان لذت بخش است که وقتی دانش را به انسان نسبت می‌دهند، حتی اگر دانسته بی‌اهمیتی باشد، انسان خوشحال می‌شود و هنگامی که او را جاهل می‌خوانند. حتی اگر در امور پیش پا افتاده - غمگین می‌شود؛ اگر چه این غم و اندوه به تناسب ارزش و اهمیت علم و جهل مورد نظر، کوچک و بزرگ می‌شوند[۴].

با این همه، فایده اصلی علم، نزدیکی به خداست؛ چون بالاترین کمال برای انسان، رهایی از قید ماده و خروج از دایره زمان و مکان است؛ چراکه انسان به این وسیله به ملأ أعلى و مقربان درگاه الاهی شباهت پیدا می‌کند. رهایی از ماده، تنها یک صفت کمالی نیست، بلکه زمینه‌ای است که انسان را برای کسب همه کمالات ممكن توانایی می‌دهد. در حکمت متعالیه به اثبات رسیده است که علم و تجرد لازمه یکدیگرند، نفس انسانی هرچه از دانش برخوردارتر شود، از قید ماده آزادتر می‌شود.

علاوه بر این، علم در دنیا نیز مایه عزت و اعتبار انسان است. همه انسان‌ها از نیک و بد و عالی و دانی، به صاحب دانش احترام می‌گذارند.

از این رو نه تنها رسیدن به کمالات معنوی، بلکه دستیابی به بسیاری از مواهب مادی نیز در گرو دانش است[۵].

علم از دریچه شرع

دانش یکی از موضوع‌هایی است که قرآن کریم بیشترین اهمیت را به آن مبذول کرده است. قرآن در بیش از نهصد موضع، دانایی را ستوده یا بدان فراخوانده است و برای تأکید بر اهمیت دانستن، در تعبیر از آن بیست واژه را استخدام کرده است. ما در این بخش، تنها به تعدادی از آیات قرآنی که به طور خاص، علم و آگاهی را ستایش می‌کنند، اشاره می‌کنیم. از منظر قرآن کریم، خداوند آسمان‌ها و زمین را آفرید و اراده خود را در آنها حاکم کرد تا انسان به علم و قدرت او آگاه شود﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا﴾[۶] و انسان نیز تنها با ملاک دانایی بر سایر مخلوقات برتری یافته است﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾[۷]. و آدم فقط با دانستن اسماء مستحق خلافت شد[۸].

دانش در منطق قرآن کریم از ویژگی‌های بی‌نظیری برخوردار است. از آن جمله: (۱): با آنکه همه زندگی جهان را متاع اندکی می‌داند﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ﴾[۹]، حکمت را خیر فراوان شمرده است: ﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾[۱۰].حکمت غالباً در معلومات عقلی صادقحق که دروغ و بطلان نمی‌پذیرد، استعمال می‌شود[۱۱]. در این آیه، فعل "ایتاء" با صیغه مجهول آمده تا دلالت کند حکمت به خودی خود منشأ خیر فراوان است، نه، از آن جهت که از جانب خداست؛ زیرا همه چیزهایی که خداوند عنایت می‌کند، منشأ خیر فراوان نیست، چنانکه مال را نیز خدا می‌دهد[۱۲]، ولى منشأ خیر فراوان نیست. (۲): دانش منشأ تعالی انسان است: ﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ﴾[۱۳].

بر این اساس آیات الاهی تنها در جان عالمان و دانشوران به تمام معنى اثر گذاشته، ایمان و ترس از خدا را به ارمغان می‌آورند[۱۴] و هرکس عالم‌تر و از دانش پربارتر، به خدا باورمندتر و از او ترسان‌تر است[۱۵]. و جان‌های تهی از دانش چنان‌که شایسته است با کی از خدا ندارند[۱۶]. به همین دلیل پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمود: "من از همه شما خداترس ترم"[۱۷]. و در حدیثی دیگر آمده است: "خداشناس‌ترین شما خداترس‌ترین شماست"[۱۸]. قرآن کریم علاوه بر ستایش دانش، دانشوران را نیز در مرتبه‌ای فراتر از دیگران تصویر نموده، می‌فرماید: ﴿هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الأَلْبَابِ﴾[۱۹].

صاحبان دانش در قرآن با صفت‌هایی برجسته ستوده شده‌اند، از جمله آنها را گواه صحت باورهای اسلامی، آگاه از حقایق قرآن، مستعد دریافت پیام کائنات و درک آیات الاهی و آماده هدایت و ایمان می‌داند[۲۰]:

  1. گواهان توحید: ﴿شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾[۲۱][۲۲] صاحبان دانش شهادت می‌دهند به یکتایی خدا؛ چون نشانه‌های او را در آفاق و انفس می‌بینند. این نشانه‌ها مشاعر آنها را پر و در عقول‌شان رخنه کرده است[۲۳].
  2. شاهدان رسالت: ﴿وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾[۲۴][۲۵].
  3. آگاهان به تأویل: ﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ﴾[۲۶][۲۷].
  4. هم رتبه اهل ایمان: ﴿يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾[۲۸]. این آیه دلالت می‌کند که مؤمنان بر دو دسته‌اند: عالم و غیر عالم و مؤمن عالم برتر از مؤمن غير عالم است و رفع درجات مخصوص عالمان است[۲۹][۳۰].
  5. آماده ایمان: ﴿إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذَا يُتْلَى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا﴾[۳۱]. ﴿وَيَقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنْ كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولًا﴾[۳۲]. ﴿وَيَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعًا﴾[۳۳]. ایمان آوردن آنان که از پیش به آنها علم داده‌اند، نشان می‌دهد که قرآن حقانیت کتاب حق قرآن است کریم و از و جانب خدا نازل شده است[۳۴]. و این بدان معنی است که این دسته از عالمان بر رسول خداگواه‌اند[۳۵].
  6. دریافت آیات الاهی: ﴿بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ﴾[۳۶][۳۷].
  7. فهم أمثال قرآنی: ﴿وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ﴾[۳۸]. این آیه شریفه به این مطلب اشاره می‌کند که امثال قرآنی هر چند عمومی است و به گوش همه می‌رسد، ولی فقط اهل علم که حقایق امور را درک می‌کنند، می‌توانند معانی حقیقی و مقصود اصلی آنها را دریابند. این مطلب از تعبیر لا يعقلها، به جای ما يُؤْمِنْ، استفاده می‌شود[۳۹][۴۰].
  8. علم و دانش در میزان عمل: طبق روایاتی که از پیشوایان معصوم (ع) به دست ما رسیده، دانش سنگین‌ترین حسنه‌ای است که در میزان عمل انسان نهاده می‌شود. تبیین این سخن را بر عهده چند روایت می‌گذاریم. رسول خدا (ص) فرمود: یک ساعت نشستن در مجلس گفت وگوی علمی نزد خدا محبوب‌تر است از هزار شب بیداری که در هر شب هزار رکعت نماز خوانده شود و محبوب‌تر است از هزار لشکرکشی در راه خدا و دوازده هزار ختم قرآن و بهتر است از یک سال عبادت که روزش را روزه بداری و شب هایش را نماز بخوانی [۴۱]. کسی که به قصد یادگیری از خانه خود خارج می‌شود، در برابر هر قدم که بر میدارد، خداوند عزوجل ثواب یک پیامبر و یکی از شهدای بدر را برای او مینویسد و در ازای هر حرف که بشنود یا بنویسد، شهری در بهشت به او میدهد. دانشجو را خدا دوست دارد و فرشتگان و پیامبران هم. جز انسان‌های سعادتمند کسی دانش را دوست ندارد؛ خوشا به حال دانشجو در روز قیامت... [۴۲]. امام رضا (ع) نیز به واسطه پدرانش از رسول خدا (ص) روایت کرده است: دانشجویی بر هر مسلمان واجب است، دانش را در جایی بجویید که گمان می‌رود باشد و از اهل دانش بیاموزید که آموختنش نیکی، جستنش عبادت، گفت وگویش تسبیح، عمل به آن جهاد، یاددادنش به آنکه نمی‌داند صدقه و بخشیدنش به آنکه سزاوار است موجب نزدیکی به خداست؛ زیرا دانش حلال و حرام را آشکار و راه بهشت را روشن می‌کند. به هنگام وحشت مایه انس، در غربت و تنهایی همراه، در خلوت هم سخن، در سختی و آسانی راهنما، در برابر دشمن سلاح و در حضور دوستان زینت است. خداوند با دانش گروهی را بر میکشد و آنها را راهبران راه خیر می‌کند تا مردم آثار آنها را اقتباس، کارهایشان را پیروی و به آرایشان عمل کنند. فرشتگان شوق دوستی شان را دارند، بال‌های خویش را به آنها می‌ماند و در نمازشان به آنها درود می‌فرستند. هر خشک و تر، حتی ماهیان و جنبندگان دریا و درندگان و چهارپایان خشکی برای آنها استغفار می‌کنند؛ زیرا دانش، قلوبی را که با نادانی مرده زنده می‌کند، دیدگان تاریک را و می‌دهد بدن‌های ضعیف را قوت می‌بخشد. و انسان را به رتبه اخیار وجایگاه ابرار می‌رساند و در دنیا و آخرت تا در جات عالی بر می‌کشد. یادآوری دانش هم سنگ روزه و گفت و گویش هم وزن نماز است. به وسیله دانش است که اطاعت پروردگار به جا می‌آید و بندگان او را می‌پرستند. صله رحم با دانش می‌شود و حلال و حرام با دانش شناخته می‌شود. دانش پیشواست و عمل پیرو او. سعادتمندان دانش را الهام میگیرند و نگون بختان از آن محروم‌اند، خوشا کسی که از دانش محروم نشود[۴۳]. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: دین در صورتی کامل می‌شود که بیاموزید و به آن عمل کنید. طلب علم از طلب مال بر شما واجب‌تر است؛ چون مال، هم تقسیم شده هم تضمین. خدای عادلی آن را بین شما تقسیم کرده و ضمانت کرده، سهم هر کس را بدهد و به وعده خویش وفا می‌کند. ولی علم بین همه تقسیم نشده و هیچ‌کس آن را برای شما ضمانت نکرده است بلکه در نزد اهلش نگاه‌داری می‌شود [۴۴] و تنها با طلب به دست می‌آید[۴۵].

بایسته‌های دانشوری

جستارهای وابسته

منابع

  1. تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱

پانویس

  1. ↑ دهخدا.
  2. ↑ محمدتقی مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ج۱، ص۶۴.
  3. ↑ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۲۶۰.
  4. ↑ محمد بن مرتضی فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۹، ص۲۸.
  5. ↑ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۱.
  6. ↑ «خداوند است که هفت آسمان را و از زمین همانند آنها را آفریده است. فرمان (وی) میان آنها فرود می‌آید تا بدانید که خداوند بر هر کاری تواناست و اینکه دانش خداوند فراگیر همه چیز است» سوره طلاق، آیه ۱۲.
  7. ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم، گفتند: آیا کسی را در آن می‌گماری که در آن تباهی می‌کند و خون‌ها می‌ریزد در حالی که ما تو را با سپاس، به پاکی می‌ستاییم و تو را پاک می‌شمریم؛ فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید» سوره بقره، آیه ۳۰.
  8. ↑ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱۷.
  9. ↑ «ای مؤمنان! چگونه‌اید که چون به شما گفته شود در راه خداوند رهسپار (جنگ) گردید، گرانخیزی می‌ورزید؟ آیا به جای جهان واپسین به زندگانی این جهان خرسند شده‌اید؟ در حالی که کالای زندگی این جهان در برابر جهان واپسین جز اندکی نیست» سوره توبه، آیه ۳۸.
  10. ↑ «به هر که خواهد فرزانگی می‌بخشد و هر که را فرزانگی دهند به راستی خیری فراوان داده‌اند؛ و جز خردمندان در یاد نمی‌گیرند» سوره بقره، آیه ۲۶۹.
  11. ↑ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۹۵.
  12. ↑ سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۹۵.
  13. ↑ «از بندگان خداوند تنها دانشمندان از او می‌هراسند، بی‌گمان خداوند پیروزمندی آمرزنده است» سوره فاطر، آیه ۲۸.
  14. ↑ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص۴۲.
  15. ↑ فیض کاشانی، الاصفی، ج۲، ص۱۰۲۵.
  16. ↑ محمد بن حسن طوسی، التبیان، ج۸، ص۴۲۸.
  17. ↑ عبدالرحمن بن محمد ثعالبی، الجواهر الحسان، ج۵، ص۵۸۶؛ بغوی، معالم التنزیل، ج۲، ص۴۰۷ و ص۵۳۲.
  18. ↑ «أَعْلَمُكُمْ بِاللَّهِ أَخْوَفُكُمْ لِلَّهِ»؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۸، ص۲۴۲.
  19. ↑ «آیا (آن کافر ناسپاس بهتر است یا) کسی که هر دم از شب در سجده و ایستاده با فروتنی به نیایش می‌پردازد از جهان واپسین می‌هراسد و به بخشایش پروردگارش امید می‌برد؟ بگو: آیا آنان که می‌دانند با آنها که نمی‌دانند برابرند؟ تنها خردمندان پند می‌پذیرند» سوره زمر، آیه ۹.
  20. ↑ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۲۶۱-۲۶۲.
  21. ↑ «خداوند- که به دادگری ایستاده است- و فرشتگان و دانشوران گواهی می‌دهند که: هیچ خدایی نیست جز او که پیروزمند فرزانه است» سوره آل عمران، آیه ۱۸.
  22. ↑ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۱۱۵.
  23. ↑ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۲۶۳.
  24. ↑ «و کافران می‌گویند: تو فرستاده (خداوند) نیستی؛ بگو: میان من و شما خداوند و کسی که دانش کتاب نزد اوست، گواه بس» سوره رعد، آیه ۴۳.
  25. ↑ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۲۶۳.
  26. ↑ «اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه)‌اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه)‌اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی ک» سوره آل عمران، آیه ۷.
  27. ↑ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۲۶۳.
  28. ↑ «ای مؤمنان! چون در نشست‌ها به شما گویند جا باز کنید، باز کنید تا خداوند برایتان (در بهشت) جا باز کند و چون گویند: برخیزید، برخیزید تا خداوند (پایگاه) مؤمنان از شما و فرهیختگان را چند پایه بالا برد و خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره مجادله، آیه ۱۱.
  29. ↑ سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۱۸۸.
  30. ↑ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۲۶۳-۲۶۴.
  31. ↑ «بگو: چه بدان (آیات) ایمان آورید چه ایمان نیاورید؛ بی‌گمان چون بر کسانی که پیش از این (به آنان) دانش داده‌اند خوانده شود به سجده با روی بر زمین می‌افتند» سوره اسراء، آیه ۱۰۷.
  32. ↑ «و می‌گویند: پاکا که پروردگار ماست، به راستی وعده پروردگار ما انجام یافتنی است» سوره اسراء، آیه ۱۰۸.
  33. ↑ «و با روی بر زمین می‌افتند، می‌گریند و (قرآن) بر فروتنی آنان می‌افزاید» سوره اسراء، آیه ۱۰۹.
  34. ↑ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۳، ص۲۲۲.
  35. ↑ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۲۶۴.
  36. ↑ «اما آن (قرآن) آیاتی روشن است در سینه کسانی که به آنان دانش داده‌اند و آیات ما را جز ستمکاران انکار نمی‌کنند» سوره عنکبوت، آیه ۴۹.
  37. ↑ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۲۶۴.
  38. ↑ «و این مثل‌ها را برای مردم می‌زنیم و آنها را جز دانشوران درنمی‌یابند» سوره عنکبوت، آیه ۴۳.
  39. ↑ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۶، ص۱۳۲.
  40. ↑ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۲۶۴-۲۶۵.
  41. ↑ میرزا حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل، ج۵، ص۳۹۶.
  42. ↑ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۱۷۸.
  43. ↑ محمد بن حسن طوسی، امالی، ص۴۸۸؛ شهید ثانی، منیة المرید، ص۱۰۸.
  44. ↑ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۱، ص۳۰.
  45. ↑ تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، ج۱، ص۲۶۵-۲۶۶.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=علم_در_اخلاق_اسلامی&oldid=1301629»