یقین در اخلاق اسلامی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث یقین است. "یقین" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

یقین در قرآن | یقین در حدیث | یقین در نهج البلاغه | یقین در اخلاق اسلامی | یقین در معارف دعا و زیارات | یقین در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل یقین (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• یقین در مقابل شک و تردید بوده؛ یکی از مراتب علم به شمار می‌‌آید.
• دانش‌های نظری که مربوط به امور محسوس نمی‌باشد، هرچند عقل بواسطه برهان و دلیل کاملاً بدان ایمان دارد، امّا گاه به‌وسیله قوای واهمه و یا خیال، دستخوش شک و تردید می‌‌شود. به عنوان نمونه، عقل انسان به آنکه مردگان همچون جمادات بوده هیچ ضرری برای کسی نخواهند داشت، یقین دارد؛ امّا وهم این نکته را نپذیرفته گاه مرده را برای انسان به‌صورت کسی که حرکت می‌‌کند و می‌‌تواند ضرری به انسان برساند، به تصویر می‌‌کشد.
• علم آدمی امّا، گاه به مرتبه‌ای از اطمینان می‌‌رسد و بگونه‌ای در قلب رسوخ می‌‌یابد، که قلب نیز همچون عقل به آن ایمان یافته هیچ تردیدی در آن رسوخ نخواهد کرد؛ در اینحال شک و وهم را بدان راهی نخواهد بود و هیچ اندیشة بنیان‌کنی به آن نزدیک نخواهد شد.
• راغب اصفهانی در کتاب "مفردات ألفاظ القرآن کریم " خویش، درباره یقین می‌‌نویسد: "یقین... سکون فهم به‌همراه ثبات حکم در عقل است، حضرت حق می‌‌فرماید: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي﴾.

یقین چیست؟

یقین در لغت

• یَقن و یَقَن در لغت به معنی ثبوت و وضوح است و یقین صفت مشبه این ماده به معنی ثابت و و اضح است. وقتی می‌گوییم ايقن الامر یا ايقن بالامر به این معنی است که به حقیقت آن پی‌برد، آن امر به وضوح برای او معلوم شد و آن را ثابت و حقیقی دانست، بنابراین موقِن کسی است که حقیقت چیزی را شناخته و آن را ثابت و واقعی می‌داند.
• علامه طباطبایی در تعریف یقین آورده است: یقین عبارت از اعتقادی است که پرده از روی واقعیت برمی‌دارد.
• شک عبارت از تاریکی جهل است. برخی از اهل لغت از این ویژگی شک در تعریف یقین بهره برده و نوشته‌اند: یقین، ازبین بردن شک و پی‌بردن به حقیقت یه چیز است؛ یا پی بردن به حقیقت یک چیز و نقیض شک است.

يقين در اصطلاح

يقين در اصطلاح معقول

• یقین در اصطلاح دانشمندان معقول، عبارت است از معرفت حقیقی، به گونه‌ای که هیچ شک و تردیدی در آن راه نیابد.
• توضیح اینکه، آگاهی انسان از یک حقیقت دارای چهار مرتبه است:
• مرتبه اول آنکه، بود و نبود و تصدیق و تکذیب آن در نظر انسان مساوی باشد، مثلا وقتی در مورد شخص معینی از ما بپرسند، آیا حق تعالی او را عذاب می‌کند یا نه، اگر ما از او حال در نظر او بی‌ما خبر مساوی باشیم و ندانیم که برای سرای آخرت چه فراهم کرده، امکان عذاب و عدم عذاب شود، که خواهد بود. نفس انسان عذاب او را نه نفی می‌کند و نه تصدیق، این حالت شک نامیده می‌شود که در حقیقت، آگاهی نیست بلکه از سنخ جهل است؛ ولی نمی‌توان انکار کرد که مبدأ حرکت عقلانی و مدخل آگاهی به یک چیز است.
• مرتبه دوم اینکه، نفس انسان، بودن یک چیز را بیش از نبودن آن احتمال دهد؛ به عبارت، ولی دیگر نه در عین حال که بودن آن را میپذیرد، طرف مقابل را نفی نمی‌کند و آن را نیز ممکن میداند به حدی که مانع ترجیح طرف اول شود. اگر درباره مردی که به صلاح و تقوا می‌شناسی، بپرسند که اگر در این حال بمیرد، عذاب می‌شود یا نه، انسان به طور طبیعی به سمت عدم عذاب متمایل است امکان، ولی چون احتمال می‌دهد که این شخص در نهان، کاری کرده که موجب عقاب باشد، نمی‌تواند عذاب را به طور کلی نفی کند؛ اگرچه این احتمال چنان قوی نیست که با احتمال طرف مقابل برابری کند یا حتی مانع ترجیح آن شود. در این صورت احتمال عذاب، گمان یا ظن و احتمال عدم عذاب، وهم نامیده می‌شود.
• مرتبه سوم اینکه، انسان، بودن یک چیز را تصدیق کند و خلاف آن را به هیچ‌وجه احتمال ندهد. این مرتبه از آگاهی را یقین می‌گویند.
• در این اصطلاح یقین به دو صورت عام و خاص اطلاق می‌شود:

1. اطلاق عام: اعتقاد قطعی و تصدیق جزمی با صرف نظر از منشأ پیدایش آن. طبق این اصطلاح است که باورهای عموم مردم که غالبا از راه تقلید به دست آمده، یقین نامیده می‌شوند. همان اعتقاداتی که تا مورد تشکیک و تردید قرار نگرفته، پابرجاست و صاحبش خلاف آن را احتمال نمی‌دهد، ولی در صورتی که مورد مناقشه قرار گیرد، چه بسا احتمال خلاف در نفس ایشان مجال بروز پیدا کند.
2. اطلاق خاص: اعتماد و تصدیق قطعی که از تحقیق و برهان به دست آمده باشد و به هیچ وجه شک و تردید در آن راه نیابد. مولا صالح مازندرانی در تحریف یقین نوشته است: یقین، علم قطعی ثابتی است که با واقع مطابق باشد؛ به عبارت دیگر یقین مرکب از دو علم است: علم به حق به اضافه علم به اینکه خلافش تحقق ندارد. او این تعریف را به خواجه نصیرالدین طوسی در اوصاف الاشراف نسبت داده است.

یقین در اصطلاح منقول و تصوف

• در این اصطلاح هر اعتقادی که قلب انسان را تسخیر کرده، بر عقل مستولی شود، یقین نام دارد؛ بنابراین یقین در اصطلاح منقول از یقین فلسفی اخص است، زیرا علاوه بر باور قطعی بدون شک، استیلای بر قلب را نیز در صدق یقین شرط می‌دانند. یقین به این معنی به ضعف و قوت توصیف می‌شود؛ مثلا می‌گویند یقین فلانی به مرگ، ضعیف است، در حالی که می‌دانیم مرگ شک بردار نیست، و همه مردم به آن اعتقاد قطعی که گویی دارند، مرگ ولی را برخی باور به ندارند این اعتقاد و برخی خود دیگر توجه فکر نمی‌مرگ کنند چنان و برای قلب مرگ شان را، سازوبرگی نمی‌سازند، چنان مرگ می‌کنند. این دو گروه مرگ را به تسخیر کرده که تمام همت خود را صرف کسب آمادگی برای مرگ می‌کنند. این دو گروه مرگ را به یک اندازه باور دارند؛ ولی در مورد گروه اول می‌گوییم یقین‌نشان به مرگ ضعیف است و در مورد گروه دوم می‌گوییم یقینی قوی دارند. این توصیف فقط به این تجویز شده که یقین در این دو جمله به معنی اعتقادی است که قلب را تسخیر کرده است.

یقین در اصطلاح اخلاق

• یقین در اصطلاح اخلاق، از اصطلاح منقول نیز خاص‌تر است؛ چرا که مقصود از یقین در این اصطلاح، یقینی است که به باورها و آموزه‌های عقیدتی دین تعلق گیرد. علمای اخلاق در تعریف یقین آورده‌اند: یقین عبارت است از معرفتی خاص که به آموزه‌های شریعت تعلق گیرد.
• بنابراین ارزش اخلاقی یقین تنها از حیث مقابله با شک نیست، بلکه بیشتر مرهون متعلق و مجرای یقین است. توضیح اینکه یقین به خودی خود – به هر حقیقتی تعلق گیرد – ارزشمند است؛ چون علم است و روشنایی که بر تاریکی شک و جهل برتری دارد؛ ولی این ارزش وقتی مضاعف می‌شود که به آموزه‌های دینی مثل مبدا و معاد تعلق گیرد. هدف از طرح این بحث در علم اخلاق، بارور شدن جان آدمی به چنین یقینی است. عالم اخلاقی وظیفه خود را در این حیطه می‌بیند که نخست شک را از مخاطب خود بزداید و سپس زمینه استیلای باورهای دینی بر نفس ایشان را فراهم کند. این روشی است که از رسول خدا(ص) و پیشوایان معصوم دین(ع) به یادگار مانده است.
• یقین در زبان روایات نیز به اعتقاد دینی انصراف دارد، چنان‌که می‌توان گفت یک اصطلاح تلقی می‌شود و هم از این روست که در روایات یقین را با ایمان و تقوا مقایسه می‌کنند، که دو اصطلاح کاملا دینی و نام دو مرتبه معنوی هستند. رسول خدا(ص) می‌فرماید: "یقین همه ایمان است".

مجاری یقین

• آگاهی‌های شایسته یقین که در کمال آدمی تأثیرگذار است و شرع مقدس به تکرار و تأکید توصیه کرده، فراوان است؛ چنان فراوان که شمارش آن ممکن نیست. ما به برخی از مهم‌ترین آنها که در کتب اخلاق یاد شده، اشاره میکنیم.

توحید

• یقین در توحید به این معنی است که انسان همه چیز را مستند به خدا بداند و وسائل و وسائط را در تسخیر اراده او ببیند. اگر انسان در این اعتقاد چنان راسخ شود که شک به دلش راه نیابد، به یقین دست یافته است. این مرتبه یقین، یقین فلسفی و عقلی است؛ ولی هنگامی که این اعتقاد قلب او را تسخیر کند، چنان که همه واسطه‌ها را به منزله قلمی در دست نویسنده ببیند، به یقینی که مطلوب شرع است، دست یافته است. کسی که مشاهده می‌کند، صاحب نعمتی قلم به دست می‌گیرد و برای او دستور احسانی می‌نویسد، تمام توجه‌اش به شخص نویسنده است و نه تنها برای قلم بلکه برای دست نویسنده هم جایگاهی قائل نیست، دست و قلم را نه مستحق تشکر می‌داند، نه مستوجب خشم و خشنودی. اگر انسان در اعتقاد به یگانگی و یکتایی خدا چنان راسخ شود که تمامی تأثیرات را به ذات اقدس الاهی مستند بداند و تمامی مخلوقات را به عنوان آلاتی بشناسد که مسخر اراده و قدرت ازلی اویند، چنانکه قلم مسخر اراده نویسنده، به مرتبه توکل می‌رسد و به تسلیم و رضا آراسته می‌شود و از صفت‌های ناپسندی چون خشم، کینه، حسد و بدخلقی پاک می‌شود.

اعتماد به روزرسانی خدا

• خداوند متعال در قرآن کریم روزی بندگان را ضمانت کرده، می‌فرماید: ﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا﴾.
• اگر انسان به این ضمانت الاهی اعتماد کند و یقین پیدا کند که آنچه برایش مقدر شده، به دستش می‌رسد، و این یقین بر قلبش مستولی شود، از حرص، پاک می‌شود و در طلب روزی میانه‌روی می‌کند و به خاطر آنچه از دست داده، یا به دست نیاورده، افسوس نمی‌خورد و از این رهگذر فرصتی به دست می‌آورد که به سایر ابعاد وجودی خویش رسیدگی کند و نیازهای دیگر خود را برآورد.

تاثیر اعمال در سرنوشت انسان

• قرآن کریم از این حقیقت خبر داده که کارکرد انسان در سرنوشت او تأثیر مستقیم دارد؛ می‌فرماید:﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾.
• اگر انسان به مفاد این خبر یقین پیدا کند و باور کند که ثواب و عقاب در قیمات، به اعمال ما تعلق می‌گیرد و چنان‌که انسان برای سیر شدن به نان نیاز دارد، برای رسیدن به پاداش الاهی به طاعت نیازمند است و همان‌طور که زهر باعث هلاک جسم انسان می‌شود، عصیان و مخالفت با خدا، روح انسان را هلاک می‌کند و زندگی ابدی‌اش را تباه می‌سازد، در صورتی که چنین یقینی در جان انسان خانه بگیرد، برای اطلاعت و اجتناب از معصیت خدا انگیزه پیدا می‌کند و هیچ فرصتی را برای طاعت از دست نمی‌دهد، همان‌طور که هیچ مقداری از نان را دور نمی‌ریزد و از گناه چه بزرگ و چه موچک می‌پرهیزد؛ همان‌طور که از زهر چه کم و چه زیاد اجتناب می‌کند و در نتیجه صادقانه از خویش مراقبت می‌کند و در پرهیز و پروای الاهی می‌کوشد.

اعتقادی به آگاهی خدا

• انسان در همه حالت‌ها به طور پیوسته تحت نظر خداوند عزوجل قرار دارد. او از ظاهر و باطن ما آگاه است، حرکات نگاه و نهانخانه ضمیر ما پی‌برده در احاطه اوست، هرچه از خاطر ما می‌گذرد به عیان برای او معلوم است. این حقیقتی است که هیچ مؤمنی در آن شک ندارد، ولی تنها نخبگان آدمیان دل به این یقین سپرده‌اند. ثمره این یقین این است که انسان همیشه در ظاهر و باطن به سان کسی که در محضر شاهی باجلالت نشسته، شرط ادب را مراعات می‌کند و نه تنها ظاهر و باطنش یکسان می‌شود، بلکه در تطهیر باطن بیش از تزیین طاهر میکوشد؛ چرا که یقین دارد چشم بینای الاهی به باطنش نظر دارد. این مقام يقين، صفت‌ها و سجایای نیکی چون حیا، خوف، شکستگی، ذلت و خضوع در برابر خدا به بار می‌آورد. در تمامی این ابواب، يقين به معنی فلسفی یعنی آگاهی، بدون شک به آسانی به دست می‌آید و بسا که همه مؤمنان از آن برخوردار باشند، ولی یقین به معنی سلطه و استیلای باور بر قلب، به آسانی فراچنگ نمی‌آید و جز بندگان صدیق خدا کسی را به این مقام راه نیست. چنین یقینی در هر باب شجره مبارکه‌ای است که اخلاق نیکو از آن شاخه میزند و اعمال طاعات و عبادت‌ها چون میوه و شکوفه بر این شاخسار پدید می‌آید.

ستایش یقین

• قرآن کریم در موارد بسیاری یقین را ستوده است. از نظر قرآن، یقین از شرایط پیشوایی است﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ﴾ و درک آیات الاهی تنها برای اهل یقین میسور است﴿تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ﴾؛ ﴿فَالْحَامِلَاتِ وِقْرًا﴾. هدف از بعثت پیامبران که آیات الاهی﴿وَقَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ لَوْلَا يُكَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِينَا آيَةٌ كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَيَّنَّا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾ را تبيين و آنها را به تفصیل﴿وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَالْمَلَائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصِيبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ وَهُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللَّهِ وَهُوَ شَدِيدُ الْمِحَالِ﴾ یادآوری می‌کنند، پیدایش یقین در قلوب انسان‌هاست. یقین برترین فضیلت اخلاقی و بزرگ‌ترین کمال انسانی است، که پس از طی همه مدارج معنوی نصیب انسان می‌شود.
• امام رضا(ع) می‌فرماید: "ایمان یک درجه از اسلام بالاتر است، تقوا یک درجه از ایمان برتر است و یقین یک درجه از تقوا بالاتر. چیزی برتر از یقین بین انسان‌ها قسمت نشده است".
• امیرالمؤمنین(ع)در ضمن خطبه‌ای می‌فرماید: از خدا یقین بخواهید که یقین اصل دین است... و بدانید که بهترین چیزی که در قلب انسان خانه می‌کند، یقین است.
• در وصایای لقمان به پسرش آمده است: "بهترین چیزی که به دل انسان القا می‌شود یقین است".
• یقین، گوهر کمیابی است که جز نخبگان بنی آدم به آن دست نمی‌یابند.
• رسول خدا(ص) می‌فرماید: "از چیزهایی که شما را اندک داده‌اند، صبر و یقین است".
• امام صادق می‌فرماید: "به مردم چیزی کمتر از یقین داده نشده است".
• و می‌فرماید: "کمیاب‌تر از یقین چیزی نیست".
• یقین موجب برکت عمل می‌شود، به این معنی که عمل کم از صاحب یقین، آثار عمل فراوان دیگران را دارد.
• امام صادق(ع) می‌فرماید: "عمل پیوسته کم با یقین، نزد خدا برتر است از عمل فراوان بدون یقین".
• پیامبر اسلام(ص) می‌فرمود: کسی که بهره خود را از صبر و یقین برده باشد، به نمازهای شبانه و روزه‌های مستحبی که از دست می‌دهد اهمیت ندهد.
• در مقایسه صاحب یقینی که بسیار گناه کند، با پرهیزگاری که یقینش ضعیف است، فرمود: هرکسی گناه می‌کند؛ ولی آنکه عقلش غریزی و سجیه‌اش یقین است، گناه به او زیان نمی‌رساند، چون هرگاه گناهی کند، توبه می‌کند، پوزش میخواهد و پشیمان می‌شود و خدا گناهش را میبخشد و چیزی افزون برای او باقی می‌ماند که با آن به بهشت می‌رود.
• یقین مهم‌ترین عامل دوری از گناه است. کسی که خدا را با صفت‌های جمال و جلال به طور یقینی بشناسد و سرای آخرت را با پاداش و کیفرهایش به صورت یقینی باور کند، با پروردگار خویش مخالفت نمی‌ورزد و دست و دل و دامن به گناه نمی‌آلاید؛ بنابراین، عنوان صاحب یقین گناهکار، در این حدیث شریف، مجرد فرض است که برای بیان فضیلت یقین مطرح شده است.

مراتب یقین

• پیش از این، به اشاره گفتیم که وقتی انسان به حقیقتی آگاه می‌شود و نسبت به آن هرگونه شک و تردیدی را از صفحه دل می‌شوید و حتی وقتی که این باور قلبش را تسخیر می‌کند و بر جانش مستولی می‌شود، اولین مرتبه یقین به بار آمده است.
• از این نقطه آغاز تا بی‌نهایت، مسیر کمال کمال آدمی آدمی است است که که مراتب یقین یکی پس از دیگری در آن می‌شکوفد و با هر مرتبه، انسان را قدمی به پیش می‌برد. ملاک تفاوت و تفاضل انسان‌ها. حتی پیامبران بزرگ الاهی - نیز پس و پیشی در این مسیر است.
• در روایت آمده است: در محضر رسول خدا(ص) تو سخن از عیسی بن مریم به میان آمد که بر روی آب راه می‌رفت، حضرت فرمود: اگر یقینش بیشتر میشد بر روی هوا هم راه میرفت.

«الوزاد يقيثه لمشي علي الهواء». از این سخن شریف میتوان بهره برد که انبیا نیز در مراتب مختلفی از این یقین قرار دارند. قرآن کریم در سه جا از مراتب یقین سخن به میان آورده است. نخست در سوره تکاثر که دو مرتبه یقین را مطرح کرده و دیگر در سوره واقعه و حاقه که مرتبه سوم آن را نام برده است. در سوره تکاثر می‌فرماید: ﴿كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ * لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ * ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَيْنَ الْيَقِينِ﴾. در سوره واقعه می‌فرماید: ﴿وَتَصْلِيَةُ جَحِيمٍ * إِنَّ هَذَا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ﴾. و در سوره حاقه می‌فرماید: ﴿وَإِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِينِ﴾. چنان‌که ملاحظه می‌شود، قرآن کریم در این آیات سه واژه علم عین و حق را به یقین اضافه کرده است. این سه ترکیب همه از قبیل اضافه شیء به خویش است. هنگامی که برای یک حقیقت دو نام و عنوان باشد، می‌توان یکی از آن دو را به دیگری اضافه کرد؛ مثل مسجدالجامع، حبل‌الورید دارالاخره و یوم‌الخمس. به عنوان نمونه در ترکیب یوم‌الخمبی، یوم و خمیس هر دو اشاره به یک حقیقت دارند که همان قطعه معین از زمان است، در محل بحث در هیچ‌یک از سه ترکیب بین یقین و مضاف آن مغایراتی جز به اتبار نیست. در ترکیب علم الیقین، علم همان یقین است، در عین الیقین و حق الیقین عین و حق عنوان دیگری برای مصداق خارجی یقین هستند. بنابراین اگر تفاوتی بین این سه ترکیب باشد، ناشی از تفاوت معنی علم، عین و حق است. با این مقدمه به بررسی تفاوت این سه ترکیب می‌پردازیم. ۴-۱-۱. علم الیقین علم همان آگاهی است، بنابراین علم الیقین اشاره به یقین علمی است؛ یقینی که همان علم است و از راه برهان و استدلال یا خبرهای صادق نصیب انسان می‌شود. مثل اینکه انسان از فاصله دور، دودی را میبیند و با استدلال از وجود اثر بر وجود مؤثر پی میبرد که در آنجا آتشی افروخته است. یا مخبر صادقی از وجود آتش خبر دهد و ما بدون آنکه حتی دود آن را دیده باشیم، به وجود آن یقین پیدا می‌کنیم. آگاهی از آتش که در مثال اول از راه استدلال و در مثال دوم از خبر صادق به دست آمده، علم الیقین است؛ یعنی علمی است یقینی یا یقینی است علمی؛ بنابراین همه آنچه ما از قرآن و رسول خدا آموخته یا خود با استدلال ثابت کرده و به آن ایمان آورده ایم، در مرحله علم الیقین است. نتیجه آنکه علم الیقین دانشی است که دل را از اضطراب شک و تردید رهاکرده، آرام سازد و به تعبیری علم الیقین این است که انسان با حقیقت آشنا شود، آنچه را واضح است بپذیرد و آنچه را به چشم نمی‌آید با استدلال قبول کند. ۴-۱-۲. عین الیقین مرتبه دوم، عین الیقین است؛ عین یا به معنی خود است یا از معاینه به معنی رؤیت و دیدن. بنا بر وجه دوم، معنی علم الیقین، یقین عینی است که در مقابل یقین علمی قرار دارد، یقینی که دیدن است و مشاهده و بنا بر وجه اول منظور از خود، خود یقین است که با توجه به ترکیب آیه کریمه، منظور مشاهده‌ای است که همان یقین است‌؛ بنابراین در هر دو صورت عین الیقین به معنی یقینی است که از دیدن و مشاهده متیقن به دست میآید. به این معنی که انسان آنچه از پیش با استدلال و برهان می‌دانست، با چشم ببیند و مشاهده کند. به همین دلیل گفته‌اند این مرتبه مخصوص ارباب مشاهده و عیان است و با کشف و شهود به دست میآید. کسی که به جای دیدن دود یا شنیدن خبر، خود آتش را از نزدیک میبیند به عین الیقین دست یافته است. بنابر این از علم الیقین ارزشمندتر و بسیار محکم تر، عمیق‌تر و قوی‌تر است. صد البته دیدن موجودات غیر مادی و غیبی با چشم سر و نظر ظاهری ممکن نیست و مطابق با سنخ وجودی آنها و چشم باطنی صورت می‌گیرد. نفس، مجرد است و در شرایطی خاص میتواند مجردات و امور غیرمادی را مشاهده کند. همانند زمانی که چشم‌ها در خواب بسته هستند، اما نیروی باطنی فعال است و فرد مسائلی را میبیند. بسیاری از اولیای الاهی با تهذیب نفس در همین جهان، حجاب‌های مادی و موانع را از روی چشمان خود کنار میزنند و با چشم دل، غیب و امور پنهانی را میبینند؛ اموری که برخی حتی در قیامت هم از دیدار آنها محروم خواهند بود. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: امیر المؤمنین(ع) بر منبر کوفه خطبه میخواند؛ مردی به نام فعلب گفت: ای امیرالمؤمنین! آیا پروردگارت را دیده‌ای؟!! فرمود: وای بر تو ذعلب! من پروردگاری را که نبینم پرستش نمیکنم! ذعلب گفت: ای امیرالمؤمنین! چگونه او را دیده‌ای؟ فرمود: وای بر تو ای ذعلب! چشم‌ها با مشاهده دیدگان او را نبیند ولكن دلها به حقیقت ایمان، او را در مییابند. ۴-۱-۲. حق الیقین حق در این ترکیب به معنی ثابت یا خالص به کار رفته است؛ بنابراین حق الیقین به معنی یقین خالص یا یقین ثابتی است که هیچ شک و تردیدی در آن راه نمی‌یابد. توجه به مرتبه‌ای که از آن بحث می‌کنیم، معنی اول را در نظر متعین می‌کند؛ چرا که در این مرتبه که پس از مرتبه عین الیقین به دست میآید، سخن از شک و تردید سخت نارواست. این مرتبه نه با برهان دست یافتنی است نه با مشاهده؛ بلکه با حال و اتصال به دست میآید. در این مرتبه بین عالم و معلوم وحدتی دست میدهد که عاقل، همه صفت‌های معقول را پیدا می‌کند و خود را مرتبه‌ای از مراتب او میبیند. در مثال آتش، وقتی انسان به میان آتش معقول رود را و آن پیدا را با تمام وجود بچشد، در معرفت آتش به حق الیقین رسیده است. در این مرتبه سخن از استدلال نیست؛ درک آتش از افق دیدن هم بالاتر است، در اینجا درست است که مدرک با مدرک یکی نشده ولی به قدری از صفت‌های او کسب کرده که هر بیننده‌ای آن دو را یکی میبیند چنان که آهن تفته در آتش را همه آتش میبینند. قرآن کریم نیز این مرتبه را پس از ورود به جهنم قرار داده است: ﴿وَتَصْلِيَةُ جَحِيمٍ * إِنَّ هَذَا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ﴾ برخی از اهل معرفت برای یقین مرتبه بالاتری نیز قائل‌اند و از آن به حقیقت حق الیقین تعبیر کرده‌اند. در این مرتبه سالک هویت خود را از دست میدهد و در هویت معقول محو و فانی و خود از جنس او می‌شود. این یقین همان است که دیگر بالاتر از آن مرتبه‌ای یافت نمی‌شود و چیزی بر آن افزودن نمی‌شاید، چنانکه امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «لَوْ كُشِفَ اَلْغِطَاءُ مَا اِزْدَدْتُ يَقِيناً».

راه به‌دست آوردن یقین

• در غیر امور معنوی، یقین تنها از راه حس به‌دست می‌‌آید. از این‌رو هر علمی که به حس ختم شده و به‌وسیله آن ادراک شود، یقینی بوده از تردید برکنار خواهد ماند. علم انسان به آنکه دو امر متناقض امکان اجتماع با یکدیگر را نخواهند داشت، در همین شمار است. نیز در قرآن کریم به همین مناسبت بارها از مرگ به عنوان یقین یاد شده است: ﴿حَتَّى أَتَانَا الْيَقِينُ فَمَا تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ﴾.
• در معنویات امّا، یقین تنها از راه دوری کردن از محرّمات و مکروهات و امور شُبهه برانگیز، و نیز انجام واجبات و مستحبّات حاصل می‌‌شود. ستردن رذائل از نفس و پیراستن آن به فضائل، راهی است که هم انجام واجبات و ترک محرّمات را برای آدمی میسر می‌‌سازد، و هم او را به مرتبه یقین می‌‌رساند.
• قرآن کریم خود در آیاتی چند به این مسأله اشاره فرموده است؛ به این آیات بنگرید: ﴿وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ﴾؛ ﴿إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ﴾؛ ﴿أَوَمَنْ كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا﴾؛ ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾؛ ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ﴾؛ ﴿وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ﴾.
• سرّی که در این مطلب نهفته است، آنست که از سوئی افاضه الهی نیازمند به استعداد و قابلیّتی است که توان پذیرش این افاضه را داشته باشد؛ و از سوئی دیگر نفس با نزدیک شدن به حضرت حق، از اتّساع وجودی و قابلیّت بیش از پیش بهره‌مند شده، توان پذیرش این افاضه را می‌‌یابد؛ و نیز چون از بارگاہ ربوبی دوری گزیند، استعداد دریافت این افاضات را از دست خواهد داد؛ از این‌رو، نفسی که به‌وسیله رذائل نفسانی به ظلمت آلوده شود، شایستگی آنکه محلّ افاضات حضرت حق شود را از دست خواهد داد؛ و بدین ترتیب نمی‌تواند هدایت خاصّ او را پذیرفته نور او را پذیرا شود. از این‌رو، نفس با ستردن رذائل از خود و آنگاه با آراستن خویش به فضائل - که از سوئی با تقوا، و از سوئی دیگر با اعمال شایسته حاصل می‌‌شود-، مستعدّ پیشواز از افاضات خاصّة حضرت حق شده هدایت او را دریافت می‌‌نماید.
• بدین ترتیب، نفسْ مدارج دریافت افاضات الهی را طی می‌‌کند، تا به مقام لقا رسیده خود به معدن نور الهی تبدیل شود؛ در اینحال می‌‌تواند برتری مطلق او و فروماندگی و ضعف تمامی آنچه جز اوست را، ادراک نماید. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) چنین به این مطلب اشاره شده است: "اگر چنین نبود که شیاطین گرداگر قلب‌های آدمیزادگان حرکت می‌‌کردند، آنان می‌‌توانستند به ملکوت آسمانها و زمین نظر کنند"؛ و باز در این آیه شریفه، به همین مرتبت والا اشاره شده است: ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾.
• براساس آنچه گذشت، دریافتیم که:

1. این صفت در شمار برترین صفات انسانی و والاترین آنها قرار دارد، بلکه می‌‌توان گفت که دیگر صفات انسانی بر حصول این صفت توقّف دارد. حدیث شریف امام صادق(ع): ایمان برتر از اسلام، و یقین برتر از ایمان است، و هیچ چیزی کم‌یاب‌تر و پربهاتر از یقین نیست"؛ نیز، به همین مطلب اشاره می‌‌کند.
2. یقین را پهنه‌ای بلند و مراتبی گوناگون است، بگونه‌ای که در برخی از روایات، مراتب آن را هفت و در برخی دیگر نُه و در برخی دیگر ده و در برخی دیگر مراتب آن را غیر قابل شمارش و نامتناهی دانسته‌اند.

• با اینحال امّا، اهل دل به تبعیّت از قرآن کریم، یکصدا آن را به سه بخش:

1. علم الیقین؛
2. و عین الیقین؛
3. و حقّ الیقین، تقسیم کرده‌اند.

• مراد آنان از "علم الیقین"، یقینی است که بواسطه مشاهدات حسّی و استدلالات اینگونه به‌دست می‌‌آید. در این شمار است یقین به مرگ، که بواسطه مردن افراد به‌دست می‌‌آید؛ و نیز یقین به وجود آتش در مکانی خاص، که در نتیجه دیدن دود در آن نقطه حاصل می‌‌شود. نیز مراد آنان از "عین الیقین"، یقینی است که بواسطه دیدن به چشم یا بصیرت انسانی حاصل می‌‌شود. یقین به مرگ در اثر دیدن صحنه احتضار، و یقین به وجود آتش در اثر دیدن حسّی خود آتش، نمونه‌های اینگونه از یقین است.
• "حقّ الیقین" امّا، یقینی است که با درگیر شدن خود انسان با موضوع یقین، حاصل می‌‌شود. یقین به مرگ برای انسانی که خود طعم آن را چشیده، و نیز یقین به آتش برای کسی که خود در میانه آن افتاده است، حقّ الیقین نامیده می‌‌شود. اضافه می‌کنیم که این مراتب سه گانه را نیز، مراتب دیگری است که نشان از قوّت و ضعف آن یقین دارد. بدین ترتیب - همانگونه که گذشت -، مراتب یقین را پایانی نیست و پهنه بلند آن را کناری نمی‌باشد.
• این مراتب سه‌گانه، در برخی از آیات قرآن کریم نیز مورد اشاره واقع شده است. به این آیه شریفه بنگرید: ﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ أَلَا إِنَّهُمْ فِي مِرْيَةٍ مِنْ لِقَاءِ رَبِّهِمْ أَلَا إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُحِيطٌ﴾. صدر آیۀ نخست به علم الیقین، و ذیل آن به عین الیقین اشاره می‌‌نماید؛ و آیه دوّم نیز حقّ‌ الیقین را به نمایش گذارده است.

فوائد یقین

• یقین را فوائد بسیاری است: چه بسیاری از فضائل از آن سرچشمه می‌‌گیرد و بر وجود آن متوقّف است.
• امّا توکّل، وانهادن امور به حضرت حق، پشت گرمی به حضرت او، انقطاع از مردم، پذیرش قضای الهی، و دیگر صفات نیکو - همچون شجاعت و بخشش و...-، تنها و تنها از یقین سرچشمه می‌‌گیرد و بس.
• بدست آوردن مقام خضوع و خشوع، و پرداختن به وظائف بندگی انسان در مقابل حضرت حق نیز، از پس حصول یقین بوجود خواهد آمد.
• آنچه در این میان امّا از ارزش بیشتری برخوردار است، آنست که یقین انسان را از تمامی اعمال حرام و مکروه باز می‌‌دارد، و او را به سوی تمامی اعمال شایسته گسیل می‌‌نماید. این مطلب چنان در نفسِ یقین‌مند گسترش می‌‌یابد، که حتّی او را از پرداختن به غیر خدا و التفات به دنیای فرومایه نیز باز خواهد داشت؛ از این‌رو چنین انسانی امور مباح را نیز ترک نموده استغفار را بر چنین اعمالی واجب می‌‌شمارد.
• گویا استغفارهائی که از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است نیز، از همین باب بوده است.
• کوتاه سخن آنکه: یقین همچون سد و دژی است که انسان را در حریم خود حفظ نموده، مسیر کمال را برای او روشن می‌‌سازد. توضیح آنکه: آدمی نیازمند به دژی است که او را از انجام شهوات باز دارد، تا سرانجام به هلاکت نیفتد. سَد بودن امّا وظیفه‌ای است که بر عهده این چند امر - که همزمان بوسیله عقل و شرع پذیرفته و امضاء شده -، نهاده شده است.

امور بازدارنده از شهوات

منابع

• مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۱
• تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: