افزایش علم پیامبران

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

افزایش علم پیامبران در قرآن - افزایش علم پیامبران در حدیث - افزایش علم پیامبران در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

حضرت ابراهیم و عزیر(ع)

﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾.

طبق ظاهر آیه شریفه، حضرت ابراهیم(ع) از خداوند می‌خواهد تا احیای اموات را به او بنمایاند. بی‌گمان این درخواست نه به خاطرشک، بلکه به خاطر اطمینان قلبی بوده است. حال سخن در این است که آیا این درخواست که با اطمینان پیشین هم همراه است، به معنای افزایش علم است؟ قبل از پاسخ، مناسب است به چهار احتمال که در معنا و تأویل این آیه گفته شده است، اشاره کنیم:

1. به ظهور بدوی آیه بسنده کرده و بگوییم حضرت ابراهیم(ع) حائز علم به احیای مردگان بوده‌اند، ولی مرتبه فراتری از آن را طلب کرده‌اند؛ همان‌گونه که در بعضی از اخبار، به این احتمال اشاره شده است.
2. به حضرت ابراهیم(ع) خبر رسیده بود که خداوند می‌خواهد از بین بندگان، خلیلی برای خود اتخاذ کند، و نشانه آن خلیل این است که خداوند احیای مردگان را به او ارائه می‌نماید. به همین دلیل از خداوند خواست احیای مردگان را به او نشان دهد تا قلبش مطمئن شود که آن خلیلی که خداوند انتخاب خواهد کرد، خود او است. در نقلی از امام رضا(ع)، در مجلس مأمون، به این معنا تصریح شده است.
3. در داستان منازعه حضرت ابراهیم(ع) با نمرود، که ادعا داشت من کسی هستم که اماته و احیا می‌کنم، وقتی نمرود برای تحقق این ادعا محبوسی را آزاد کرد و آزادی را به قتل رساند، حضرت ابراهیم(ع) فرمود: این کار، احیا نیست. سپس روی به خدای منان نمود و عرضه داشت: ﴿رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى﴾، تا اینکه نمرود حقیقت احیا را دریابد.
4. نمرود حضرت ابراهیم را تهدید کرد که اگر احیای مردگان را به گونه‌ای که من مشاهده نمایم به من نشان ندهی، تو را به قتل خواهم رساند. از این‌رو حضرت ابراهیم(ع) عرضه داشت: ﴿لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي﴾، تا اینکه اطمینان قلبی پیدا کنم که نمرود ستمگر مرا نمی‌کشد.

بعد از ذکر این چهار احتمال می‌گوییم، طبق دو وجه اخیر، هیچ‌گونه ازدیاد علمی برای پیامبر خدا رخ نداده است؛ زیرا در حقیقت آیه از باب إیاک اعنی و اسمعی یا جاره می‌باشد و هدف از این درخواست، هدایت و اتمام حجت و یا رهایی از دست نمرود بوده است. اما طبق دو وجه اول که پشتوانه روایی نیز دارد، به نظر می‌رسد طلب ارائه، طلب علم است؛ چراکه اگر انسان به شیئی علم داشته باشد، اما به درجات بالای اطمینان قلبی نرسیده باشد، با دیدن فرایند شکل‌گیری آن شیء، علمش افزایش می‌یابد. حضرت ابراهیم(ع) نیز با دیدن روند احیای اموات، به این افزایش علمی، که سبب افزایش ایمان و اطمینان قلبی می‌شود، دست یافت. اما اطمینان قلبی‌ای که مسبَّب از ارائه می‌باشد نیز افزایش علم محسوب می‌گردد؛ زیرا گاه معنای افزایش علم، ارتقای سطح کیفی آن است. درجات علم عالم به معلوم واحد، می‌تواند متفاوت می‌باشد، بدون آن‌که به گستره علم او راجع به آن شیء افزوده گردد؛ مانند مراتب شک، ظنّ، اطمینان، علم، ویقین. گاهی نیز افزایش علم به معنای توسعه در گستره علم عالم می‌باشد.

در درخواست حضرت ابراهیم(ع)، گستره علم به نحو کمّی افزایش نیافته است؛ بلکه علمی که ایشان به موضوعی خاص داشته‌اند، به سطحی بالاتر، افزایش پیدا کرده است. تعبیر خدای متعال از آن، اطمینان قلب است که همان ارتقای کیفی علم ایشان می‌باشد. اما بنا بر وجه دوم، یعنی اطمینان به مقام خُلّت نیز، افزایش علم رخ داده است؛ چون با ارائه احیای مردگان، علم نداشتن حضرت ابراهیم به مقام خُلت خویش، تبدیل به یقین گشت. از حضرت امام کاظم و امام رضا(ع)، روایت شده است که در تبیین آیه شریفه فرمودند، در قلب ابراهیم شک وجود نداشت: «...كَانَ‏ عَلَى‏ يَقِينٍ‏ وَ لَكِنَّهُ‏ أَرَادَ مِنَ‏ اللَّهِ‏ الزِّيَادَةَ فِي‏ يَقِينِهِ‏». شاهد بر اینکه طلب ارائه احیا و اطمینان قلب در آیه، به معنای ازدیاد علم حضرت ابراهیم(ع) در این واقعه می‌باشد، آن است که ابتدای آیه، طلب حضرت ابراهیم(ع) است و باید دید پس از این درخواست چه واکنش و پاسخی به ایشان داده شده است. خداوند متعال در پاسخ درخواست ایشان، به فعلی امر می‌کند که با انجام آن، حضرت ابراهیم(ع) به مطلوب خود می‌رسد: ﴿يَأْتِينَكَ سَعْيًا﴾. در ذیل آیه به نتیجه این درخواست و پاسخش، که علم حضرت ابراهیم(ع) می‌باشد، اشاره شده است؛ چراکه با فعل امر فرمود: ﴿وَاعْلَمْ﴾ و پیامبر الهی نیز دانست.

معروف بن خربوذ در تأیید این معنا، از امام محمد باقر(ع) نقل می‌کند که حضرت ذیل حدیث شریفی فرمودند: ... سپس ابراهیم پرندگان را به اسم صدا زد و آنان بلافاصله و با سرعت به سوی او روی آوردند؛ «فَقَالَ‏ إِبْرَاهِيمُ‏ عِنْدَ ذَلِكَ‏»: ﴿وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾. البته دانستن حضرت ابراهیم، که آیه و روایت آن را بیان می‌دارد، به معنای علم ابتدایی نیست؛ چراکه به ادله فراوان، که قبلاً هم به آنها اشاره شد، حضرت ابراهیم دچار شک نبودند و علم داشتند. پس همان طور که در حدیث شریف هم آمده است، این علم، ازدیاد علم و یقین حضرت ابراهیم(ع) است.

نتیجه این که آیه شریفه، طبق دو احتمال وجیه‌تر، که دارای پشتوانه روایی نیز می‌باشند، بر ازدیاد علم حضرت ابراهیم(ع) دلالت می‌کند. شبیه همین جریان برای عُزیر یا إرمیا نیز اتفاق افتاده که بر مردگانی از هم پاشیده، عبور کرد و از روی تعجب گفت: چگونه خداوند اینان را زنده می‌کند؟! خداوند او را میراند، و پس از یکصد سال او را زنده کرد و به او نشان داد که چگونه مردگان را زنده خواهد کرد: ﴿فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾. او نیز مانند ابراهیم پس از روشن شدن احیای مردگان، بر علمش افزوده شد. جالب است که هر دو داستان، پی در پی در دو آیه آمده است. نتیجه اینکه از این دو آیه دریافتیم، علم این دو حجت الهی به نحو کیفی افزایش پیدا کرده است.

حضرت یوسف(ع)

﴿فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِنْ وِعَاءِ أَخِيهِ كَذَلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ﴾.

خداوند در طول زندگی حضرت یوسف(ع) علومی را به ایشان اعطا نمود که آیاتی چند، برآن دلالت می‌کند. از طرفی وقتی به خوبی در آیات داستان حضرت یوسف(ع) با استعانت از روایات بنگریم، درمی یابیم چیزی که باعث شد حضرت یوسف(ع) به رفعت درجات در دنیا نائل شود، همانا علومی بود که خدای منان به ایشان عطا فرموده بود.

ظهور برخی از آیات این است که دریافت این علوم تدریجی بوده است؛ چراکه در خردسالی رؤیا دیده، و پس از افتادن در چاه، در تنگنا و تنهایی چاه جبرئیل با او سخن گفته، و از طرف خداوند به او تعلیم داده است، سپس در جوانی حکمت و علم به او عطا شده است، آن‌گاه در مراحل دیگر، برهان پروردگار به او ارائه شده است، و تدبیر حکومت به او تعلیم شده است. ظاهر برخی از آیات این است که وقتی او را به عنوان برده به پادشاه مصر می‌فروشند، علم تأویل ندارد، اما در زندان از علم تأویل آگاه گشته است. از این که حضرت یوسف(ع) این سیر تدریجی را در دریافت علوم پیموده است، در می‌یابیم که ایشان همواره ترفیع درجات علمی داشته است.

به نظر می‌رسد، مراد از این آیه شریفه که می‌فرماید: ﴿نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ﴾، ترفیع درجه علمی است؛ یعنی همواره درجات علمی هرکس را که بخواهیم، بالا می‌بریم. به ویژه آن‌که در آیات قبل، خداوند علوم متعددی که به حضرت یوسف(ع) عطا نموده را مطرح، و ذیل آن نیز می‌فرماید: [درست است که حضرت یوسف(ع) علوم زیادی دارد اما]، ﴿وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ﴾. مرحوم علامه مجلسی نیز آیه را همین طور معنا کرده و ذیل آن فرموده است: ﴿نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ﴾بالعلم والحکمة کما رفعنا درجة یوسف ﴿وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ﴾ أرفع درجة منه فی علمه.

درجات هرکس را که بخواهیم به علم و حکمت بالا می‌بریم، همان‌گونه که درجه یوسف را بالا بردیم؛ و بالادست هر صاحب علمی، دانایی وجود دارد که از نظر درجه، والاتراز او در علمش می‌باشد. گفتنی است، برخی از مفسران درباره قسمت پایانی آیه، به نکته ظریفی اشاره کرده‌اند و آن اینکه، ﴿ذِي عِلْمٍ﴾ شامل خداوند نمی‌گردد. به دلیل اینکه اولاً، علم خداوند عین ذات او است، اما در آیه می‌فرماید: ﴿ذِي عِلْمٍ﴾. این تعبیر بر همراه شدن چیزی باشیئی دیگر، و مغایرت صفت و موصوف دلالت می‌کند. پس به ما می‌فهماند که مراد از ﴿ذِي عِلْمٍ﴾ صاحب علمی است که علم، ذاتی او نمی‌باشد، بلکه وصفی است که عارض بر او شده است. ثانیاً، هیچ‌گونه فوقیت مادی و معنوی‌ای بر فراز خداوند قابل تصور نیست، درحالی که بنابر تصریح آیه، فوقیت برای صاحب علم امکان دارد. از این‌رو مراد از ﴿ذِي عِلْمٍ﴾ خداوند نمی‌باشد. از طرفی، منظور از ﴿عَلِيمٌ﴾ خداوند است؛ چراکه بنابر قانون ﴿وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ﴾، فراتر از هر دانشمندی دانایی وجود دارد و این سلسله ادامه پیدا می‌کند تا به خداوند برسد؛ زیرا او علیمی است که هیچ بالادستی بر فراز او وجود ندارد. بنابراین منظور از واژه ﴿عَلِيمٌ﴾، فقط خداوند است و تنکیر آن به جهت بزرگداشت مقام او است که با زبان، وصف ناشدنی است.

همین نکته با تعبیری دیگر در آیه ﴿يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ﴾ آمده است. به همان دلیلی که قدرت خداوند، فوق همه قدرت‌ها است، علم او نیز فراتر از علم هر صاحب دانشی است. از این‌رو بالاترین عالمان مانند یوسف، در هر رتبه علمی‌ای که قرار بگیرند، باز بنابر قانون ﴿وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ﴾، برای دریافت رتبه بالاتر، به خداوند نیازمندند، و این چنین سلسله حجج خداوند، همواره محتاج افزایش علم می‌باشند. نتیجه آنکه، با توجه به آیات سوره یوسف(ع)، و تدریجی بودن دریافت علوم الهی از سوی ایشان، درمی یابیم که علوم آن حضرت، به عنوان یکی از حجج و پیامبران الهی، همواره در حال افزایش بوده است.

حضرت موسی(ع)

﴿قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا﴾ این آیه شریفه نیز دلالت دارد براینکه ازدیاد علم، همواره در سلسله حجج خداوند به صورت یک سنت الهی جاری بوده است. در تقریر دلالت این آیه بر مطلوب، می‌توان گفت که در این داستان، حضرت موسی(ع)، مطالبی را از حضرت خضر(ع)، به امرالهی تعلیم دیدند و این می‌تواند دو سبب داشته باشد:

1. خداوند می‌خواست به واسطه حضرت خضر، علومی را بر علوم ایشان بیفزاید.
2. سبب این مأموریت این بود که حضرت موسی(ع) اندیشید که در روی زمین عالم‌تر از ایشان وجود ندارد، و خداوند اندیشه ایشان را بدین طریق، تصحیح کرد.

اگر سبب مأموریت این باشد که خداوند به دنبال ازدیاد علم حضرت موسی(ع) بوده است، اگرچه این افزایش به واسطه یک انسان تحقق یافته، اما چون به امر خداوند می‌باشد، افزایش علم حضرت موسی(ع) محسوب شده، و در نتیجه آیه دلالت بر مطلوب می‌کند. ‌اگر عامل دوم سبب مأموریت باشد، باز افزایش علمِ این پیامبر الهی محسوب می‌گردد؛ زیرا با این مأموریت، بر علم حضرت موسی(ع) افزوده شد؛ هم از جهت علومی که از حضرت خضر(ع) تعلیم دید، و هم از این جهت که به وجود انسان عالم‌تر از خودش آگاهی پیدا کرد. نتیجه آن‌که قرآن افزایش علم حضرت موسی(ع) را نیز تأیید می‌کند.

حضرت طالوت

﴿وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾. این آیه شریفه نیز یکی دیگر از آیاتی است که بر ازدیاد علم در سلسله حجج الهی دلالت می‌کند. در این آیه، قرآن با صراحت می‌فرماید که خداوند طالوت را در علم و قدرت جسمانی، فزونی داد. اثبات مطلوب از آیه شریفه، نیاز به پنج مقدمه دارد:

1. قبلاً در بحث واژه‌شناسی ازدیاد، اشاره شد که کاربرد این واژه غالباً در مورد اضافه کردن بر شیء موجود است. این معنا در آیاتی از قرآن مشهود، و به آن تصریح شده است؛ مانند: ﴿فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا﴾؛ ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَى رِجْسِهِمْ﴾. زیرا همان‌طور که در این دو آیه تصریح شده است، مرض و رجس در منافقین وجود دارد؛ اتفاق جدیدی که افتاده، افزایش آن می‌باشد.
2. قبلاً گفتیم، این واژه دومفعولی است و متکلم قصد دارد با مفعول اول به مخاطب تفهیم کند، چه کسی افزایش داده شده، و با مفعول دوم بگوید، چه چیزی برآن شخص، افزوده شده است.
3. راغب در مفردات، و نیز دیگر لغت‌شناسان، واژه “بسط” را نشردادن، گستراندن، و توسعه دادن معنا نموده‌اند، و “بسطة” نیز که از همان ریشه است، به معنای گستره می‌باشد. ابن‌فارس راجع به این واژه می‌نویسد: و الْبَسْطَةُ في‏ كلّ‏ شي‏ء: السعة؛ واژه “بسطة” در هر چیزی به معنای گستردگی است.
4. در این فقره از آیه شریفه، فاعل فعل “زاد” خداوند است و مفعول اول آن طالوت(ع) می‌باشد. ﴿بَسْطَةً﴾ مفعول به دوم، ﴿فِي الْعِلْمِ﴾ متعلق به ﴿بَسْطَةً﴾، یا متعلق به محذوف و صفت برای ﴿بَسْطَةً﴾است. در نتیجه، فعل در آیه مورد بحث، و دو مفعول آن، این چنین ترجمه می‌شود: خداوند گستره طالوت را در علم و جسم افزایش داد.
5. مُلک در آیه شریفه، از مناصب الهی است و اگر امامت نباشد، نظیر آن است؛ زیرا طبق آیه شریفه، نیاز به جعل و اصطفای الهی دارد. نیز از آنجا که مُلک، سلطنت بر جان و مال مردم است و این سلطنت، ذاتاً منحصر در ولایت خداوند است، هرکه به این منصب نائل شود، بنده برگزیده خداوند است که او را بر مردم مسلط گردانیده است. در برخی از روایات به این معنا که مُلک، منصبی الهی نظیر امامت و خلافت از پیامبر است، اشاره شده است”.

حال بعد از این مقدمات می‌گوییم، اگرچه تاکنون عالمان امامیه و حتی عالمان دیگر مذاهب، این آیه را دلیل برتری و فزونی علم و قدرت حضرت طالوت(ع) نسبت به بنی‌اسرائیل معنا کرده‌اند که کاملاً هم صحیح است، اما دلالت دیگر این آیه، افزایش علم حضرت طالوت(ع) فی‌نفسه می‌باشد. با این توضیح که با توجه به مقدمات پیش‌گفته، خداوند متعال گستره علم ایشان را افزایش داده است. یعنی ایشان از گستره‌ای از علم برخوردار بوده‌اند و اتفاق جدید این است که خداوند خبر می‌دهد، گستره علم ایشان را افزوده است. دقت شود که خداوند می‌توانست این طور بفرماید، و زاده علماً و جسماً، که باز هم با توجه به اینکه “زاد” افزایش شیء (علم) موجود است، دلالت بر افزایش علم ایشان می‌نمود، اما مفعول دوم را خود علم قرار نداد. در نتیجه حضرت طالوت از یک گستره علمی برخوردار بوده و اکنون آیه خبر می‌دهد که خداوند بر آن گستره افزوده است. از این‌رو همان‌گونه که آیه، بر فضیلت حضرت طالوت نسبت به بنی اسرائیل دلالت می‌کند، بر افزایش گستره علمی ایشان نیز دلالت دارد. اگر به قسمت پایانی آیه دقت کنیم، مشاهده می‌نماییم که آیه با وسعت دهنده بودن و علیم بودن خداوند پایان یافته است. یکی از اشارات این امر، همین است که وسعت علمی اعطاشده به طالوت، از ناحیه کسی است که وسعت دهنده، و عالِم علی‌الاطلاق است. این نشان می‌دهد که خداوند برگستره علمی طالوت افزوده است. نتیجه آن‌که این آیه نیز مانند آیات قبل، بر ازدیاد علم انبیا و اوصیای ایشان(ع) دلالت می‌کند.

منابع

1. یارمحمدیان، محمد تقی ازدیاد علم امام از دیدگاه کتاب و سنت