(۴۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱:
خط ۱:
{{علم معصوم}}
{{مدخل مرتبط
{{خرد}}
| موضوع مرتبط = علم معصوم
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
| عنوان مدخل =
: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">این مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[علم معصوم]]''' است. "'''[[ویژگی علم اهل بیت]]'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
| مداخل مرتبط = [[ویژگی علم اهل بیت در حدیث]] - [[ویژگی علم اهل بیت در کلام اسلامی]]
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
| پرسش مرتبط = علم معصوم (پرسش)
: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[ویژگی علم اهل بیت در قرآن]] | [[ویژگی علم اهل بیت در حدیث]] | [[ویژگی علم اهل بیت در کلام اسلامی]] | [[ویژگی علم اهل بیت در فلسفه اسلامی]] | [[ویژگی علم اهل بیت در عرفان اسلامی]]</div>
}}
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[علم معصوم (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">
==مقدمه==
'''ویژگی‌هایی برای [[علم اهل بیت]]{{ع}}''' بیان شده است که برخی از آنها عبارت است از: [[گنجوران دانش خداوند]]؛ [[ظرف دانش خداوند]]؛ [[وارثان دانش پیامبران]]؛ آگاه‌ترین مردم و [[راسخان در دانش]]. همچنین از برخی روایات استفاده می‌شود علم ایشان ذاتی است، بخشی از علم [[ائمه]] اکتسابی و بخشی دیگر موهبتی است و ... .
==نخست: [[گنجوران دانش خداوند]]==
*[[پیامبر خدا]]{{صل}} ـ به نقل از خداوند عز و جل، در توصیف ویژگی‌های [[اهل بیت]]{{عم}} ـ: و آنها پس از تو، گنجُوران [[علم]] من‌اند<ref> {{عربی|اندازه=120%|" رَسُولُ اللَّه{{صل}} عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل: وَ هُمْ خُزَّانِي عَلَى عِلْمِي مِنْ بَعْدِكَ "}}؛ الکافی: ج ۱، ص ۱۹۳ ح ۴، و ص ۲۰۹ ح ۴، بصائر الدرجات: ص ۵۴، ح ۳؛ کلاهما عن أبی حمزة الثمالیّ عن الإمام الباقر{{ع}}، بحار الأنوار: ج ۲۶، ص ۱۰۷، ح ۱۲.</ref>
*[[امام باقر]]{{ع}}: به خدا سوگند، ما گنجوران خدا در آسمان و زمین هستیم، نه بر زر و سیم، که گنجوران علم اوییم<ref>الإمام الباقر{{ع}}: {{عربی|اندازه=120%|" وَ اللَّهِ إِنَّا لَخُزَّانُ اللَّهِ فِي سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ لَا عَلَى ذَهَبٍ وَ لَا عَلَى فِضَّةٍ إِلَّا عَلَى عِلْمِهِ"}}؛ الکافی: ج ۱ ص ۱۹۲، ح۲، بصائر الدرجات: ص ۱۰۴، ح ۱، إعلام الوری: ج ۱، ص ۵۰۹، کلّها عن سورة بن کلیب، بحار الأنوار: ج ۲۶، ص ۱۰۵، ح ۱.</ref>.
*[[امام باقر]]{{ع}}: ما، گنجوران علم خدا و بازگو کنندگان [[وحی]] خداییم<ref>الإمام الباقر{{ع}}:{{عربی|اندازه=120%|" نَحْنُ خُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ وَ نَحْنُ تَرَاجِمَةُ وَحْيِ اللَّهِ "}}؛ الکافی: ج۱، ص۱۹۲، ح ۳، بصائر الدرجات: ص ۱۰۴، ح ۶ کلاهما عن سدیر، إعلام الوری: ج ۱، ص ۵۳۵، عن سدیر الصیرفی عن الإمام الصادق{{ع}}، بشارة المصطفی: ص ۱۵۸ عن جابر بن عبد اللّه فیه «ورثة» بدل «تراجمة»، بحار الأنوار: ج ۲۶ ص ۱۰۵، ح ۴.</ref>.
*[[امام باقر]]{{ع}}: خداوند متعال، علم خاصی دارد و علم عامی. [[علم خاص]] او، همان علمی است که حتّی فرشتگان مقرّب و پیامبرانِ فرستاده او، بر آن، آگاهی ندارند و علم عامّ او، همان علمی است که فرشتگان مقرّب و پیامبران فرستاده او، بر آن، آگاهی دارند و از [[پیامبر خدا]] به ما رسیده است<ref>«عن الإمام الباقر{{ع}}: {{عربی|اندازه=120%|" إِنَ لِلَّهِ تَعَالَى عِلْماً خَاصّاً وَ عِلْماً عَامّاً فَأَمَّا الْعِلْمُ الْخَاصُ فَالْعِلْمُ الَّذِي لَمْ يُطْلِعْ عَلَيْهِ مَلَائِكَتَهُ الْمُقَرَّبِينَ وَ أَنْبِيَاءَهُ الْمُرْسَلِينَ وَ أَمَّا عِلْمُهُ الْعَامُّ فَإِنَّهُ عِلْمُهُ الَّذِي أَطْلَعَ عَلَيْهِ مَلَائِكَتَهُ الْمُقَرَّبِينَ وَ أَنْبِيَاءَهُ الْمُرْسَلِينَ وَ قَدْ وَقَعَ إِلَيْنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ {{صل}}"}}؛ التوحید: ص ۱۳۸ ح ۱۴ عن ابن سنان عن الإمام الصادق{{ع}}، بصائر الدرجات: ص ۱۱۱ ح ۱۲ عن حنّان الکندی عن أبیه و ص ۱۰۹ ح ۱ عن حنّان بن سدیر کلاهما عن الإمام الصادق{{ع}} نحوه، بحار الأنوار: ج ۴ ص ۸۵ ح ۱۹.</ref>.
*[[امام صادق]]{{ع}}: ما از پیامبران ارث می‌بریم. عصای [[حضرت موسی]]، نزد ماست و ما گنجوران خدا در زمین هستیم، نه گنجوران زر و سیم<ref>الإمام الصادق{{ع}}: {{عربی|اندازه=120%|" نَحْنُ وَرِثْنَا النَّبِيِّينَ وَ عِنْدَنَا عَصَا مُوسَى وَ إِنَّا لَخُزَّانُ اللَّهِ فِي الْأَرْضِ لَسْنَا بِخُزَّانٍ عَلَى ذَهَبٍ وَ لَا فِضَّةٍ "}}؛ تفسیر فرات: ص ۱۰۷ ح ۱۰۱ عن إبراهیم، تفسیر العیّاشی: ج ۲ ص ۲۸ عن أبی حمزة الثمالی وفیه صدره إلی «موسی» نحوه وراجع: شرح الأخبار: ج ۳ ص ۴۰۲ ح ۱۲۸۷، بحار الأنوار: ج ۲۳ ص ۲۹۹ ح ۵۰.</ref>
*[[امام صادق]]{{ع}}: ما شجره علم و [[اهل بیت]] [[پیامبر]] هستیم. جایگاه فرود [[جبرئیل]]، در خانه ماست و ما گنجوران علم خدا و معادن [[وحی]] خدا هستیم. هر که از ما پیروی کند، رهایی می‌یابد و هر که از ما باز ماند، نابود می‌گردد و [[حق]] خداست که چنین کند<ref>«عن الإمام الصادق{{ع}}: {{عربی|اندازه=120%|" نَحْنُ شَجَرَةُ الْعِلْمِ وَ نَحْنُ أَهْلُ بَيْتِ النَّبِيِ وَ فِي دَارِنَا مَهْبِطُ جَبْرَئِيلَ وَ نَحْنُ خُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ وَ نَحْنُ مَعَادِنُ وَحْيِ اللَّهِ مَنْ تَبِعَنَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنَّا هَلَكَ حَقّاً عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ "}}؛ الأمالی للصدوق: ص ۳۸۳ ح ۴۹۰، بشارة المصطفی: ص ۵۴ کلاهما عن أبی بصیر، روضة الواعظین: ص ۲۹۹، بحار الأنوار: ج ۲۶ ص ۲۴۰ ح ۱، وراجع: إعلام الوری: ج ۱ ص ۵۰۸.</ref>
==دوم: [[ظرف دانش خداوند]]==
== ویژگی‌های علم اهل بیت{{ع}} در روایات ==
*[[امام سجاد|امام زین العابدین]]{{ع}}: ما، درهای خداییم. ما راه راستیم. ما ظرف علم اوییم. ما بازگوکننده [[وحی]] اوییم. ما پایه‌های [[توحید]] اوییم. ما جایگاه راز اوییم<ref>«الإمام زین العابدین{{ع}}:{{عربی|اندازه=120%|" نَحْنُ أَبْوَابُ اللَّهِ وَ نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ وَ نَحْنُ عَيْبَةُ عِلْمِهِ وَ نَحْنُ تَرَاجِمَةُ وَحْيِهِ وَ نَحْنُ أَرْكَانُ تَوْحِيدِهِ وَ نَحْنُ مَوْضِعُ سِرِّهِ"}}؛ معانی الأخبار: ص ۳۵ ح ۵ عن أبی حمزة الثمالی، بحار الأنوار: ج ۲۴ ص ۱۲ ح ۵.</ref>
{{اصلی|ویژگی علم اهل بیت در حدیث}}
*[[امام صادق]]{{ع}}: ما، والیان امر الهی و گنجوران دانش خدا و ظرف [[وحی]] خداوندیم<ref>«الإمام الصادق{{ع}}: {{عربی|اندازه=120%|" نَحْنُ وُلَاةُ أَمْرِ اللَّهِ وَ خَزَنَةُ عِلْمِ اللَّهِ وَ عَيْبَةُ وَحْيِ اللَّهِ "}}؛ الکافی: ج ۱ ص ۱۹۲ ح ۱، بصائر الدرجات: ص ۶۱ ح ۳ کلاهما عن عبد الرحمن بن کثیر، المناقب لابن شهرآشوب: ج ۴، ص ۲۰۶ عن جابر عن الإمام الباقر{{ع}} نحوه، بحار الأنوار: ج ۲۶ ص ۱۰۶ ح ۹.</ref>
برخی از ویژگی‌های [[علم اهل بیت]]{{ع}} در [[روایات]] عبارت‌اند از:
*[[امام صادق]]{{ع}}: خداوند ـ تبارک و تعالی ـ ما را برای خود برگزید و سپس ما را برگزیده مردمان و معتمدان بر وحی و گنجوران زمین و جایگاه راز و ظرف علم خود قرار داد<ref>«عن الإمام الصادق{{ع}}: {{عربی|اندازه=120%|" إِنَ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى انْتَجَبَنَا لِنَفْسِهِ فَجَعَلَنَا صَفْوَتَهُ مِنْ خَلْقِهِ وَ أُمَنَاءَهُ عَلَى وَحْيِهِ وَ خُزَّانَهُ فِي أَرْضِهِ وَ مَوْضِعَ سِرِّهِ وَ عَيْبَةَ عِلْمِهِ "}}؛ بصائر الدرجات: ص ۶۲ ح ۷ عن عبّاد بن سلیمان عن أبیه، بحار الأنوار: ج ۲۶ ص ۲۴۷ ح ۱۶.</ref>
# '''[[گنجوران دانش خداوند]]:''' [[امام باقر]]{{ع}} فرمودند: به [[خدا]] [[سوگند]]، ما گنجوران خدا در [[آسمان]] و [[زمین]] هستیم، نه بر زر و سیم که گنجوران علم اوییم<ref>الإمام الباقر{{ع}}: {{متن حدیث|وَ اللَّهِ إِنَّا لَخُزَّانُ اللَّهِ فِي سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ لَا عَلَى ذَهَبٍ وَ لَا عَلَى فِضَّةٍ إِلَّا عَلَى عِلْمِهِ}}؛ الکافی: ج ۱ ص۱۹۲، ح۲، بصائرالدرجات: ص۱۰۴، ح ۱، إعلام الوری: ج ۱، ص۵۰۹، کلّها عن سورة بن کلیب، بحار الأنوار: ج ۲۶، ص۱۰۵، ح ۱.</ref>.
*مقتضب الأثر ـ به نقل از [[وهب بن منبّه]]، در یادکرد آنچه به [[حضرت موسی]]{{ع}} [[وحی]] شد ـ: به ذکر ایشان (محمّد و اوصیای پس از او) متوسّل شو؛ چرا که آنها گنجوران علم من و ظرف حکمت من و کان پرتو من‌اند<ref>مقتضب الأثر عن وهب بن منبّه ـ فی ذِکرِ ما اُوحِیَ إلی موسی{{ع}} ـ :{{عربی|اندازه=120%|" تَمَسَّكْ بِذِكْرِهِمْ فَإِنَّهُمْ خَزَنَةُ عِلْمِي وَ عَيْبَةُ حِكْمَتِي؛ وَ مَعْدِنُ نُورِي"}}؛ مقتضب الأثر: ص ۷۶ ح ۲۴، بحار الأنوار: ج ۵۱ ص ۱۴۹ ح ۲۴.</ref>
# '''[[ظرف دانش خداوند]]:''' امام صادق{{ع}} فرمودند: [[خداوند]] ـ تبارک و تعالی ـ ما را برای خود برگزید و سپس ما را برگزیده [[مردمان]] و معتمدان بر وحی و گنجوران [[زمین]] و جایگاه راز و ظرف [[علم]] خود قرار داد<ref>«عن الإمام الصادق{{ع}}: {{متن حدیث|إِنَ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى انْتَجَبَنَا لِنَفْسِهِ فَجَعَلَنَا صَفْوَتَهُ مِنْ خَلْقِهِ وَ أُمَنَاءَهُ عَلَى وَحْيِهِ وَ خُزَّانَهُ فِي أَرْضِهِ وَ مَوْضِعَ سِرِّهِ وَ عَيْبَةَ عِلْمِهِ}}؛ بصائر الدرجات: ص۶۲ ح ۷ عن عبّاد بن سلیمان عن أبیه، بحار الأنوار: ج ۲۶ ص۲۴۷ ح ۱۶.</ref>.
*الاحتجاج ـ به نقل از فاطمه صغرا که پس از رویداد کربلا و آنچه بر [[اهل بیت]] گذشت، به اهل کوفه چنین خطاب کرد ـ :امّا پس از سپاس خداوند، ای کوفیان! ای اهل نیرنگ و دغل و خودپسندی! ما خاندانی هستیم که خداوند، ما را با شما و شما را با ما آزمود. پس آزمون ما را خوب قرار داد و علم خود را در میان ما گذاشت و فهمش را نزد ما نهاد. ما ظرف دانش و فهم و حکمت اوییم و حجّت اوییم در زمین در بلاد او برای بندگانش. خداوند، ما را به سبب کرامت خود، ارجمند داشته و به سبب پیامبرش ما را بر بسیاری از خلایقش برتری داده است<ref>«الاحتجاج عن فاطمة الصّغری ـ لِأَهلِ الکوفَةِ بَعدَ وَقعَةِ کَربَلاءَ وما جَری عَلی أهلِ البَیتِ ـ: {{عربی|اندازه=120%|" أَمَّا بَعْدُ يَا أَهْلَ الْكُوفَةِ يَا أَهْلَ الْمَكْرِ وَ الْغَدْرِ وَ الْخُيَلَاءِ إِنَّا أَهْلُ بَيْتٍ ابْتَلَانَا اللَّهُ بِكُمْ وَ ابْتَلَاكُمْ بِنَا فَجَعَلَ بَلَاءَنَا حَسَناً وَ جَعَلَ عِلْمَهُ عِنْدَنَا وَ فَهْمَهُ لَدَيْنَا فَنَحْنُ عَيْبَةُ عِلْمِهِ وَ وِعَاءُ فَهْمِهِ وَ حِكْمَتِهِ وَ حُجَّتُهُ فِي الْأَرْضِ فِي بِلَادِهِ لِعِبَادِهِ أَكْرَمَنَا اللَّهُ بِكَرَامَتِهِ وَ فَضَّلَنَا بِنَبِيِّهِ {{صل}} عَلَى كَثِيرٍ مِنْ خَلْقِهِ تَفْضِيلًا "}}؛ الاحتجاج: ج ۲ ص ۱۰۶ ح ۱۶۹ عن زید ـ بن موسی بن جعفر ـ عن الإمام الکاظم عن آبائه{{عم}}، الملهوف: ص ۱۹۵ عن زید عن الإمام الکاظم عن الإمام الصادق{{عم}}، مثیر الأحزان: ص ۸۷ نحوه، بحار الأنوار: ج ۴۵ ص ۱۱۰ ح ۱.</ref>
# '''[[وارثان دانش پیامبران]]:''' [[امام علی]]{{ع}} فرمودند: ای [[مردم]]! به [[اطاعت]] و [[شناخت]] کسانی رو آورید که [[عذر]]"بی‌اطّلاعی از آنان"، پذیرفته نیست. [[آگاه]] باشید [[علمی]] که [[آدم]]، آن را فرود آورد و هر آنچه [[پیامبران]] تا خاتم الأنبیا، بدان [[فضیلت]] داده شده‌اند، در [[خاندان]] [[محمّد]]{{صل}}است. پس به کدام کژ راهه می‌روید؟ بلکه به کدام سو روانید؟<ref>الإمام علیّ{{ع}}: {{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ عَلَيْكُمْ بِالطَّاعَةِ وَ الْمَعْرِفَةِ بِمَنْ لَا تُعْذَرُونَ بِجَهَالَتِهِ فَإِنَّ الْعِلْمَ الَّذِي هَبَطَ بِهِ آدَمُ وَ جَمِيعَ مَا فُضِّلَتْ بِهِ النَّبِيُّونَ إِلَى خَاتَمِ النَّبِيِّينَ فِي عِتْرَةِ مُحَمَّدٍ صفَأَيْنَ يُتَاهُ بِكُمْ بَلْ أَيْنَ تَذْهَبُون}}؛ الإرشاد: ج ۱ ص۲۳۲ عن إسماعیل بن زیاد، کشف الیقین: ص۸۹ ح ۸۷، الغیبة للنعمانی: ص۴۴ نحوه، تفسیر العیّاشی: ج ۱ ص۱۰۲ ح ۳۰۰ عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق عن آبائه{{عم}}، تفسیر القمّی: ج ۱ ص۳۶۷ عن ابن اُذینة عن الإمام الصادق{{ع}} نحوه، بحار الأنوار: ج ۲ ص۱۰۰ ح ۵۹.</ref>.
==سوم: [[وارثان دانش پیامبران]]==
# '''آگاه‌ترین مردم:''' [[پیامبر خدا]]{{صل}}: [[آگاه]] باشید که [[نیکان]] [[خاندان]] من و پاک‌ترین‌های تبار من، در خردسالی، خردمندترین مردم و در بزرگ‌سالی، داناترین ایشان‌اند. پس به آنها نیاموزید که داناتر از شمایند. آنها شما را از درِ [[هدایت]] بیرون نمی‌برند و به درِ [[گمراهی]] واردتان نمی‌سازند<ref>{{متن حدیث|قَالَ رَسُولُ اللَّه{{صل}}: أَلَا إِنَ أَبْرَارَ عِتْرَتِي وَ أَطَائِبَ أَرُومَتِي أَحْلَمُ النَّاسِ صِغَاراً وَ أَعْلَمُ النَّاسِ كِبَاراً فَلَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْكُمْ لَا يُخْرِجُونَكُمْ مِنْ بَابِ هُدًى وَ لَا يُدْخِلُونَكُمْ فِي بَابِ ضَلَالَةٍ}}؛ عیون أخبار الرضا{{ع}}: ج ۱ ص۲۰۴ ح ۱، الاحتجاج: ج ۲ ص۴۳۶ ح ۳۰۸، کلاهما عن علیّ بن محمّد بن الجهم عن الإمام الرضا{{ع}}.</ref>.
*[[امام باقر]]{{ع}}: [[پیامبر خدا]]{{صل}}فرمود: "نخستین جانشینی که بر زمین بود، هِبَةُ اللّه پسرِ [[حضرت آدم]]{{ع}} بود و پیامبری رحلت نکرده است، مگر آن که جانشینی داشته است. شمارِ همه پیامبران، صد و بیست هزار پیامبر بوده که پنج تن از ایشان: [[حضرت نوح|نوح]]، [[حضرت ابراهیم|ابراهیم]]، [[حضرت موسی|موسی]]، [[حضرت عیسی|عیسی]] و [[حضرت محمد|محمد]]{{عم}}، [[اولو العزم]] بوده‌اند. [[امام علی|علی بن ابی طالب]]{{ع}}، به منزله هبة اللّه برای [[پیامبر خاتم|محمّد]] است و دانش همه اوصیا و دانش کسانی را که پیش از او بوده‌اند، به ارث برده است و [[پیامبر خاتم|محمّد]]، دانش پیامبران و رسولان پیش از خود را به ارث برده است"<ref>«الإمام الباقر{{ع}}: {{عربی|اندازه=120%|" قَالَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} إِنَ أَوَّلَ وَصِيٍ كَانَ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ آدَمَ وَ مَا مِنْ نَبِيٍ مَضَى إِلَّا وَ لَهُ وَصِيٌّ كَانَ عَدَدُ جَمِيعِ الْأَنْبِيَاءِ مِائَةَ أَلْفِ نَبِيٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِينَ أَلْفَ نَبِيٍّ خَمْسَةٌ مِنْهُمْ أُولُو الْعَزْمِ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِيمُ وَ مُوسَى وَ عِيسَى وَ مُحَمَّدٌ {{صل}} وَ إِنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ {{ع}} هِبَةُ اللَّهِ لِمُحَمَّدٍ {{صل}} وَرِثَ عِلْمَ الْأَوْصِيَاءِ وَ عِلْمَ مَنْ كَانَ قَبْلَهُ أَمَا إِنَّ مُحَمَّداً {{صل}} وَرِثَ عِلْمَ مَنْ كَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ وَ الْمُرْسَلِينَ "}}؛ الکافی: ج ۱ ص ۲۲۴ ح ۲ عن عبد الرحمن بن کثیر عن الإمام الباقر{{ع}}، بصائر الدرجات: ص ۱۲۱ ح ۱ عن عبدالرحمن بن بکیر الهجریّ عن الإمام الباقر{{ع}}، أعلام الدین: ص ۴۶۴ عن عبد اللّه بن بکیر عن الإمام الباقر{{ع}}، وفیهما {{عربی|اندازه=120%|" مِئَةَ أَلفَ نَبيٍ وَ أَربَعَةَ وَ عِشرين"}} بدل {{عربی|اندازه=120%|" مِائَةَ أَلْفِ نَبِيٍّ وَ عِشْرِينَ أَلْفَ نَبِيٍ "}}، بحار الأنوار: ج ۱۱ ص ۴۱ ح ۴۳.</ref>
# '''[[راسخان در دانش]]:''' [[امام علی]]{{ع}}: کجایند کسانی که [[گمان]] کرده‌اند که راسخان در دانش، آنهایند، نه ما؟ آنان [[دروغ]] می‌گویند و به [[حق]] ما [[تجاوز]] می‌کنند. خداوند، ما را بالا برده و آنها را [[پست]] کرده است و به ما بخشیده و آنها را [[محروم]] ساخته است و ما را داخل کرده و آنها را بیرون برده است. در پرتو وجود ماست که [[هدایت]]، اعطا می‌شود و پرده از نابینایی برگرفته می‌شود<ref>{{متن حدیث|أَيْنَ الَّذِينَ زَعَمُوا أَنَّهُمُ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ دُونَنَا كَذِباً وَ بَغْياً عَلَيْنَا أَنْ رَفَعَنَا اللَّهُ وَ وَضَعَهُمْ وَ أَعْطَانَا وَ حَرَمَهُمْ وَ أَدْخَلَنَا وَ أَخْرَجَهُمْ بِنَا يُسْتَعْطَى الْهُدَى وَ يُسْتَجْلَى الْعَمَى}}؛ نهج البلاغة: الخطبة ۱۴۴، غرر الحکم: ج ۲ ص۳۶۵ ح ۲۸۲۶، عیون الحکم والمواعظ: ص۱۳۰ ح ۲۹۴۸، المناقب لابن شهرآشوب: ج ۱ ص۲۸۵؛ بحار الأنوار: ج ۲۳ ص۲۰۵ ح ۵۳.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[دانشنامه قرآن و حدیث ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه قرآن و حدیث، ج۱۰]]، ص۷-۳۹.</ref>
*[[امام علی]]{{ع}}: ای مردم! به اطاعت و شناخت کسانی رو آورید که عذر "بی‌اطّلاعی از آنان"، پذیرفته نیست. آگاه باشید علمی که آدم، آن را فرود آورد و هر آنچه پیامبران تا [[پیامبر خاتم|خاتم الأنبیا]]، بدان فضیلت داده شده‌اند، در خاندان [[پیامبر خاتم|محمّد]]{{صل}}است. پس به کدام کژ راهه می‌روید؟ بلکه به کدام سو روانید؟<ref>الإمام علیّ{{ع}}: {{عربی|اندازه=120%|" أَيُّهَا النَّاسُ عَلَيْكُمْ بِالطَّاعَةِ وَ الْمَعْرِفَةِ بِمَنْ لَا تُعْذَرُونَ بِجَهَالَتِهِ فَإِنَّ الْعِلْمَ الَّذِي هَبَطَ بِهِ آدَمُ وَ جَمِيعَ مَا فُضِّلَتْ بِهِ النَّبِيُّونَ إِلَى خَاتَمِ النَّبِيِّينَ فِي عِتْرَةِ مُحَمَّدٍ ص فَأَيْنَ يُتَاهُ بِكُمْ بَلْ أَيْنَ تَذْهَبُون "}}؛ الإرشاد: ج ۱ ص ۲۳۲ عن إسماعیل بن زیاد، کشف الیقین: ص ۸۹ ح ۸۷، الغیبة للنعمانی: ص ۴۴ نحوه، تفسیر العیّاشی: ج ۱ ص ۱۰۲ ح ۳۰۰ عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق عن آبائه{{عم}}، تفسیر القمّی: ج ۱ ص ۳۶۷ عن ابن اُذینة عن الإمام الصادق{{ع}} نحوه، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۱۰۰ ح ۵۹.</ref>
*الخصال ـ به نقل از [[ذریح بن محمد محاربی]] ـ: از [[امام صادق]]{{ع}} شنیدم که می‌فرمود: "ما وارثان پیامبرانیم. [[پیامبر]]{{صل}} بر [[امام علی|علی]]{{ع}} جامه‌ای پوشاند و سپس هزار کلمه به او آموخت که هر کلمه، آغازگر هزار کلمه بود"<ref>الخصال عن [[ذریح بن محمّد المحاربی]]: {{عربی|اندازه=120%|" سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} يَقُولُ: نَحْنُ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ ثُمَّ قَالَ: جَلَّلَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} عَلِيّاً {{ع}}ثَوْباً، ثُمَ عَلَّمَهُ أَلْفَ كَلِمَةٍ، كُلُّ كَلِمَةٍ تَفْتَحُ أَلْفَ كَلِمَةٍ "}}؛ الخصال: ص ۶۵۱ ح ۴۹، بصائر الدرجات: ص ۳۰۹ ح ۴، الاختصاص: ص ۲۸۵ عن إسماعیل بن جابر، شرح الأخبار: ج ۲ ص ۲۸۶ ح ۵۹۹ ولیس فیهما صدره إلی «رسول اللّه{{صل}}» نحوه، بحار الأنوار: ج ۴۰ ص ۱۳۳ ح ۱۶؛ کنز العمّال: ج ۱۳ ص ۱۶۵ ح ۳۶۵۰۰، وراجع: الاُصول الستّة عشر: ص ۲۶۲ ح ۳۶۱.</ref>
*[[امام باقر]]{{ع}}: علمی که با [[حضرت آدم]]{{ع}} فرود آمد، دیگر بالا نرفت و علم، به ارث برده می‌شود و [[امام علی|علی]]{{ع}} عالِم این امّت است و هرگز در میان ما عالِمی رحلت نکرده، مگر آن که از خاندان خود، کسی را به جانشینی نهد که علمی همچون او یا آنچه خدا بخواهد را بداند<ref>الإمام الباقر{{ع}}: {{عربی|اندازه=120%|" إِنَ الْعِلْمَ الَّذِي نَزَلَ مَعَ آدَمَ {{ع}} لَمْ يُرْفَعْ وَ الْعِلْمُ يُتَوَارَثُ وَ كَانَ عَلِيٌّ {{ع}} عَالِمَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ إِنَّهُ لَمْ يَهْلِكْ مِنَّا عَالِمٌ قَطُّ إِلَّا خَلَفَهُ مِنْ أَهْلِهِ مَنْ عَلِمَ مِثْلَ عِلْمِهِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ "}}؛ الکافی: ج ۱ ص ۲۲۲ ح ۲، بصائر الدرجات: ص ۱۱۵ ح ۴ نحوه وکلاهما عن زرارة و ص ۱۱۶ ح ۱۰ عن الفضیل، علل الشرائع: ص ۵۹۱ ح ۴۰ عن محمّد بن مسلم، کمال الدین: ص ۲۲۳ ح ۱۴ عن الفضیل بن یسار عن الإمام الصادق والإمام الباقر {{عم}} وکلاهما نحوه، بحار الأنوار: ج ۲۳ ص ۳۹ ح ۷۰، وراجع: المحاسن: ج ۱ ص ۳۶۶ ح ۷۹۶.</ref>
*[[امام باقر]]{{ع}}: ای مردم! خداوند، خاندان [[پیامبر]] شما را به [[کرامت]] خود، ارجمندی بخشیده و به [[هدایت]] خود، عزیز داشته و به [[دین]] خود، اختصاص داده و به علم خود، فضیلت بخشیده و دانش خود را بدیشان سپرده و از آنها خواهان پاسداری آن شده است. ... آنان [[امامان]] دعوت‌گر و جلوداران هدایت‌گر و داوران حاکم و اخگران راهنما و الگوی نیکو و خاندان پاک و امت میانه و مشخص‌ترین نشانه و راست‌ترین راه و آرایش مردم نژاده و وارثان پیامبران‌اند<ref>عن الإمام الباقر{{ع}}: "{{عربی|اندازه=120%|" أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَهْلَ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ شَرَّفَهُمُ اللَّهُ بِكَرَامَتِهِ وَ أَعَزَّهُمْ بِهُدَاهُ وَ اخْتَصَّهُمْ لِدِينِهِ وَ فَضَّلَهُمْ بِعِلْمِهِ وَ اسْتَحْفَظَهُمْ وَ أَوْدَعَهُمْ عِلْمَهُ ... ِ فَهُمُ الْأَئِمَّةُ الدُّعَاةُ وَ الْقَادَةُ الْهَادِيَةُ وَ الْقُضَاةُ الْحُكَّامُ وَ النُّجُومُ الْأَعْلَامُ وَ الْأُسْرَةُ الْمُتَخَيَّرَةُ وَ الْعِتْرَةُ الْمُطَهَّرَةُ وَ الْأُمَّةُ الْوُسْطَى وَ الصِّرَاطُ الْأَعْلَمُ وَ السَّبِيلُ الْأَقْوَمُ زِينَةُ النُّجَبَاءِ وَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ "}}؛ تفسیر فرات: ص ۳۳۷ ح ۴۶۰ عن الفضل بن یوسف القصبانیّ، بشارة المصطفی: ص ۱۶۱، الدرّ النظیم: ص ۷۶۹ عن جابر وکلاهما نحوه، بحار الأنوار: ج ۲۶ ص ۲۵۳ ح ۲۷.</ref>
*به نقل از [[ابو بصیر ]]: بر [[امام باقر]]{{ع}} وارد شدم. گفتم:" شما، وارثان [[پیامبر]] خدایید؟ فرمود: آری. گفتم: [[پیامبر خاتم|پیامبر خدا]]{{صل}} وارث پیامبران بود و هر چه آنها می‌دانستند، می‌دانست؟ به من فرمود: آری"<ref>{{عربی|اندازه=120%|" عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع فَقُلْتُ لَهُ أَنْتُمْ وَرَثَةُ رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} قَالَ نَعَمْ قُلْتُ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} وَارِثُ الْأَنْبِيَاءِ عَلِمَ كُلَ مَا عَلِمُوا قَالَ لِي نَعَمْ "}}؛ الکافی: ج ۱ ص ۴۷۰ ح ۳، بصائر الدرجات: ص ۲۶۹ ح ۱، دلائل الإمامة: ص ۲۲۶ ح ۱۵۳، المناقب لابن شهرآشوب: ج ۴ ص ۱۸۴، الخرائج والجرائح: ج ۲ ص ۷۱۱ ح ۸ کلّها نحوه، بحار الأنوار: ج ۴۶ ص ۲۳۷ ح ۱۳.</ref>
*[[امام صادق]]{{ع}}: [[امام علی|علی]]{{ع}} عالِم بود و علم، ارث برده می‌شود و عالِم هرگز نمی‌میرد، مگر این که پس از او کسی بماند که علم او یا آنچه را خدا بخواهد، بداند<ref>{{عربی|اندازه=120%|" إِنَّ عَلِيّاً {{ع}} كَانَ عَالِماً، وَ الْعِلْمُ يُتَوَارَثُ، وَ لَنْ يَهْلِكَ عَالِمٌ إِلَّا بَقِيَ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ يَعْلَمُ عِلْمَهُ، أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ "}}؛ الکافی: ج ۱ ص ۲۲۱ ح ۱، علل الشرائع: ص ۵۹۱ ح ۴۰، بصائرالدرجات: ص ۱۱۸ ح ۲، الإمامة والتبصرة: ص ۲۲۵ ح ۷۵ کلّها عن محمّدبن مسلم، کمال الدین: ص ۲۲۳ ح ۱۳ عن محمّدبن مسلم عن الإمام الباقر{{ع}} نحوه، بحار الأنوار: ج ۲۶ ص ۱۶۹ ح ۳۳.</ref>
*[[امام صادق]]{{ع}}: علمی که با [[حضرت آدم]]{{ع}} فرود آمد، دیگر بالا نرفت و عالِمی در نگذشت، مگر آن که علمش را به ارث نهاد. زمین، بدون عالِم، باقی نمی‌ماند<ref>{{عربی|اندازه=120%|" إِنَ الْعِلْمَ الَّذِي نَزَلَ مَعَ آدَمَ لَمْ يُرْفَعْ وَ مَا مَاتَ عَالِمٌ إِلَّا وَ قَدْ وَرَّثَ عِلْمَهُ إِنَ الْأَرْضَ لَا تَبْقَى بِغَيْرِ عَالِمٍ"}}؛ الکافی: ج ۱ ص ۲۲۳ ح ۸، کمال الدین: ص ۲۲۴ ح ۱۹، بصائر الدرجات: ص ۱۱۶ ح ۹ کلّها عن الحارث بن المغیرة، بحار الأنوار: ج ۲۳ ص ۴۰ ح ۷۵.</ref>
*[[امام صادق]]{{ع}}: ما، وارثان [[انبیا]] و میراث‌بران کتاب خدا و برگزیدگان اوییم<ref> {{عربی|اندازه=120%|" نَحْنُ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ وَ وَرَثَةُ كِتَابِ اللَّهِ وَ نَحْنُ صَفْوَتُهُ"}}؛ مختصر بصائر الدرجات: ص ۶۳ عن عبد الغفّار الجازیّ، بحار الأنوار: ج ۹۲ ص ۱۰۰ ح ۷۰، وراجع: الهدایة الکبری: ص ۲۴۳.</ref>
*به نقل از [[ضریس کُناسی]]: نزد [[امام صادق]]{{ع}} بودم و [[ابو بصیر]] نیز در خدمت ایشان بود. [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: "داوود، علم پیامبران را به ارث برد و سلیمان، علم داوود را و محمد، علم سلیمان را و ما علم محمّد را به ارث برده‌ایم. نزد ماست صحف ابراهیم و ده فرمان موسی. [[ابو بصیر]] گفت: این، همان علم است. فرمود: ای ابومحمد! این، همان علم نیست. علم، آن است که شب و روز و روز به روز و ساعت به ساعت رخ می‌دهد"<ref>{{عربی|اندازه=150%|" عَنْ ضُرَيْسٍ الْكُنَاسِيِّ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} وَ عِنْدَهُ أَبُو بَصِيرٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} إِنَ دَاوُدَ وَرِثَ عِلْمَ الْأَنْبِيَاءِ وَ إِنَّ سُلَيْمَانَ وَرِثَ دَاوُدَ وَ إِنَّ مُحَمَّداً ص وَرِثَ سُلَيْمَانَ وَ إِنَّا وَرِثْنَا مُحَمَّداً {{ص}} وَ إِنَّ عِنْدَنَا صُحُفَ إِبْرَاهِيمَ وَ أَلْوَاحَ مُوسَى فَقَالَ أَبُو بَصِيرٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْعِلْمُ فَقَالَ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَيْسَ هَذَا هُوَ الْعِلْمَ إِنَّمَا الْعِلْمُ مَا يَحْدُثُ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ يَوْماً بِيَوْمٍ وَ سَاعَةً بِسَاعَةٍ"}}؛ الکافی: ج ۱ ص ۲۲۵ ح ۴، بصائر الدرجات: ص ۱۳۵ ح ۱ نحوه، بحار الأنوار: ج ۱۷ ص ۱۳۲ ح ۸.</ref>
*[[امام هادی]]{{ع}} ـ در زیارت جامعه که [[امامان]]{{عم}} را با آن، زیارت می‌کنند ـ: سلام بر [[امامان]] [[هدایت]] و چراغ‌های تاریکی و نشانه‌های [[تقوا]] و صاحبان خرد و فرزانگان و پناهگاه مردم و وارثان پیامبران و الگوهای والا و صاحبان دعوت نیکو و حجت‌های خدا بر اهل دنیا و آخرت و نخستینیان، و رحمت و برکات خدا بر ایشان باد!<ref>الإمام الهادی{{ع}} ـ فِی الزِّیارَةِ الجامِعَةِ الَّتی یُزارُ بِهَا الأَئِمَّةُ{{عم}} ـ :{{عربی|اندازه=150%|" السَّلَامُ عَلَى أَئِمَّةِ الْهُدَى وَ مَصَابِيحِ الدُّجَى وَ أَعْلَامِ التُّقَى وَ ذَوِي النُّهَى وَ أُولِي الْحِجَى وَ كَهْفِ الْوَرَى وَ وَرَثَةِ الْأَنْبِيَاءِ وَ الْمَثَلِ الْأَعْلَى وَ الدَّعْوَةِ الْحُسْنَى وَ حُجَجِ اللَّهِ عَلَى أَهْلِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولَى وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ "}}؛ تهذیب الأحکام: ج ۶ ص ۹۶ ح ۱۷۷، وراجع: ص ۲۱۷ ح ۶۴۹۵ من کتابنا هذا.</ref>
==چهارم: [[همترازی حدیث نبوی|حدیث آنها، همان حدیث پیامبر خداست]]==
== ویژگی‌های علم اهل بیت {{ع}} ==
*[[امام باقر]]{{ع}} ـ وقتی از ایشان پرسیدند که: چرا ایشان حدیث را مرسل می‌گوید و اِسناد نمی‌دهد ؟ ـ :هر گاه من حدیثی گفتم و آن را اسناد ندادم، سند من در آن، پدرم است به نقل از جدّم به نقل از پدرش به نقل از جدّش پیامبر خدا{{صل}}به نقل از جبرئیل به نقل از خداوند عز و جل.<ref>الإمام الباقر{{ع}} ـ لَمّا سُئِلَ عَنِ الحَدیثِ یُرسِلُهُ ولا یُسنِدُهُ ـ :إذا حَدَّثتُ الحَدیثَ فَلَم اُسنِدهُ فَسَنَدی فیهِ أبی عَن جَدّی عَن أبیهِ عَن جَدِّهِ رَسولِ اللّهِ{{صل}}عَن جَبرَئیلَ{{ع}} عَنِ اللّهِ عز و جل. [۴[۴] الإرشاد: ج ۲ ص ۱۶۷، الخرائج والجرائح: ج ۲ ص ۸۹۳، روضة الواعظین: ص ۲۲۶، إعلام الوری: ج ۱ ص ۵۰۹، بحار الأنوار: ج ۴۶ ص ۲۸۸ ح ۱۱.</ref>
{{اصلی|ویژگی علم اهل بیت در کلام اسلامی}}
=== ذاتی یا الهی بودن ===
منظور از ذاتی بودن [[علوم ائمه]] {{عم}} در برابر [[الهی]] دانستن، این پندار است که آنان دانش‌های خود را صرف نظر از عطای الهی، در ذات خود دارند. چنین دیدگاهی نادرست است. [[امامان معصوم]] {{عم}} [[حجت‌های خداوند]] و [[جانشینان]] [[رسول]] خدایند. در میان [[روایات]] جایی برای [[علم ذاتی]] [[ائمه]] {{عم}} نمی‌توان یافت؛ بلکه روایات به خوبی بیانگر آن هستند که ایشان [[علوم]] خود را به شیوه‌های مختلفی که [[خداوند]] برای آنان مقدر کرده است، به دست می‌آوردند. [[علوم اهل بیت]] {{عم}} از طریق فراگیری از [[پیامبر]] و [[امامان]] پیشین {{عم}}، بهره‌مندی از کتاب‌های الهی و ویژه، [[الهام]]، [[تحدیث فرشتگان]] و... به دست می‌آید. بیان این شیوه‌ها، خود [[نفی]] کننده علم ذاتی برای ائمه {{عم}} است؛ زیرا در صورتی که [[علم]] آنان ذاتی باشد، نیازی به کسب آن به شیوه‌های یاد شده نبود. امور ذاتی نیازی به کسب ندارند و از ذات جدا نمی‌شوند.
*[[امام باقر]]{{ع}}: اگر ما بر اساس رأی و نظر خود حدیث بگوییم، گمراه شده ایم، همچون کسانی که پیش از ما بودند؛ لیکن ما از روی بیّنه ای از سوی خدایمان حدیث می‌گوییم که خداوند، آن را برای پیامبرش و او نیز برای ما تبیین کرده است.<ref>عنه{{ع}}: لَو أنَّا حَدَّثنا بِرَأیِنا ضَلَلنا کَما ضَلَّ مَن کانَ قَبلَنا، ولکِنّا حَدَّثنا بِبَیِّنَةٍ مِن رَبِّنا بَیَّنَها لِنَبِیِّهِ{{صل}}فَبَیَّنَها لَنا. [۱[۱] بصائر الدرجات: ص ۲۹۹ ح ۲، الاختصاص: ص ۲۸۱ نحوه، إعلام الوری: ج ۱ ص ۵۰۸ کلّها عن الفضیل عن الفضیل بن یسار، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۱۷۲ ح ۲.</ref>
در روایتی از [[امام صادق]] {{ع}}، این نکته به [[زیبایی]] و روشنی بیان شده است: {{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ لَا يَكِلُنَا إِلَى أَنْفُسِنَا وَ لَوْ وَكَلَنَا إِلَى أَنْفُسِنَا لَكُنَّا كَعَرْضِ النَّاسِ وَ نَحْنُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ}}<ref>«مرا بخوانید تا پاسختان دهم» سوره غافر، آیه ۶۰.</ref>}}<ref>محمد بن حسن صفار، بصائرالدرجات، ص۴۶۶. سند این روایت، صحیح است. همچنین ر.ک: علی استرآبادی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص۵۱۹. در این منبع به جای {{متن حدیث|كَعَرْضِ النَّاسِ}}، {{متن حدیث|كَبَعْضِ النَّاسِ}} آمده که تعبیر دقیق‌تری است.</ref>؛ «خداوند ما را به خودمان وانمی‌گذارد؛ که اگر ما را به خودمان واگذارد، مانند سایر [[مردم]] خواهیم بود؛ و ما کسانی هستیم که خداوند می‌فرماید: مرا بخوانید تا [[اجابت]] کنم شما را». از این [[روایت]] به خوبی رابطه بین ائمه {{عم}} و خداوند روشن می‌شود. آنان از خود چیزی ندارند؛ اما [[بندگان]] [[برگزیده]] خداوندند که تحت عنایات ویژه اویند و هرگاه چیزی را از او بخواهند، به آنان عطا می‌کند<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۳۱۳.</ref>.
*الإرشاد ـ به نقل از جابر ـ : به [[امام باقر]]{{ع}} گفتم: هر گاه حدیثی برای من می‌گویی، سند آن را نیز برای من باز گو. فرمود: «پدرم به نقل از جدّم به نقل از [[پیامبر خدا]]{{صل}}به نقل از جبرئیل به نقل از خداوند عز و جلبه من حدیث کرده است. هر آنچه من به تو حدیث کنم، این گونه اِسنادی دارد».<ref>الإرشاد عن جابر: قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ الباقِرِ{{ع}}: إذا حَدَّثتَنی بِحَدیثٍ فَأَسنِدهُ لی. فَقالَ: حَدَّثَنی أبی عَن جَدّی عَن رَسولِ اللّهِ{{صل}}عَن جَبرَئیلَ{{ع}} عَنِ اللّهِ عز و جل. وکُلُّ ما اُحَدِّثُکَ بِهذَا الإِسنادِ. الأمالی للمفید: ص ۴۲ ح ۱۰، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۱۷۸ ح ۲۷.</ref>
=== اکتسابی یا موهبتی بودن ===
این عنوان به دنبال یافتن پاسخ این [[پرسش]] است که آیا شیوه‌های معرفی شده برای [[علوم ائمه]] {{عم}} عمومی‌اند، که دیگر افراد [[بشر]] نیز اگر بخواهند، می‌توانند به آنها دست یابند؛ یا موهبتی ویژه ائمه‌اند و افراد دیگر حتی با تلاش بسیار نیز به آنها نمی‌رسند.
*[[امام صادق]]{{ع}}: حدیث من حدیث پدرم و حدیث پدرم حدیث نِیایم و حدیث نِیایم، حدیث حسین و حدیث حسین حدیث حسن و حدیث حسن حدیث امیر مؤمنان و حدیث امیر مؤمنان حدیث پیامبر خدا{{صل}}و حدیث پیامبر خدا حدیث خداوند عز و جلاست.<ref>الإمام الصادق{{ع}}: حَدیثی حَدیثُ أبی، وحَدیثُ أبی حَدیثُ جَدّی، وحَدیثُ جَدّی حَدیثُ الحُسَینِ، وحَدیثُ الحُسَینِ حَدیثُ الحَسَنِ، وحَدیثُ الحَسَنِ حَدیثُ أمیرِ المُؤمِنینَ{{عم}}، وحَدیثُ أمیرِ المُؤمِنینَ حَدیثُ رَسولِ اللّهِ{{صل}}، وحَدیثُ رَسولِ اللّهِ قَولُ اللّهِ عز و جل. [۳[۳] الکافی: ج ۱ ص ۵۳ ح ۱۴، منیة المرید: ص ۳۷۳ کلاهما عن حمّاد بن عثمان، الإرشاد: ج ۲ ص ۱۸۶، الخرائج والجرائح: ج ۲ ص ۸۹۵، روضة الواعظین: ص ۲۳۳ کلّها نحوه، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۱۷۹ ح ۲۸.</ref>
مصادیقی از علوم ائمه {{عم}}، با بقیه [[مردم]] مشترک است. این مصادیق از علوم ائمه اکتسابی است و دیگران نیز می‌توانند آن را به دست آورند. برای نمونه فرض کنید [[پیامبر]] {{صل}} در حضور اصحابش مطلبی را بیان کرده‌اند و [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} نیز آن را شنیده و فراگرفته است. دیگران نیز مانند امیرالمؤمنین {{ع}} آن روایت نبوی را شنیده و نقل کرده‌اند. این مرتبه از [[دانش]]، بین [[امامان]] و مردم عادی مشترک است؛ البته ممکن است در مراتبی از این دانش، مانند [[میزان]] عمق این دانش، بین آنان و امیرالمؤمنین {{ع}} تفاوت باشد؛ اما حد ظاهر آن را بقیه مردم نیز کسب کرده‌اند.
*[[امام صادق]]{{ع}}: خداوند، ولایت ما و دوستی ما را واجب ساخته است. به خدا سوگند، ما از روی هوسِ خود، سخن نمی‌گوییم و بر طبق آرای خود، عمل نمی‌کنیم، و نمی‌گوییم مگر آنچه را که خداوند عز و جل فرموده است.<ref>عنه{{ع}}: إنَّ اللّهَ فَرَضَ وَلایَتَنا، وأوجَبَ مَوَدَّتَنا. وَاللّهِ ! ما نَقولُ بِأَهوائِنا، ولا نَعمَلُ بِآرائِنا، ولا نَقولُ إلّا ما قالَ رَبُّنا عز و جل. [۴[۴] الأمالی للمفید: ص ۶۰ ح ۴، بصائر الدرجات: ص ۳۰۰ ح ۵، إعلام الوری: ج ۱ ص ۵۳۷ کلاهما نحوه وکلّها عن محمّد بن شریح، بحار الأنوار: ج ۲۷ ص ۱۰۲ ح ۶۵.</ref>
در مقابل این طیف مشترک، قلمرو علوم موهبتی [[ائمه]] {{عم}} قرار دارد که به عنایت ویژه [[خداوند]] بستگی دارد. این علوم، ابزارها و استعدادهای ویژه‌ای می‌طلبند که در [[اختیار]] دیگران نیست. مثلاً پیامبر {{صل}} علوم و اسرار الهی را به کسی غیر امیرالمؤمنین {{ع}} بیان نکردند. این دانش، یکی از مصادیق علوم موهبتی است. کتاب‌های [[پیامبران]] گذشته و دیگر کتاب‌های ویژه ائمه {{عم}} در اختیار دیگران نیست. علوم [[استنباط]] شده از این کتاب‌ها، موهبتی و ویژه‌اند. [[عرضه اعمال]]، [[تحدیث]] و الهام‌های ویژه، از دیگر علوم موهبتی به شمار می‌آیند<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۳۱۵.</ref>.
*[[امام کاظم]]{{ع}} ـ در پاسخ خَلَف بن حمّاد کوفی که سؤال دشواری از ایشان پرسید ـ: به خدا سوگند، من تو را آگاه نمی‌کنم، مگر به نقل از [[پیامبر خدا]]{{صل}} به نقل از جبرئیل به نقل از خداوند عز و جل.<ref>الإمام الکاظم{{ع}} ـ فی جَوابِ خَلَفِ بنِ حَمّادٍ الکوفِیِّ لَمّا سَأَلَهُ عَن مَسأَلَةٍ مُشکِلَةٍ ـ :وَاللّهِ ! إنّی ما اُخبِرُکَ إلّا عَن رَسولِ اللّهِ{{صل}}عَن جَبرَئیلَ عَنِ اللّهِ عز و جل. [۵[۵] الکافی: ج ۳ ص ۹۴ ح ۱، المحاسن: ج ۲ ص ۲۱ ح ۱۰۹۳، منتقی الجمان: ج ۱ ص ۱۹۷ کلها عن خلف بن حمّاد، المناقب لابن شهرآشوب: ج ۴ ص ۳۱۱، بحار الأنوار: ج ۴۸ ص ۱۱۳ ح ۲۲.</ref>
=== شأنی یا فعلی بودن ===
تعبیر شأنی یا فعلی بودن اصطلاحی نیست که در [[روایات]] به آن اشاره شده باشد. اشاراتی به این اصطلاح را می‌توان در برخی کتاب‌های [[علما]] یافت<ref>ر.ک: سیدعبدالحسین لاری، معارف السلمانی بمراتب الخلفاء الرحمانی، ص۲۰؛ محمدصالح مازندرانی، شرح الکافی - الأصول و الروضة، ج۵، ص۳۸۷.</ref>. مراد از بررسی شأنی یا فعلی بودن [[علوم ائمه]] {{عم}} پاسخ به این [[پرسش]] است که آیا [[ائمه]] {{عم}} توان و شأنیت [[آگاهی]] به [[علوم ویژه]] و گسترده‌ای را داشتند، یا آنکه بالفعل این [[علوم]] نزد آنان بوده است؟ آیا [[علم]] آنان در قلمروهای مختلف علومشان، مانند علم به حلال و حرام، [[تفسیر قرآن]]، حوادث پنهان گذشته، حال و [[آینده]] و [[اسرار]] [[جهان]]، بالفعل بوده است، یا منظور از علم آنان به علوم این است که ایشان توان آن را دارند که با شیوه‌های مختلف یاد شده، این علوم را کسب کنند؟ چنان که گفته شد، تفاوت [[امام]] در این فرض با دیگر افرادی که [[توانایی]] فراگیری آن علوم را دارند، این است که توانایی امام به فعلیت بسیار نزدیک‌تر از یافتن یا [[استنباط]] [[حکم]] یک مسئله توسط یک [[فقیه]] یا متخصص دیگر است؛ زیرا ائمه {{عم}} از تأییدات ویژه [[الهی]] برخوردارند و به شیوه‌هایی چون، [[الهام]]، دریافت از [[روح القدس]] و [[تحدیث]] مسلح‌اند. از این رو، توانایی آنان در کسب [[دانش]]، بسیار نزدیک به فعلیت است. چنان که در برخی روایات، از این توانایی این گونه تعبیر شده است که هرگاه [[اراده]] کنند، علم می‌یابند: {{متن حدیث|إِذَا أَرَادَ أَنْ يَعْلَمَ الشَّيْ‌ءَ أَعْلَمَهُ اللَّهُ ذَلِكَ}}<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۶۴۰. سند این روایت، موثق است. همچنین ر.ک: همان، ص۶۴۱.</ref>.<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۳۳۷.</ref>
*امام رضا{{ع}}: ما از سوی خدا و پیامبر او حدیث می‌گوییم. <ref>«الإمام الرضا{{ع}}: إنّا عَنِ اللّهِ وعَن رَسولِهِ نُحَدِّثُ». رجال الکشّی: ج ۲ ص ۴۹۰ ح ۴۰۱ عن یونس بن عبد الرحمن، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۲۵۰ ح ۶۲.</ref>
=== اجمالی یا تفصیلی بودن ===
مراد از این عنوان، بررسی این [[پرسش]] است که آیا [[علوم ائمه]] {{عم}} یا مراتبی از [[علوم]] آنان، کلی و اجمالی بوده است یا آنکه آنان به تمام علوم خود، به طور جزئی و تفصیلی [[علم]] داشته‌اند. [[علوم کلی]] و اجمالی علومی‌اند که برای استفاده از آنها، به تطبیق قواعد کلی بر جزئیات، یا [[علمی]] جدید به جزئیات نیاز است.
==پنجم: [[آگاه‌ترین مردم]]==
یکی از احتمالات برای جمع بین روایاتی که [[ظهور]] در تام بودن علوم ائمه {{عم}} دارند و روایاتی که بر افزایش‌پذیری علوم آنان دلالت دارند، آن است که [[روایات]] تام بودن را ناظر به [[علم اجمالی]] و روایات افزایش‌پذیری را ناظر به [[علم تفصیلی]] [[ائمه]] {{عم}} بدانیم. این عنوان با شأنی بودن علوم ائمه {{عم}} نیز قابل جمع است؛ بدین معنا که ممکن است بخشی از علوم ائمه {{عم}} که اجمالی است، فعلی باشد؛ و بخش دیگر که تفصیل آن است، شأنی باشد.
*پیامبر خدا{{صل}}: من دو چیز در میان شما می‌نهم که اگر به آن دو چنگ زنید، هرگز گمراه نمی‌شوید: کتاب خداوند عز و جل و اهل بیتم که همان عترت من اند. ای مردم! گوش کنید. به من خبر رسیده است که در کنار حوض [کوثر] بر من وارد خواهید شد و من در باره این که با این دو چیز گران سنگ چه کردید، از شما پرسش خواهم کرد. این دو چیز گران سنگ، کتاب خداوندِ والانام و اهل بیت من اند. پس، از آنها پیشی نگیرید که نابود می‌شوید و به آنها نیاموزید که داناتر از شمایند.<ref>رسول اللّه{{صل}}: إنّی تارِکٌ فیکُم أمرَینِ إن أخَذتُم بِهِما لَن تَضِلّوا: کِتابَ اللّهِ عَزَّوجَلَّ، وأهلَ بَیتی عِترَتی. أیُّهَا النّاسُ ! اِسمَعوا وقَد بَلَّغتُ، إنَّکُم سَتَرِدونَ عَلَیَّ الحَوضَ، فَأَسأَلُکُم عَمّا فَعَلتُم فِی الثَّقَلَینِ، وَالثَّقَلانِ کِتابُ اللّهِ جَلَّ ذِکرُهُ وأهلُ بَیتی، فَلا تَسبِقوهُم فَتَهلِکوا، ولا تُعَلِّموهُم فَإِنَّهُم أعلَمُ مِنکُم. الکافی: ج ۱ ص ۲۹۴ ح ۳ عن عبدالحمید بن أبی الدیلم عن الإمام الصادق{{ع}}، عیون أخبار الرضا{{ع}}: ج ۱ ص ۲۲۹، الأمالی للصدوق: ص ۶۱۶، تحف العقول: ص ۴۲۶، کلّها عن الریّان بن الصّلت عن الإمام الرضا{{ع}} عنه{{صل}}، تفسیر العیّاشی: ج ۱ ص ۲۵۰ ح ۱۶۹ عن أبی بصیر عن الإمام الباقر{{ع}} عنه{{صل}}وکلّها نحوه، بحار الأنوار: ج ۲۳ ص ۱۵۲ ح ۱۱۴.</ref>
*[[پیامبر خدا]]{{صل}}: آگاه باشید که نیکان خاندان من و پاک‌ترین‌های تبار من، در خردسالی، خردمندترین مردم و در بزرگ‌سالی، داناترین ایشان‌اند. پس به آنها نیاموزید که داناتر از شمایند. آنها شما را از درِ هدایت بیرون نمی‌برند و به درِ گمراهی واردتان نمی‌سازند. <ref>عنه{{صل}}: ألا إنَّ أبرارَ عِترَتی وأطائِبَ أرومَتی أحلَمُ النّاسِ صِغارا وأعلَمُ النّاسِ کِبارا، فَلا تُعَلِّموهُم فَإِنَّهُم أعلَمُ مِنکُم، لا یُخرِجونَکُم مِن بابِ هُدیً ولا یُدخِلونَکُم فی بابِ ضَلالَةٍ. عیون أخبار الرضا{{ع}}: ج ۱ ص ۲۰۴ ح ۱، الاحتجاج: ج ۲ ص ۴۳۶ ح ۳۰۸، کلاهما عن علیّ بن محمّد بن الجهم عن الإمام الرضا{{ع}}.</ref>
تأکید می‌کنیم که مقصود از تفصیلی بودن علوم ائمه {{عم}}، تفصیلی بودن تمام علوم آنان است، نه بخشی از علوم ایشان. در تفصیلی و جزئی بودن بخشی از علوم ایشان اختلافی نیست. کسی هم که ادعای اجمالی بودن علوم ایشان را دارد، بخشی از علوم آنان را تفصیلی می‌داند. در روایتی از [[رسول خدا]] {{صل}} نقل شده است: «هیچ سرزمین حاصل‌خیز یا خشکی نیست، مگر آنکه آن را می‌شناسم و هیچ گروهی نیست که صد نفر را [[گمراه]] یا [[هدایت]] کند، مگر آنکه آنان را می‌شناسم و این علوم را به [[اهل]] بیتم آموخته‌ام. کوچک و بزرگ آنان تا [[قیامت]] (این علوم را دارند)»<ref>ر.ک: محمد بن حسن صفار، بصائرالدرجات، ص۲۹۷.</ref>.<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۳۵۰.</ref>
*[[امام علی]]{{ع}}: اصحاب سر از اصحاب محمد{{صل}} می‌دانند که ایشان فرموده است: «من و خاندانم پاک هستیم. پس، از آنها پیشی نگیرید که گمراه می‌شوید و از آنها عقب نمانید که می‌لغزید و با آنها به مخالفت بر نخیزید که نادانی می‌یابید و به آنها نیاموزید که آنها از شما داناترند. آنها داناترینِ مردم‌اند در بزرگ‌سالی و خردمندترینِ آنها در خردسالی».<ref>الإمام علیّ{{ع}}: ولَقَد عَلِمَ المُستَحفِظونَ مِن أصحابِ مُحَمَّدٍ{{صل}}أ نَّهُ قالَ: إنّی وأهلُ بَیتی مُطَهَّرونَ، فَلا تَسبِقوهُم فَتَضِلّوا، ولا تَتَخَلَّفوا عَنهُم فَتَزِلّوا، ولا تُخالِفوهُم فَتَجهَلوا، ولا تُعَلِّموهُم فَإِنَّهُم أعلَمُ مِنکُم، هُم أعلَمُ النّاسِ کِبارا، وأحلَمُ النّاسِ صِغارا. تفسیر القمّی: ج ۱ ص ۴، الغیبة للنعمانی: ص ۴۴ وفیه «اأعلم الناس صغارا» بدل «أحلم الناس صغارا»، بحار الأنوار: ج ۲۳ ص ۱۳۰ ح ۶۲.</ref>
ظواهر برخی [[روایات]] نیز نشان می‌دهند که بخشی از [[علوم ائمه]] {{عم}} اجمالی است. از [[امام صادق]] {{ع}} نقل شده است که در غلاف شمشیر رسول خدا {{صل}} نوشته ([[صحیفه]]) کوچکی بود. [[ابوبصیر]] می‌گوید: از آن حضرت درباره محتوای آن نوشته پرسیدم. آن حضرت فرمودند: حروفی‌اند که از هر حرف، هزار حرف گشوده می‌شود. آن حضرت در ادامه فرمودند: تا [[زمان]] [[ساعت]] ([[قیامت]] یا [[ظهور حضرت مهدی]] {{ع}})، جز دو حرف آن بیان نمی‌شود<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۳۱: {{متن حدیث|كَانَ فِي ذُؤَابَةِ سَيْفِ رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} صَحِيفَةٌ صَغِيرَةٌ. فَقُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ {{ع}}: أَيُّ شَيْ‌ءٍ كَانَ فِي تِلْكَ الصَّحِيفَةِ؟ قَالَ: «هِيَ الْأَحْرُفُ الَّتِي يَفْتَحُ كُلُّ حَرْفٍ أَلْفَ حَرْفٍ». قَالَ أَبُو بَصِيرٍ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ {{ع}}: «فَمَا خَرَجَ مِنْهَا حَرْفَانِ حَتَّى السَّاعَةِ}}. همچنین ر.ک: محمدبن حسن صفار، بصائر الدرجات، ص۳۰۸. سند این روایت، موثق است.</ref>.
*کمال الدین ـ در حدیثی طولانی ـ : [[جابر بن عبد اللّه انصاری]] بر [[امام سجاد|امام زین العابدین]]{{ع}} وارد شد. در حالی که امام{{ع}} با جابر بن عبد اللّه سخن می‌گفت، ناگاه محمد بن علی ([[امام باقر]]{{ع}} ) از نزد خانواده‌اش بیرون آمد و زلف امام ـ که هنوز جوان بود ـ، به چشم می‌خورد. هنگامی که جابر او را دید، پیکرش به لرزه افتاد و موی بر بدنش راست گردید و اندکی بدو نگریست. سپس به او گفت: رو به من کن، جوان! و او، رو به جابر کرد. جابر، سپس به او گفت: بر گرد. او بر گشت. جابر گفت: به خدای کعبه سوگند، شکل و شمایل پیامبر{{صل}}را دارد. سپس جابر برخاست و به او نزدیک شد و گفت: نام تو چیست، ای جوان؟ فرمود: «محمّد». جابر پرسید: پسر که هستی؟ فرمود: «پسر علی بن الحسین». جابر گفت: فرزندم! جانم فدایت باد! بنا بر این تو باید باقر باشی. پاسخ داد: «آری». و سپس فرمود: «به من بگو [[پیامبر خدا]]{{صل}} چه مسئولیتی بر دوش تو نهاده است؟». جابر گفت: سَرورم! پیامبر{{صل}}به من بشارت زنده ماندن داد تا تو را ملاقات کنم و به من فرمود: «هر گاه او را دیدی، سلام مرا به او برسان». سَرورم! پیامبر خدا{{صل}}به تو سلام می‌رساند. [[امام باقر]]{{ع}} فرمود: «ای جابر! سلام و درود بر پیامبر خدا، تا زمانی که آسمان ها و زمین بر قرارند و بر تو ـ ای جابر ـ سلامی باد، به گونه ای که ابلاغ کردی!». جابر از این پس نزد امام{{ع}} می‌رفت و از ایشان آموزش می‌گرفت. یک بار [[امام باقر]]{{ع}} درباره چیزی از او پرسش کرد. جابر در پاسخ گفت: به خدا سوگند، من بر خلاف نهی [[پیامبر خدا]]{{صل}} رفتار نمی‌کنم. او به من فرموده است که شما، امامان هدایتگرِ از خاندانش پس از او هستید که در خردسالی، خردمندترین مردم و در بزرگ‌سالی، داناترین مردم هستید و نیز فرمود: «به آنها چیزی نیاموزید، که آنها از شما داناترند». [[امام باقر]]{{ع}} فرمود: «جدّم پیامبر خدا{{صل}}راست گفت. من در آنچه از تو پرسیدم، آگاه ترم و از کودکی، حکمت را دریافته ام و همه اینها در پرتو فضل خدا و رحمت او به ما اهل بیت است».<ref>«کمال الدین عن جابر بن یزید ـ فی حَدیثٍ طَویلٍ ـ :دَخَلَ جابِرُ بنُ عَبدِ اللّهِ الأَنصارِیُّ عَلی عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ{{ع}}، فَبَینَما هُوَ یُحَدِّثُهُ إذ خَرَجَ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ الباقِرُ{{ع}} مِن عِندِ نِسائِهِ، وعَلی رَأسِهِ ذُؤابَةٌ وهُوَ غُلامٌ، فَلَمّا بَصُرَ بِهِ جابِرٌ اِرتَعَدَت فَرائِصُهُ، وقامَت کُلُّ شَعرَةٍ عَلی بَدَنِهِ، ونَظَرَ إلَیهِ مَلِیّا، ثُمَّ قالَ لَهُ: یاغُلامُ أقبِل، فَأَقبَلَ. ثُمَّ قالَ لَهُ: أدبِر، فَأَدبَرَ، فَقالَ جابِرٌ: شَمائِلُ رَسولِ اللّهِ{{صل}}ورَبِّ الکَعبَةِ ! ثُمَّ قامَ فَدَنا مِنهُ، فَقالَ لَهُ: مَا اسمُکَ یا غُلامُ ؟ فَقالَ: مُحَمَّدٌ، قالَ: اِبنُ مَن ؟ قالَ: اِبنُ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ. قالَ: یا بُنَیَّ فَدَتکَ نَفسی، فَأَنتَ إذا الباقِرُ ؟ فَقالَ: نَعَم. ثُمَّ قالَ: فَأَبلِغنی ما حَمَّلَکَ رَسولُ اللّهِ{{صل}}، فَقالَ جابِرٌ: یا مَولایَ، إنَّ رَسولَ اللّهِ{{صل}}بَشَّرَنی بِالبَقاءِ إلی أن ألقاکَ، وقالَ لی: إذا لَقیتَهُ فَأَقرِئهُ مِنِّی السَّلامَ، فَرَسولُ اللّهِ یا مَولایَ یَقرَأُ عَلَیکَ السَّلامَ. فَقالَ أبو جَعفَرٍ{{ع}}: یا جابِرُ، عَلی رَسولِ اللّهِ السَّلامُ ما قامَتِ السَّماواتُ وَالأَرضُ، وعَلَیکَ یا جابِرُ کَما بَلَّغتَ السَّلامَ. فَکانَ جابِرٌ بَعدَ ذلِکَ یَختَلِفُ إلَیهِ ویَتَعَلَّمُ مِنهُ، فَسَأَلَهُ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ{{ع}} عَن شَیءٍ، فَقالَ لَهُ جابِرٌ: وَاللّهِ ما دَخَلتُ فی نَهیِ رَسولِ اللّهِ{{صل}}، فَقَد أخبَرَنی أنَّکُم الأَئِمَّةُ الهُداةِ مِن أهلِ بَیتِهِ مِن بَعدِهِ، أحلَمُ النّاسِ صِغارا، وأعلَمُ النّاسِ کِبارا، وقالَ: «لا تُعَلِّموهُم فَهُم أعلَمُ مِنکُم»، فَقالَ أبو جَعفَرٍ{{ع}}: صَدَقَ جَدّی رَسولُ اللّهِ{{صل}}، إنّی لَأَعلَمُ مِنکَ بِما سَأَلتُکَ عَنهُ، ولَقَد اُوتیتُ الحُکمَ صَبِیّا، کُلُّ ذلِکَ بِفَضلِ اللّهِ عَلَینا ورَحمَتِهِ لَنا أهلَ البَیتِ». کمال الدین: ص ۲۵۳ ح ۳، کفایة الأثر: ص ۵۵، الکافی: ج ۱ ص ۴۶۹ ح ۲، الاختصاص: ص ۶۲ کلاهما عن أبان بن تغلب، روضة الواعظین: ص ۲۲۷ والثلاثة الأخیرة نحوه، بحار الأنوار: ج ۳۶ ص ۲۵۰ ح ۶۷.</ref>
با توجه به نتایج مباحث گذشته که [[علوم ائمه]] {{عم}} افزایش‌پذیر و بخشی از آن شأنی معرفی شد، نمی‌توان تفصیلی بودن همه علوم ایشان را [[تأیید]] کرد؛ زیرا تفصیلی بودن همه علوم آنان به معنای [[نفی]] افزایش‌پذیری و شأنی بودن آنهاست که پیش از این [[اثبات]] شد<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۳۵۵.</ref>.
*الطبقات الکبری ـ به نقل از جبله دختر مصفّح، از پدرش ـ: علی{{ع}} به من گفت: «ای مرد بنی‌عامری! درباره آنچه خدا و پیامبرش فرموده‌اند، از من پرسش کن که ما [[اهل بیت]]{{عم}} به آنچه خدا و پیامبرش فرموده‌اند، آگاه‌ترینیم». <ref>الطبقات الکبری عن جبلة بنت المصفّح عن أبیها: قالَ لی عَلِیٌّ{{ع}}: یا أخا بَنی عامِرٍ، سَلنی عَمّا قالَ اللّهُ ورَسولُهُ، فَإِنّا نَحنُ أهلَ البَیتِ أعلَمُ بِما قالَ اللّهُ ورَسولُهُ. الطبقات الکبری: ج ۶ ص ۲۴۰.</ref>
=== [[معصومانه]] یا خطاپذیر بودن ===
مراد از این بحث، [[عصمت]] یا خطاپذیری [[علمی]] [[ائمه]] {{عم}} است و مباحث دیگر مرتبط، مانند عصمت از [[گناه]]، مقصود نیست. بر اساس [[روایات]] ائمه {{عم}}، آیا [[علوم]] آنان از [[خطا]] و [[اشتباه]] مصون است یا امکان وقوع [[لغزش]] علمی در ایشان وجود دارد؟
*[[امام علی]]{{ع}} ـ در سخنان حکیمانه منسوب به ایشان ـ :غایت هر ژرف‌اندیش در دانش ما، آن است که نداند. <ref>الإمام علیّ{{ع}} ـ فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ ـ :غایَةُ کُلِّ مُتَعَمِّقٍ فی عِلمِنا أن یَجهَلَ.[۲[۲] شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید: ج ۲۰ ص ۳۰۷ ح ۵۱۵.</ref>
در روایتی از امیرالمؤمنین {{ع}} بحث عصمت از گناه مطرح شده است<ref>سلیم بن قیس هلالی، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج۲، ص۸۸۴؛ محمدبن علی صدوق، الخصال، ج۱، ص۱۳۹: {{متن حدیث|إِنَّمَا أَمَرَ بِطَاعَةِ أُولِي الْأَمْرِ لِأَنَّهُمْ مَعْصُومُونَ مُطَهَّرُونَ لَا يَأْمُرُونَ بِمَعْصِيَةِ اللَّهِ}}</ref>. عصمت از گناه، بخشی از خطای علمی را [[نفی]] می‌کند که فرد از روی عمد، مطالب نادرستی را بیان کرده باشد؛ اما عصمت از خطای [[سهوی]] را شامل نمی‌شود؛ زیرا خطای غیر عمد گناه به شمار نمی‌آید.
*[[امام باقر]]{{ع}} ـ به سلمة بن کُهَیل و حَکَم بن عُتَیبه ـ : نه در شرق و نه در غرب، دانش صحیحی را نمی‌یابید، مگر آن که از نزد ما [[اهل بیت]] بیرون آمده باشد.<ref>الإمام الباقر{{ع}} ـ لِسَلَمَةَ بنِ کُهَیلٍ وَالحَکَمِ بنِ عُتَیبَةَ ـ :شَرِّقا وغَرِّبا، فَلا تَجِدانِ عِلما صَحیحا إلّا شَیئا خَرَجَ مِن عِندِنا أهلَ البَیتِ. [۳[۳] الکافی: ج ۱ ص ۳۹۹ ح ۳، بصائر الدرجات: ص ۱۰ ح ۴، رجال الکشّی: ج ۲ ص ۴۶۹ ح ۳۶۹ کلّها عن أبی مریم الأنصاری، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۹۲ ح ۲۰.</ref>
از روایات متعدد و معتبر، [[عصمت علمی]] [[ائمه]] قابل استفاده است. روایات خطای عمدی مانند [[دروغ]] گفتن و خطای غیرعمد مانند [[اشتباه]] در فهم و بیان مطالب را از ائمه {{عم}} [[نفی]] می‌کنند. اقتضای [[لطف]] ویژه [[خداوند]] به ائمه {{عم}} و امدادهای ویژه [[علمی]] از طریق روح القدس، [[تحدیث]]، [[الهام]]، [[شهود]]، [[عرضه اعمال]] و... نیز این است که ائمه {{عم}} از عصمت علمی برخوردار باشند<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص۳۵۸ ـ ۳۶۷.</ref>.
*[[امام باقر]]{{ع}}: هیچ یک از مردم، به حق و صوابی دست‌نیافته و هیچ کس داوریِ حقّی نکرده است، مگر از آنچه از سوی ما [[اهل بیت]] صادر شده باشد و هر گاه امور آنها شاخه شاخه گردد، خطا از آنِ ایشان و صواب، از آنِ علی{{ع}} خواهد بود.<ref>الإمام الباقر{{ع}}: لَیسَ عِندَ أحَدٍ مِنَ النّاسِ حَقٌّ ولا صَوابٌ، ولا أحَدٌ مِنَ النّاسِ یَقضی بِقَضاءٍ حَقٍّ إلّا ما خَرَجَ مِنّا أهلَ البَیتِ. وإذا تَشَعَّبَت بِهِمُ الاُمورُ کانَ الخَطَأُ مِنهُم وَالصَّوابُ مِن عَلِیٍّ{{ع}}. الکافی: ج ۱ ص ۳۹۹ ح ۱، الأمالی للمفید: صص ۹۶ ح ۶، بصائر الدرجات: ص ۵۱۹ ح ۲، المحاسن: ج ۱ ص ۲۴۳ ح ۴۴۸، مختصر بصائر الدرجات: ص ۱۰ کلّها عن محمّد بن مسلم نحوه، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۹۵ ح ۳۵.</ref>
=== برابر یا رتبه‌پذیر بودن ===
مراد از این عنوان، بررسی این نکته است که آیا [[دانش]] [[ائمه]] {{عم}} یکسان بوده یا دانش برخی از آنها بیش از دیگران بوده است. از [[روایات]] پیشین به دست می‌آید که [[علوم ائمه]] {{عم}} پیش از قرار گرفتن در [[مقام امامت]]، کمتر از [[علم امام]] پیشین بوده است؛ زیرا روایات یاد شده نشان دادند که هر امامی مطالبی را از [[امام]] پیشین فرا می‌گرفته است و کتاب‌هایی که نزد امام پیشین بودند، به او منتقل می‌شده‌اند. در روایات به روشنی از [[آموختن]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} نزد [[پیامبر]] {{صل}} سخن گفته شده است و تأکید شده که [[علوم]] ایشان نسل به نسل از امامی به امام بعدش منتقل شده است. همچنین طبیعی است که وقتی کسی به مقام امامت می‌رسد، درهای جدیدی از [[علم]] به رویش گشوده می‌شود. [[امداد]] [[روح القدس]]، [[تحدیث فرشتگان]] و... در این دوره به شکل خاص در [[اختیار]] [[حجت خداوند]] قرار می‌گیرد. شواهد یاد شده افزون بر آنکه نشان می‌دهند علوم ائمه {{عم}} قبل و بعد از رسیدن به مقام امامت متفاوت است، نشان می‌دهند که [[جانشین]] امام، پیش از رسیدن به مقام امامت، علم امام پیشین را ندارد.
*الکافی ـ به نقل از زراره ـ: نزد [[امام باقر]]{{ع}} بودم. مردی از اهل کوفه از ایشان در باره این سخن [[امام علی|امیر مؤمنان]]{{ع}} که: «درباره هر چه می‌خواهید، از من بپرسید. شما در باره نکته ای از من نخواهید پرسید، مگر آن که شما را از آن آگاه می‌کنم» پرسش کرد. فرمود: «هیچ کس به علمی دست نیافته است، مگر این که آن علمْ از سوی امیر مؤمنان{{ع}} صادر شده باشد. مردم هر کجا می‌خواهند بروند. به خدا سوگند، امر نیست، مگر از این جا» و با دست به خانه اش اشاره کرد.<ref>الکافی عن زرارة: کُنتُ عِندَ أبی جَعفَرٍ{{ع}} فَقالَ لَهُ رَجُلٌ مِن أهلِ الکوفَةِ یَسأَلُهُ عَن قَولِ أمیرِ المُؤمِنینَ{{ع}}: «سَلونی عَمّا شِئتُم، فَلا تَسأَلونی عَن شَیءٍ إلّا أنبَأتُکُم بِهِ». قالَ: إنَّهُ لَیسَ أحَدٌ عِندَهُ عِلمُ شَیءٍ إلّا خَرَجَ مِن عِندِ أمیرِ المُؤمِنینَ{{ع}}، فَلیَذهَبِ النّاسُ حَیثُ شاؤوا، فَوَاللّهِ لَیسَ الأَمرُ إلّا مِن هاهُنا ـ وأشارَ بِیَدِهِ إلی بَیتِهِ ـ. [۵[۵] الکافی: ج ۱ ص ۳۹۹ ح ۲، بصائر الدرجات: ص ۱۲ ح ۱ نحوه، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۹۴ ح ۳۴.</ref>
از روایات متعدد در بحث افزایش‌پذیری [[علوم ائمه]] {{عم}}، این [[اطمینان]] به دست می‌آید که علوم ایشان پیوسته در حال افزایش است. هر سال، هر شبانه [[روز]]، بلکه هر [[ساعت]] بر علم آنان افزوده می‌شود<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۳۷۴.</ref>.
*[[امام باقر]]{{ع}}: هر چه از این خانه صادر نشده باشد، باطل است.<ref>الإمام الباقر{{ع}}: کُلُّ ما لَم یَخرُج مِن هذَا البَیتِ فَهُوَ باطِلٌ. بصائر الدرجات: ص ۵۱۱ ح ۲۱، مختصر بصائر الدرجات: ص ۶۲، کلاهما عن فضیل بن یسار، مستدرک الوسائل: ج ۱۷ ص ۳۰۹ ح ۲۱۴۳۲ نقلاً عن الاختصاص نحوه، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۹۴ ح ۳۲.</ref>
=== [[قطعی]] یا تغییرپذیر بودن ===
از برخی [[روایات]] می‌توان دریافت که برخی از [[علوم ائمه]] {{عم}} و حتی [[رسول خدا]] {{صل}} [[تغییر]] پذیر بوده است. در روایتی آمده است که رسول خدا {{صل}} از [[مرگ]] یک [[یهودی]] که به آن حضرت جسارت کرده بود، خبر دادند و پس از ساعاتی روشن شد که او به واسطه [[صدقه دادن]] از مرگ نجات یافته است<ref>ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۷، ص۲۱۶.</ref>.
*الکافی ـ به نقل از عبد اللّه بن سلیمان ـ :مردی از بصریان به نام عثمانِ اعمی در خدمت امام باقر{{ع}} بود و شنیدم که می‌گفت: حسن بصری گمان می‌کند کسانی که دانش خود را پنهان می‌دارند، دوزخیان از باد شکم آنها در آزار خواهند بود. امام باقر{{ع}} فرمود: «بنا بر این، مؤمن خاندان فرعون، نابود شده است؛ زیرا از هنگامی که خداوند، نوح{{ع}} را بر انگیخت، دانش، پنهان بوده است. به خدا سوگند، حَسَن چه به شمال برود چه به جنوب، دانشی جز در این جا یافت نمی‌شود».<ref>الکافی عن عبد اللّه بن سلیمان: سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ{{ع}} یَقولُ وعِندَهُ رَجُلٌ مِن أهلِ البَصرَةِ یُقالُ لَهُ: عُثمانُ الأَعمی وهُوَ یَقولُ: إنَّ الحَسَنَ البَصرِیَّ یَزعُمُ أنَّ الَّذینَ یَکتُمونَ العِلمَ یُؤذی ریحُ بُطونِهِم أهلَ النّارِ. فَقالَ أبو جَعفَرٍ{{ع}}: فَهَلَکَ إذَن مُؤمِنُ آلِ فِرعَونَ ! ما زالَ العِلمُ مَکتوما مُنذُ بَعَثَ اللّهُ نوحا{{ع}}، فَلیَذهَبِ الحَسَنُ یَمینا وشِمالاً، فَوَاللّهِ ما یوجَدُ العِلمُ إلّا هاهُنا». الکافی: ج ۱ ص ۵۱ ح ۱۵، الاحتجاج: ج ۲ ص ۱۹۳ ح ۲۱۲ نحوه، بصائر الدرجات: ص ۹ ح ۱، منیة المرید: ص ۱۸۸، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۶۵ ح ۳.</ref>
البته به این معنا نیست که تمام [[علوم ائمه]] {{عم}} از سنخ امور تغییرپذیرند. خداوند [[علوم]] بسیاری را در [[اختیار]] [[ائمه]] {{عم}} قرار داده است که برخی [[قطعی]] و برخی وابسته به شرایط، و [[تغییر]] پذیرند. هرچند خداوند حتی تغیرات امور متغیر را نیز در اختیار ائمه {{عم}} قرار می‌دهد<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۳۷۸.</ref>.
*الکافی ـ به نقل از ابو بصیر ـ :از امام باقر{{ع}} در باره شهادت دادن زنازاده پرسش کردم که: آیا جایز است؟ فرمود: «خیر». گفتم: حَکَم بن عتیبه می‌گوید جایز است. فرمود: «خدایا! از گناه او در مگذر. خداوند به حَکَم نفرموده است: «و این قرآن برای تو و قومت تذکّری است». حَکَم، چه به راست برود و چه به چپ، به خدا سوگند، علم به دست نمی‌آید، مگر از اهل بیتی که جبرئیل بر آنها نازل شده است». <ref>الکافی عن أبی بَصیرٍ: سَأَلتُ أبا جَعفَرٍ{{ع}} عَن شَهادَةِ وَلَدِ الزِّنا: تَجوزُ ؟ فَقالَ: لا، فَقُلتُ: إنَّ الحَکَمَ بنَ عُتَیبَةَ یَزعُمُ أنَّها تَجوزُ. فَقالَ: اللّهُمَّ لا تَغفِر ذَنبَهُ، ما قالَ اللّهُ لِلحَکَمِ: «وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَّکَ وَ لِقَوْمِکَ» [الزخرف: ۴۴.]، فَلیَذهَبِ الحَکَمُ یَمینا وشِمالاً، فَوَاللّهِ لا یُؤخَذُ العِلمُ إلّا مِن أهلِ بَیتٍ نَزَلَ عَلَیهِم جَبرَئیلُ{{ع}}. الکافی: ج ۱ ص ۴۰۰ ح ۵، بصائر الدرجات: ص ۹ ح ۳، رجال الکشّی: ج ۲ ص ۴۶۹ ح ۳۷۰، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۹۱ ح ۱۹.</ref>
=== حضوری یا حصولی بودن ===
[[علم حصولی]] آگاهی‌ای است که از طریق صورت‌های ذهنی به اشیا حاصل می‌شود. این [[علم اکتسابی]] است و از راه ابزارهای [[حسی]]، مانند چشم و گوش به دست می‌آید. در مقابل، در [[علم حضوری]] که ابزار آن [[قلب]] یا [[روح انسان]] است، خود معلوم نزد عالم ([[روح]]) حاضر می‌شود. بنابراین، در علم حصولی بین عالم و معلوم، «صورت ذهنی» فاصله است؛ اما در علم حضوری، بین آن دو چیزی فاصله نیست و خود معلوم [[ادراک]] می‌شود، نه صورتی از آن<ref>ر.ک: محمدتقی مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ج۱، ص۱۵۳؛ سیدمحمدحسین طباطبایی، بدایة الحکمة، ص۱۳۸.</ref>.
*[[امام صادق]]{{ع}} ـ به ابو بصیر ـ :حکم بن عتیبه، از کسانی است که خداوند در باره آنها فرموده است: «برخی از مردم می‌گویند که به خدا و روز واپسین ایمان آورده ایم، در حالی که ایمان ندارند». حَکَم، چه به شرق برود چه به غرب، به خدا سوگند، به علمی دست نمی‌یابد، مگر از اهل بیتی که جبرئیل بر آنان نازل شده است.<ref>الإمام الصادق{{ع}} ـ لِأَبی بَصیرٍ ـ :إنَّ الحَکَمَ بنَ عُتَیبَةَ مِمَّن قالَ اللّهُ: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَقُولُ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْأَخِرِ وَ مَا هُم بِمُؤْمِنِینَ» [البقرة: ۸.]، فَلیُشَرِّقِ الحَکَمُ وَلیُغَرِّب، أما وَاللّهِ، لا یُصیبُ العِلمَ إلّا مِن أهلِ بَیتٍ نَزَلَ عَلَیهِم جَبرَئیلُ بصائر الدرجات: ص ۹ ح ۲ عن أبی بصیر، الکافی: ج ۱ ص ۳۹۹ ح ۴ مضمرًا، رجال الکشّی: ج ۲ ص ۴۶۹ ح ۳۷۰ عن أبی بصیر عن الإمام الباقر{{ع}} نحوه، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۹۱ ح ۱۸.</ref>
با توجه به این تعریف می‌توان به این گونه نتایج در این بحث رسید: علومی که از طریق [[الهام]]، [[شهود حقایق]]، مشاهده [[ملکوت]]، عروج روح [[امام]] در شب‌های [[جمعه]] به [[عرش الهی]]<ref>چنان که گفته شد، در روایاتی به این مطلب تصریح شده است (ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، {{عربی|باب فی أن الأئمة {{عم}} یزدادون فی لیلة الجمعة}}، ص۶۲۹؛ محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات، ص۱۳۰.</ref>، [[تأیید]] [[روح القدس]] و مشاهده [[اعمال]] [[مردم]] در [[عمود نور]] به دست می‌آیند، حضوری خواهند بود؛ زیرا با واسطه صورت‌های ذهنی نیستند؛ بلکه مشاهده حقایقی غیرمادی‌اند. در مقابل، علومی که از طریق حواس و بررسی مفاهیم ذهنی ایجاد می‌شوند، حصولی‌اند؛ مانند [[علوم عادی]] حسی [[ائمه]] {{عم}}، مطالعه کتاب‌ها و صحیفه‌های مادی، مراتبی از فراگیری از [[پیامبر]] {{صل}} یا [[امامان]] پیشین که از طریق حواس انجام شده‌اند و مراتبی از [[استنباط]] که از طریق مفاهیم و [[تفکر]] ذهنی به دست آمده باشند.
*[[امام صادق]]{{ع}}: ای یونس! هر گاه طالب علمِ صحیح بودی، آن را از اهل بیت بستان؛ زیرا آن برای ما روایت شده است و به ما شرح حکمت و سخنِ فصل داده اند. خداوند، ما را برگزیده است و به ما آن داده که به هیچ یک از جهانیان نداده است.<ref>الإمام الصادق{{ع}}: یا یونُسُ، إذا أرَدتَ العِلمَ الصَّحیحَ فَخُذ عَن أهلِ البَیتِ، فَإِنّا رُویناهُ، واُوتینا شَرحَ الحِکمَةِ وفَصلَ الخِطابِ، إنَّ اللّهَ اصطَفانا وآتانا ما لَم یُؤتِ أحَدا مِنَ العالَمینَ. [۱[۱] بحار الأنوار: ج ۲۶ ص ۱۵۸ ح ۵ نقلاً عن کتاب المحتضر، مختصر بصائر الدرجات: ص ۱۲۲، کفایة الأثر: ص ۲۵۴، الصراط المستقیم: ج ۲ ص ۱۵۷ کلّها عن یونس بن ظبیان والثلاثة الأخیرة نحوه.</ref>
درباره حصولی یا حضوری بودن [[علوم]] به دست آمده از برخی روش‌های دریافت علوم توسط ائمه {{عم}}، نمی‌توان به طور [[قطعی]] [[داوری]] کرد؛ زیرا ماهیت آنها برایمان روشن نیست. مثلاً [[تحدیث فرشتگان]]، اگر به صورت ایجاد صوت حسی در گوش امام باشد، دانشی حصولی، و اگر به شیوه‌ای دیگر باشد که به حواس و صورت‌های ذهنی نیازمند نباشد، حضوری است<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۳۸۱.</ref>.
*[[امام صادق]]{{ع}} ـ در حالی که گروهی از کوفیان در خدمت ایشان بودند ـ: شگفت از مردمی که همه علم خود را از [[پیامبر خدا]]{{صل}} ستاندند و بدان عمل کردند و ره یافتند و گمان می‌کنند [[اهل بیت]]{{عم}} او علمش را نستانده اند، در حالی که ما، اهل بیت و ذرّیه او هستیم؛ وحی در خانه های ما فرود آمد و علم از سوی ما بدیشان صادر شد. آیا آنها گمان می‌کنند که آگاه شده اند و ره‌یافته‌اند؛ ولی ما نمی‌دانیم و گمراه شده ایم؟! این، محال است».<ref>عنه{{ع}} ـ وعِندَهُ اُناسٌ مِن أهلِ الکوفَةِ ـ :عَجَبا لِلنّاسِ، إنَّهُم أخَذوا عِلمَهُم کُلَّهُ عَن رَسولِ اللّهِ{{صل}}فَعَمِلوا بِهِ وَاهتَدَوا، ویَرَونَ أنَّ أهلَ بَیتِهِ لَم یَأخُذوا عِلمَهُ ! ونَحنُ أهلُ بَیتِهِ وذُرِّیَّتُهُ، فی مَنازِلِنا نَزَلَ الوَحیُ، ومِن عِندِنا خَرَجَ العِلمُ إلَیهِم، أفَیَرَونَ أنَّهُم عَلِموا وَاهتَدَوا وجَهِلنا نَحنُ وضَلَلنا ؟! إنَّ هذا لَمُحالٌ. [۲[۲] الکافی: ج ۱ ص ۳۹۸ ح ۱، الأمالی للمفید: ص ۱۲۲ ح ۶ نحوه، بصائر الدرجات: ص ۱۲ ح ۳ کلّها عن یحیی بن عبداللّه، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۱۷۹ ح ۲.</ref>
=== الزام‌آور بودن ===
این مبحث به دنبال بررسی این نکته است که آیا عمل مطابق [[علم]]، همواره برای [[ائمه]] {{عم}} ضروری است یا آنان ملزم‌اند که گاهی علم خود را نادیده بگیرند؟
*[[امام رضا]]{{ع}}: خداوند، پیامبران و امامان را ـ که درودهای خداوند بر آنان باد ـ توفیق داده است و بدیشان از گنجینه علم و حکمت خود، آن بخشیده که به دیگران نبخشیده است. علم آنها، برتر از علم مردم زمانشان است در این سخن خداوند متعال: «آیا آن که به سوی حق هدایت می‌کند، برای پیروی، سزاوارتر است یا کسی که هدایت نمی‌کند، مگر خود هدایت شود؟ پس شما را چه شده؟! چگونه داوری می‌کنید» و این سخن خدای ـ تبارک و تعالی ـ: «هر که حکمتْ داده شده، خیر فراوانی بدو داده شده است» و سخن او درباره طالوت: «خداوند، او را بر شما برگزیده و به دانش و توان او افزوده است و خداوند، مُلک خویش را به هر کس بخواهد، می‌بخشد و خداوند، گشایشگری داناست».<ref>الإمام الرضا{{ع}}: إنَّ الأَنبِیاءَ وَالأَئِمَّةَ ـ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِم ـ یُوَفِّقُهُمُ اللّهُ ویُؤتیهِم مِن مَخزونِ عِلمِهِ وحُکمِهِ ما لا یُؤتیهِ غَیرَهُم، فَیَکونُ عِلمُهُم فَوقَ عِلمِ أهلِ الزَّمانِ فی قَولِهِ تَعالی: «أَفَمَن یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یُتَّبَعَ أَمَّن لَا یَهِدِّی إِلَّا أَن یُهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ» [یونس: ۳۵.] وقَولِهِ تَبارَکَ وتَعالی: «وَمَن یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا» [البقرة: ۲۶۹.] وقَولِهِ فی طالوتَ: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَن یَشَآءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ» [البقرة: ۲۴۷.]. الکافی: ج ۱ ص ۲۰۲ ح ۱، کمال الدین: ص ۶۸۰ ح ۳۱، عیون أخبار الرضا{{ع}}: ج ۱ ص ۲۲۱ ح ۱، تحف العقول: ص ۴۴۱ نحوه، الاحتجاج: ج ۲ ص ۴۴۵ ح ۳۱۰ کلّها عن عبد العزیز بن مسلم، بحار الأنوار: ج ۲۵ ص ۱۲۷ ح ۴.</ref>
این بحث ممکن است اندکی عجیب به نظر برسد؛ زیرا طبیعتاً [[انسان]] علومی را فرا می‌گیرد تا برابر آن عمل کند و حتی در مباحث اخلاقی، [[عالمان]] بی‌عمل [[سرزنش]] شده‌اند. بنابراین علم به طور طبیعی الزاماتی (فقهی یا اخلاقی) را به دنبال دارد. ائمه {{عم}} مطابق [[علوم]] خود، [[سخن]] می‌گفتند یا [[سکوت]] می‌کردند؛ گاهی [[اقدام]] کرده، گاهی کناره می‌گرفتند؛ می‌جنگیدند یا [[صلح]] می‌کردند؛ و.... بنابراین [[امام]] برای کار خود همواره دلیلی [[علمی]] دارد یا به عبارت دیگر، بر اساس علم خود به انجام یا ترک کاری تصمیم می‌گیرد. بنابر این [[علوم ائمه]] {{عم}} نیز همانند علوم دیگر [[مردم]]، الزامات اخلاقی یا فقهی را به دنبال دارد. تفاوت ائمه {{عم}} با دیگران، اولاً در ماهیت، ویژگی‌ها، منابع و قلمرو [[دانش]] آنان است؛ ثانیاً در این است که آنان معصوم‌اند و برخلاف مردم عادی که ممکن است گاهی مخالف دانش خود عمل کنند، مخالف [[تکلیف]] خود عمل نمی‌کنند.
==ششم: [[راسخان در دانش]]==
بنابراین پاسخ به این [[پرسش]] که آیا عمل مطابق علم برای ائمه {{عم}} الزام‌آور است یا خیر، به معنای یادشده مثبت است؛ اما موضوع این بحث، مطلب دیگری است. آنچه مقصود این بحث را روشن‌تر می‌کند و پاسخ‌گوی ابهام آن است، توجه به این نکته است که مقصود از دانش یادشده در اینجا، مباحث فقهی و اخلاقی نیست که انسان باید مطابق آن عمل کند. روشن است که امام در این گونه مباحث، [[الگو]] و مقتدای مردم است و بیش از دیگران در عمل به [[دستورها]] و رهنمودهای [[الهی]] می‌کوشد. مقصود این بحث، بررسی الزام عمل یا نادیده گرفتن برخی [[علوم ویژه]] ائمه {{عم}} درباره امور [[جهان]] است که خارج از محدوده [[علوم عادی]] انسان‌هایند؛ علومی مانند [[علم به ضمایر افراد]]؛ [[علم]] به [[ایمان]] یا [[کفر]] آنان؛ علم به سرانجام [[کارها]] و فرجام‌ها؛ و علم به [[اختلافات]] [[مردم]]<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۳۸۲.</ref>.
*[[امام علی]]{{ع}}: کجایند کسانی که گمان کرده‌اند که راسخان در دانش، آنهایند، نه ما؟ آنان دروغ می‌گویند و به حقّ ما تجاوز می‌کنند. خداوند، ما را بالا برده و آنها را پست کرده است و به ما بخشیده و آنها را محروم ساخته است و ما را داخل کرده و آنها را بیرون برده است. در پرتو وجود ماست که هدایت، اعطا می‌شود و پرده از نابینایی برگرفته می‌شود.<ref>«الإمام علیّ{{ع}}: أینَ الَّذینَ زَعَموا أنَّهُمُ الرّاسِخونَ فِی العِلمِ دونَنا، کَذِبا وبَغیا عَلَینا أن رَفَعَنَا اللّهُ ووَضَعَهُم، وأعطانا وحَرَمَهُم، وأدخَلَنا وأَخرَجَهُم؟! بِنا یُستَعطَی الهُدی، ویُستَجلَی العَمی». نهج البلاغة: الخطبة ۱۴۴، غرر الحکم: ج ۲ ص ۳۶۵ ح ۲۸۲۶، عیون الحکم والمواعظ: ص ۱۳۰ ح ۲۹۴۸، المناقب لابن شهرآشوب: ج ۱ ص ۲۸۵ کلّها بزیادة «وحسدا لنا» بعد «وبغیا علینا»، بحار الأنوار: ج ۲۳ ص ۲۰۵ ح ۵۳.</ref>
*[[امام علی]]{{ع}}: خداوند، فرمانبری از والیان امر خود را که به دین او می‌پردازند، واجب ساخته است، چنان که فرمانبری از پیامبر خدا{{صل}}را بر آنها واجب کرده است. خداوند می‌فرماید: «خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولو الأمرتان را اطاعت کنید». سپس خداوند، جایگاه والیان امرش را که به تأویل کتابش علم و آگاهی دارند، روشن کرده و می‌فرماید: «و اگر آن را به پیامبر و اولو الأمر خود ارجاع دهند، قطعا از میان آنان، کسانی‌اند که [حقیقت] آن را در می‌یابند». همه مردم، جز ایشان از شناخت کتاب او ناتوان اند؛ زیرا آنان راسخان در دانش اند و در تأویل قرآن، [از خطا] ایمن قرار داده شده‌اند. خداوند می‌فرماید: «و تأویل آن را هیچ کس نمی‌داند، مگر خدا و راسخان در دانش». <ref>عنه{{ع}}: فُرِضَ عَلَی الاُمَّةِ طاعَةُ وُلاةِ أمرِهِ القُوّامِ بِدینِهِ، کَما فُرِضَ عَلَیهِم طاعَةُ رَسولِ اللّهِ{{صل}}فَقالَ: «أَطِیعُواْ اللَّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الْأَمْرِ مِنکُمْ» [النساء: ۵۹]. ثُمَّ بَیَّنَ مَحَلَّ وُلاةِ أمرِهِ مِن أهلِ العِلمِ بِتَأویلِ کِتابِهِ، فَقالَ عز و جل: «وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَإِلَی أُوْلِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ» [النساء: ۸۳.]. وعَجَزَ کُلُّ أحَدٍ مِنَ النّاسِ عَن مَعرِفَةِ تَأویلِ کِتابِهِ غَیرَهُم، لِأَنَّهُم هُمُ الرّاسِخونَ فِی العِلمِ، المَأمونونَ عَلی تَأویلِ التَّنزیلِ، قالَ اللّهُ تَعالی: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» [آل عمران: ۷.]. [بحار الأنوار: ج ۶۹ ص ۷۹ ح ۲۹ و ج ۹۳ ص ۵۵ کلاهما نقلاً عن تفسیر النعمانی.</ref>
== منابع ==
{{منابع}}
# [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[دانشنامه قرآن و حدیث ج۱۰ (کتاب)|'''دانشنامه قرآن و حدیث ج۱۰''']]
# [[پرونده:1368251.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|'''ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی''']]
{{پایان منابع}}
*تفسیر العیّاشی ـ به نقل از برید بن معاویه ـ: از [[امام باقر]]{{ع}} مفهوم این سخن خداوند را که: «و تأویل آن را هیچ کس نمی‌داند، مگر خدا و راسخان در دانش» جویا شدم. فرمود: «یعنی: تأویل همه قرآن را [نمی داند]، مگر خدا و راسخان در دانش. پس پیامبر خدا، بالاترینِ راسخان است که خداوند متعال، هر تنزیل و تأویلی را که بر او نازل کرده، بدو آموخته است و خداوند، چیزی بر او نازل نفرموده که تأویل آن را بدو نیاموخته باشد و جانشینانِ پس از او، همه آن را می‌دانند. آنهایی که نمی‌دانند، گفتند: اینک که تأویل آن را نمی‌دانیم، چه بگوییم؟ خداوند به آنها پاسخ داد: «[راسخان در علم] می‌گویند: ما به آن ایمان آوردیم. همه آن، از جانب پروردگار ماست». قرآن، خاص دارد و عامّی و ناسخ و منسوخی و محکم و متشابهی و راسخان در دانش، آن را می‌دانند».<ref>تفسیر العیاشی عن برید بن معاویة: قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ{{ع}}: قَولُ اللّهِ: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» قالَ: یَعنی تَأویلَ القُرآنِ کُلَّهُ إلَا اللّهُ وَالرّاسِخونَ فِی العِلمِ، فَرَسولُ اللّهِ أفضَلُ الرّاسِخینَ، قَد عَلَّمَهُ اللّهُ جَمیعَ ما أنزَلَ عَلَیهِ مِنَ التَّنزیلِ وَالتَّأویلِ، وما کانَ اللّهُ مُنزِلاً عَلَیهِ شَیئا لَم یُعَلِّمهُ تَأویلَهُ، وأوصِیاؤُهُ مِن بَعدِهِ یَعلَمونَهُ کُلَّهُ، فَقالَ الَّذینَ لا یَعلَمونَ: ما نَقولُ إذا لَم نَعلَم تَأویلَهُ ؟ فَأَجابَهُمُ اللّهُ: «یَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا». وَالقُرآنُ لَهُ خاصٌّ وعامٌّ، وناسِخٌ ومَنسوخٌ، ومُحکَمٌ ومُتَشابِهٌ، فَالرّاسِخونَ فِی العِلمِ یَعلَمونَهُ. [۶[۶] تفسیر العیّاشی: ج ۱ ص ۱۶۴ ح ۶، الکافی: ج ۱ ص ۲۱۳ ح ۲، تأویل الآیات الظاهرة: ج ۱ ص ۱۰۰ ح ۳ ولیس فیه ذیله من «فقال الذین»، بصائر الدرجات: ص ۲۰۴ ح ۸ کلّها عن برید العجلی عن أحدهما {{عم}}، تفسیر القمّی: ج ۱ ص ۹۶ کلّها نحوه، بحار الأنوار: ج ۲۳ ص ۱۹۹ ح ۳۳.]</ref>
== پانویس ==
{{پانویس}}
*[[امام صادق]]{{ع}}: ما، راسخان در دانش هستیم و ما تأویل قرآن را می‌دانیم.<ref>«الإمام الصادق{{ع}}: نَحنُ الرّاسِخونَ فِی العِلمِ، ونَحنُ نَعلَمُ تَأویلَهُ». الکافی: ج ۱ ص ۲۱۳ ح ۱، بصائر الدرجات: ص ۲۰۴ ح ۵، تفسیر العیّاشی: ج ۱ ص ۱۶۴ ح ۸، تأویل الآیات الظاهرة: ج ۱ ص ۱۰۰ ح ۲ کلّها عن أبی بصیر، بحار الأنوار: ج ۲۳ ص ۱۹۹ ح ۳۱.</ref>
[[رده:مدخل‌های درجه دو دانشنامه]]
[[رده:علم معصوم]]
*[[امام صادق]]{{ع}}: راسخان در دانش، امیر مؤمنان و امامان پس از او هستند.<ref>«عنه{{ع}}: الرّاسِخونَ فِی العِلمِ: أمیرُ المُؤمِنینَ وَالأَئِمَّةُ{{عم}} مِن بَعدِهِ». الکافی: ج ۱ ص ۲۱۳ ح ۳، المناقب لابن شهرآشوب: ج ۴ ص ۴۲۱ کلاهما عن عبد الرحمن بن کثیر، الصراط المستقیم: ج ۱ ص ۲۹۲ نحوه، بحار الأنوار: ج ۲۳ ص ۲۰۸ ح ۱۲، وراجع: تأویل الآیات الظاهرة: ج ۱ ص ۱۰۰ ح ۱.</ref>
==هفتم: [[معدن دانش]]==
*[[پیامبر خدا]]{{صل}}: ما، [[اهل بیت]] رحمت و درخت [[نبوت]] و جایگاه [[رسالت]] و محلّ آمد و شدِ [[فرشتگان]] و کان دانش هستیم.<ref>«رسول اللّه{{صل}}: إنّا أهلَ البَیتِ، أهلُ بَیتِ الرَّحمَةِ، وشَجَرَةُ النُّبُوَّةِ، ومَوضِعُ الرِّسالَةِ، ومُختَلَفُ المَلائِکَةِ، وَمعدِنُ العِلمِ». بصائر الدرجات: ص ۵۶ ح ۱ عن الضحّاک بن مزاحم و ص ۵۸ ح ۸ عن علیّ بن جعفر عن الإمام الکاظم عن أبیه{{عم}} عنه{{صل}}نحوه، الکافی: ج ۱ ص ۲۲۱ ح ۲ عن إسماعیل بن أبی زیاد عن الإمام الصادق عن أبیه عن الإمام علیّ{{عم}} نحوه، بحار الأنوار: ج ۲۶ ص ۲۴۵ ح ۸؛ الدرّ المنثور: ج ۶ ص ۶۰۶ عن الضحّاک بن مزاحم نحوه.</ref>
*العمدة ـ به نقل از حمید بن عبد اللّه بن یزید مدنی ـ : نزد پیامبر{{صل}} درباره یکی از داوری‌های [[امام علی|علی بن ابی طالب]]{{ع}} سخن به میان آمد. پیامبر{{صل}} به شگفت آمد و فرمود: «ستایش، خدایی را که حکمت را در میان ما اهل بیت نهاد».<ref>العمدة عن حمید بن عبد اللّه بن یزید المدنی: أنَّهُ ذَکَرَ عِندَ النَّبِیِّ{{صل}}قَضاءً قَضی بِهِ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ، فَأَعجَبَ النَّبِیَّ{{صل}}، فَقالَ: الحَمدُ للّهِِ الَّذی جَعَلَ فینَا الحِکمَةَ أهلَ البَیتِ. [۴[۴] العمدة: ص ۲۵۴ ح ۳۹۲، الصراط المستقیم: ج ۲ ص ۱۰ نحوه، بحار الأنوار: ج ۱۰۱ ص ۴۱۲ ح ۱۹؛ فضائل الصحابة لابن حنبل: ج ۲ ص ۶۵۴ ح ۱۱۱۳، تفسیر ابن أبی حاتم: ج ۲ ص ۵۳۳ ح ۲۸۳۰ کلاهما نحوه، ذخائر العقبی: ص ۱۵۴.</ref>
*[[امام علی]]{{ع}}: ما، درخت نبوّت و فرودگاه رسالت و مکان آمد و شدِ فرشتگان و کان‌های دانش و سرچشمه‌های حکمتیم. یار و دوستدار ما، رحمت را انتظار می‌کشد و دشمن و کینه توز ما، یورش را انتظار می‌بَرد.<ref>الإمام علیّ{{ع}}: نَحنُ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ، ومَحَطُّ الرِّسالَةِ، ومُختَلَفُ المَلائِکَةِ، ومَعادِنُ العِلمِ، ویَنابیعُ الحُکمِ، ناصِرُنا ومُحِبُّنا یَنتَظِرُ الرَّحمَةَ، وعَدُوُّنا ومُبغِضُنا یَنتَظِرُ السَّطوَةَ. نهج البلاغة: الخطبة ۱۰۹، الکافی: ج ۱ ص ۲۲۱ ح ۲ وفیه صدره إلی «معادن العلم»، غرر الحکم: ج ۶ ص ۱۸۷ ح ۱۰۰۰۵، عیون الحکم والمواعظ: ص ۴۹۹ ح ۹۲۰۸، بحار الأنوار: ج ۲۶ ص ۲۶۵ ح ۵۲.</ref>
*[[امام علی]]{{ع}} ـ در سخنرانی برای مردم مدینه ـ: آگاه باشید! سوگند به خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، اگر دانش را از کانش برگیرید و آب را با گوارایی اش بنوشید و خیر را از جایگاهش بیندوزید و راه روشن را در پیش گیرید و در پیمودن حق، مسیر آن را بپیمایید، راه ها بر شما هویدا می‌شوند و نشانه ها بر شما رخ می‌نمایند و اسلام برای شما پرتوافشانی می‌کند.<ref>«عنه{{ع}} ـ وقَد خَطَبَ النَّاسَ بِالمَدینَةِ ـ :وَالَّذی فَلَقَ الحَبَّةَ وبَرَأَ النَّسَمَةَ، لَوِ اقتَبَستُمُ العِلمَ مِن مَعدِنِهِ، وشَرِبتُمُ الماءَ بِعُذوبَتِهِ، وَادَّخَرتُمُ الخَیرَ مِن مَوضِعِهِ، وأخَذتُمُ الطَّریقَ من واضِحِهِ، وسَلَکتُم مِنَ الحَقِّ نَهجَهُ، لَنَهَجَت بِکُمُ السُّبُلُ، وبَدَت لَکُمُ الأَعلامُ، وأضاءَ لَکُمُ الإِسلامُ». الکافی: ج ۸ ص ۳۲ ح ۵ عن أبی الهیثم بن التیّهان، بحار الأنوار: ج ۲۸ ص ۲۴۰ ح ۲۷.</ref>
*[[امام حسین]]{{ع}}: ما نمی‌دانیم چرا مردم، کینه ما را می‌جویند، در حالی که ما خانه رحمت و درخت [[نبوت]] و کان دانش و معرفتیم!<ref>«الإمام الحسین{{ع}}: ما نَدری ما تَنقِمُ الناسُ مِنّا ! إنّا لَبَیتُ الرَّحمَةِ، وشَجَرَةُ النُّبُوَّةِ، ومَعدِنُ العِلمِ. نزهة الناظر: ص ۸۵ ح ۲۱.</ref>
*[[امام سجاد|امام زین العابدین]]{{ع}}: چرا مردم، کینه ما را می‌جویند، در حالی که ـ به خدا سوگند ـ ما درخت [[نبوت]] و خانه رحمت و کان دانش و معرفت، و مکان آمد و شد فرشتگانیم.<ref>الإمام زین العابدین{{ع}}: ما یَنقِمُ النّاسُ مِنّا ؟! فَنَحنُ وَاللّهِ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ، وبَیتُ الرَّحمَةِ، ومَعدِنُ العِلمِ، ومُختَلَفُ المَلائِکَةِ. [۴[۴] الکافی: ج ۱ ص ۲۲۱ ح ۱، بصائر الدرجات: ص ۵۶ ح ۲ نحوه و ص ۵۸ ح ۹ کلّها عن أبی الجارود، الإرشاد: ج ۲ ص ۱۶۸، الخرائج والجرائح: ج ۲ ص ۸۹۲ کلاهما عن الإمام الباقر{{ع}}، إعلام الوری: ج ۱ ص ۵۰۸ عن عبد الرحمن بن الحجّاج عن الإمام الصادق عن أبیه {{عم}} وکلّها نحوه، بحار الأنوار: ج ۲۶ ص ۲۴۶ ح ۱۰.</ref>
*[[امام باقر]]{{ع}}: آگاهی از کتاب خداوند عز و جل و سنّت پیامبر او در دل مهدی ما می‌روید، چنان که کشت به بهترین شکل آن می‌روید. پس اگر کسی از شما ماند تا او را دید، باید هنگام دیدن او بگوید: سلام بر شما، ای اهل خانه رحمت و نبوّت و کان دانش و جایگاه رسالت!<ref>«الإمام الباقر{{ع}}: إنَّ العِلمَ بِکِتابِ اللّهِ عز و جل وسُنَّةِ نَبِیِّهِ{{صل}}لَیَنبُتُ فی قَلبِ مَهدِیِّنا کما یَنبُتُ الزَّرعُ عَلی أحسَنِ نَباتِهِ، فَمَن بَقِیَ مِنکُم حَتّی یَراهُ فَلیَقُل حینَ یَراهُ: السَّلامُ عَلَیکُم یا أهلَ بَیتِ الرَّحمَةِ وَالنُّبُوَّةِ، ومَعدِنَ العِلمِ، ومَوضِعَ الرِّسالَةِ». کمال الدین: ص ۶۵۳ ح ۱۸ عن جابر، العدد القویّة: ص ۶۵ ح ۹۰، بحار الأنوار: ج ۵۱ ص ۳۶ ح ۵.</ref>
*[[امام باقر]]{{ع}}: درختی که ریشه آن، [[پیامبر خدا]] و شاخه آن، [[امام علی|امیر مؤمنان علی]]{{ع}} و نوشاخه‌های آن، [[حضرت زهرا|فاطمه دخت محمد]]{{صل}}است و میوه‌های آن، حسن و حسین‌اند، درخت [[نبوت]] است که روییده رحمت و کلید حکمت و کان معرفت و جایگاه رسالت و مکان آمد و شدِ فرشتگان و موضع سر و سپرده خداوند و امانتی است که بر آسمان‌ها و زمین عرضه شده و حرم بزرگ خدا و بیت و حرم قدیم اوست.<ref>عنه{{ع}}: شَجَرَةٌ أصلُها رَسولُ اللّهِ{{صل}}، وفَرعُها أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیٌّ{{ع}}، وأغصانُها فاطِمَةُ بِنتُ مُحَمَّدٍ علیهاالسلام، وثَمَرَتُهَا الحَسَنُ وَالحُسَینُ {{عم}}، فَإِنَّها شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ، ونَبتُ[فی بعض نسخ المصدر: «وبیت الرحمة».] الرَّحمَةِ، ومِفتاحُ الحِکمَةِ، ومَعدِنُ العِلمِ، ومَوضِعُ الرِّسالَةِ، ومُختَلَفُ المَلائِکَةِ، وموضِعُ سِرِّ اللّهِ ووَدیعَتِهِ، وَالأَمانَةُ الَّتی عُرِضَت عَلَی السَّماواتِ وَالأَرضِ، وحَرَمُ اللّهِ الأَکبَرُ، وبَیتُ اللّهِ العَتیقُ وحَرَمُهُ.[۳[۳] الیقین: ص ۳۱۸، تفسیر فرات: ص ۳۹۵ ح ۵۲۷ کلاهما عن زیاد بن المنذر نحوه، بحار الأنوار: ج ۲۳ ص ۲۴۵ ح ۱۶.]</ref>
*[[امام صادق]]{{ع}}: چون ظهر می‌شد، علی بن الحسین (زین العابدین){{ع}} نماز می‌گزارْد و دعا می‌کرد و پس از آن بر پیامبر{{صل}}چنین درود می‌فرستاد: «خدایا! درود فرست بر محمّد و خاندان محمّد که درخت نبوّت و جایگاه رسالت و مکان آمد و شدِ فرشتگان و کان دانش و معرفت و [[اهل بیت]] وحی‌اند».<ref>الإمام الصادق{{ع}}: کانَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ{{ع}} إذا زالَتِ الشَّمسُ صَلّی، ودَعا، ثُمَّ صَلّی عَلَی النَّبِیِّ{{صل}}فَقالَ: اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ، شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ، ومَوضِعِ الرِّسالَةِ، ومُختَلَفِ المَلائِکَةِ، ومَعدِنِ العِلمِ، وأهلِ بَیتِ الوَحیِ. [۴[۴] مصباح المتهجّد: ص ۳۶۱ ح ۴۸۵، المزار الکبیر: ص ۴۰۰ ح ۱ عن العبّاس بن مجاهد نحوه، جمال الاُسبوع: ص ۲۵۰، بحار الأنوار: ج ۹۰ ص ۱۹ ذیل ح ۳، وراجع: الکافی: ج ۱ ص ۲۲۱ ح ۳.</ref>
==هشتم: [[زنده‌دارندگان علم|زنده‌دارندگان علم و دانش]]==
*امام علی{{ع}} ـ در سخنرانی ای در توصیف خاندان محمّد{{صل}}ـ :آنان، حیات دانش و مرگ نادانی اند. خردمندی ایشان، خبر از علم آنان می‌دهد و ظاهرشان حکایت از باطنشان دارد و سکوتشان پرده از حکمت گفتارشان بر می‌گیرد. آنها مخالف حق نیستند و در آن با یکدیگر اختلاف نمی‌کنند.<ref>الإمام علیّ{{ع}} ـ مِن خُطبَةٍ لَهُ یَذکُرُ فیها آلَ مُحَمَّدٍ{{صل}}ـ :هُم عَیشُ العِلمِ، ومَوتُ الجَهلِ، یُخبِرُکُم حِلمُهُم عَن عِلمِهِم، وظاهِرُهُم عَن باطِنِهِم، وصَمتُهُم عَن حُکمِ مَنطِقِهِم، لا یُخالِفونَ الحَقَّ ولا یَختَلِفونَ فیهِ. [۵[۵] نهج البلاغة: الخطبة ۲۳۹، تحف العقول: ص ۲۲۷، عیون الحکم والمواعظ: ص ۵۱۴ ح ۹۳۵۹ کلاهما نحوه، بحار الأنوار: ج ۲۶ ص ۲۶۶ ح ۵۴.</ref>
*[[امام علی]]{{ع}}: بدانید هرگز به راه راست پی نخواهید برد تا کسی را که آن را واگذاشته، بشناسید و هرگز به پیمان قرآن وفا نمی‌کنید تا کسی را که نقض پیمان کرده، بشناسید و هرگز به کتاب خدا چنگ نمی‌زنید تا کسی را که آن را دور انداخته، بشناسید. پس آن (راه راست و وفا به پیمان و چنگ زدن به قرآن) را از اهل آن درخواست نمایید؛ زیرا ایشان حیات دانش و مرگ نادانی‌اند. آنان کسانی‌اند که حکمتشان خبر از علمشان می‌دهد و سکوتشان پرده از گفتارشان برمی‌گیرد و ظاهرشان حکایت از باطنشان دارد. آنها مخالف حق نیستند و در آن با یکدیگر اختلاف ندارند. پس دین در باره آنان گواهی است راستگو و خاموشی است گویا.<ref>عنه{{ع}}: اعلَموا أنَّکُم لَن تَعرِفُوا الرُّشدَ حَتّی تَعرِفُوا الَّذی تَرَکَهُ، ولَن تَأخُذوا بِمیثاقِ الکِتابِ حَتّی تَعرِفُوا الَّذی نَقَضَهُ، ولَن تَمَسَّکوا بِهِ حَتّی تَعرِفُوا الَّذی نَبَذَهُ، فَالَتمِسوا ذلِکَ مِن عِندِ أهلِهِ، فَإِنَّهُم عَیشُ العِلمِ ومَوتُ الجَهلِ، هُمُ الَّذینَ یُخبِرُکُم حُکمُهُم عَن عِلمِهِم، وصَمتُهُم عَن مَنطِقِهِم، وظاهِرُهُم عَن باطِنِهِم، لا یُخالِفونَ الدّینَ ولا یَختَلِفونَ فیهِ، فَهُوَ بَینَهُم شاهِدٌ صادِقٌ، وصامِتٌ ناطِقٌ. نهج البلاغة: الخطبة ۱۴۷، الکافی: ج ۸ ص ۳۹۰ ح ۵۸۶ عن محمّد بن الحسین عن أبیه عن جدّه عن أبیه نحوه، بحار الأنوار: ج ۳۴ ص ۲۳۳ ح ۹۹۷.</ref><ref>ر.ک: [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[دانشنامه قرآن و حدیث ج۱۰ (کتاب)|دانشنامه قرآن و حدیث، ج۱۰]]، ص۷-۳۹.</ref>
ظرف دانش خداوند: امام صادق(ع) فرمودند: خداوند ـ تبارک و تعالی ـ ما را برای خود برگزید و سپس ما را برگزیده مردمان و معتمدان بر وحی و گنجوران زمین و جایگاه راز و ظرف علم خود قرار داد[۲].
آگاه‌ترین مردم:پیامبر خدا(ص): آگاه باشید که نیکانخاندان من و پاک‌ترین‌های تبار من، در خردسالی، خردمندترین مردم و در بزرگ‌سالی، داناترین ایشان‌اند. پس به آنها نیاموزید که داناتر از شمایند. آنها شما را از درِ هدایت بیرون نمی‌برند و به درِ گمراهی واردتان نمی‌سازند[۴].
راسخان در دانش:امام علی(ع): کجایند کسانی که گمان کرده‌اند که راسخان در دانش، آنهایند، نه ما؟ آنان دروغ می‌گویند و به حق ما تجاوز می‌کنند. خداوند، ما را بالا برده و آنها را پست کرده است و به ما بخشیده و آنها را محروم ساخته است و ما را داخل کرده و آنها را بیرون برده است. در پرتو وجود ماست که هدایت، اعطا می‌شود و پرده از نابینایی برگرفته می‌شود[۵].[۶]
منظور از ذاتی بودن علوم ائمه (ع) در برابر الهی دانستن، این پندار است که آنان دانش‌های خود را صرف نظر از عطای الهی، در ذات خود دارند. چنین دیدگاهی نادرست است. امامان معصوم (ع) حجت‌های خداوند و جانشینانرسول خدایند. در میان روایات جایی برای علم ذاتیائمه (ع) نمی‌توان یافت؛ بلکه روایات به خوبی بیانگر آن هستند که ایشان علوم خود را به شیوه‌های مختلفی که خداوند برای آنان مقدر کرده است، به دست می‌آوردند. علوم اهل بیت (ع) از طریق فراگیری از پیامبر و امامان پیشین (ع)، بهره‌مندی از کتاب‌های الهی و ویژه، الهام، تحدیث فرشتگان و... به دست می‌آید. بیان این شیوه‌ها، خود نفی کننده علم ذاتی برای ائمه (ع) است؛ زیرا در صورتی که علم آنان ذاتی باشد، نیازی به کسب آن به شیوه‌های یاد شده نبود. امور ذاتی نیازی به کسب ندارند و از ذات جدا نمی‌شوند.
در روایتی از امام صادق (ع)، این نکته به زیبایی و روشنی بیان شده است: «إِنَّ اللَّهَ لَا يَكِلُنَا إِلَى أَنْفُسِنَا وَ لَوْ وَكَلَنَا إِلَى أَنْفُسِنَا لَكُنَّا كَعَرْضِ النَّاسِ وَ نَحْنُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾[۷]»[۸]؛ «خداوند ما را به خودمان وانمی‌گذارد؛ که اگر ما را به خودمان واگذارد، مانند سایر مردم خواهیم بود؛ و ما کسانی هستیم که خداوند می‌فرماید: مرا بخوانید تا اجابت کنم شما را». از این روایت به خوبی رابطه بین ائمه (ع) و خداوند روشن می‌شود. آنان از خود چیزی ندارند؛ اما بندگانبرگزیده خداوندند که تحت عنایات ویژه اویند و هرگاه چیزی را از او بخواهند، به آنان عطا می‌کند[۹].
اکتسابی یا موهبتی بودن
این عنوان به دنبال یافتن پاسخ این پرسش است که آیا شیوه‌های معرفی شده برای علوم ائمه (ع) عمومی‌اند، که دیگر افراد بشر نیز اگر بخواهند، می‌توانند به آنها دست یابند؛ یا موهبتی ویژه ائمه‌اند و افراد دیگر حتی با تلاش بسیار نیز به آنها نمی‌رسند.
مصادیقی از علوم ائمه (ع)، با بقیه مردم مشترک است. این مصادیق از علوم ائمه اکتسابی است و دیگران نیز می‌توانند آن را به دست آورند. برای نمونه فرض کنید پیامبر (ص) در حضور اصحابش مطلبی را بیان کرده‌اند و امیرالمؤمنین (ع) نیز آن را شنیده و فراگرفته است. دیگران نیز مانند امیرالمؤمنین (ع) آن روایت نبوی را شنیده و نقل کرده‌اند. این مرتبه از دانش، بین امامان و مردم عادی مشترک است؛ البته ممکن است در مراتبی از این دانش، مانند میزان عمق این دانش، بین آنان و امیرالمؤمنین (ع) تفاوت باشد؛ اما حد ظاهر آن را بقیه مردم نیز کسب کرده‌اند.
در مقابل این طیف مشترک، قلمرو علوم موهبتی ائمه (ع) قرار دارد که به عنایت ویژه خداوند بستگی دارد. این علوم، ابزارها و استعدادهای ویژه‌ای می‌طلبند که در اختیار دیگران نیست. مثلاً پیامبر (ص) علوم و اسرار الهی را به کسی غیر امیرالمؤمنین (ع) بیان نکردند. این دانش، یکی از مصادیق علوم موهبتی است. کتاب‌های پیامبران گذشته و دیگر کتاب‌های ویژه ائمه (ع) در اختیار دیگران نیست. علوم استنباط شده از این کتاب‌ها، موهبتی و ویژه‌اند. عرضه اعمال، تحدیث و الهام‌های ویژه، از دیگر علوم موهبتی به شمار می‌آیند[۱۰].
شأنی یا فعلی بودن
تعبیر شأنی یا فعلی بودن اصطلاحی نیست که در روایات به آن اشاره شده باشد. اشاراتی به این اصطلاح را می‌توان در برخی کتاب‌های علما یافت[۱۱]. مراد از بررسی شأنی یا فعلی بودن علوم ائمه (ع) پاسخ به این پرسش است که آیا ائمه (ع) توان و شأنیت آگاهی به علوم ویژه و گسترده‌ای را داشتند، یا آنکه بالفعل این علوم نزد آنان بوده است؟ آیا علم آنان در قلمروهای مختلف علومشان، مانند علم به حلال و حرام، تفسیر قرآن، حوادث پنهان گذشته، حال و آینده و اسرارجهان، بالفعل بوده است، یا منظور از علم آنان به علوم این است که ایشان توان آن را دارند که با شیوه‌های مختلف یاد شده، این علوم را کسب کنند؟ چنان که گفته شد، تفاوت امام در این فرض با دیگر افرادی که توانایی فراگیری آن علوم را دارند، این است که توانایی امام به فعلیت بسیار نزدیک‌تر از یافتن یا استنباطحکم یک مسئله توسط یک فقیه یا متخصص دیگر است؛ زیرا ائمه (ع) از تأییدات ویژه الهی برخوردارند و به شیوه‌هایی چون، الهام، دریافت از روح القدس و تحدیث مسلح‌اند. از این رو، توانایی آنان در کسب دانش، بسیار نزدیک به فعلیت است. چنان که در برخی روایات، از این توانایی این گونه تعبیر شده است که هرگاه اراده کنند، علم می‌یابند: «إِذَا أَرَادَ أَنْ يَعْلَمَ الشَّيْ‌ءَ أَعْلَمَهُ اللَّهُ ذَلِكَ»[۱۲].[۱۳]
اجمالی یا تفصیلی بودن
مراد از این عنوان، بررسی این پرسش است که آیا علوم ائمه (ع) یا مراتبی از علوم آنان، کلی و اجمالی بوده است یا آنکه آنان به تمام علوم خود، به طور جزئی و تفصیلی علم داشته‌اند. علوم کلی و اجمالی علومی‌اند که برای استفاده از آنها، به تطبیق قواعد کلی بر جزئیات، یا علمی جدید به جزئیات نیاز است.
یکی از احتمالات برای جمع بین روایاتی که ظهور در تام بودن علوم ائمه (ع) دارند و روایاتی که بر افزایش‌پذیری علوم آنان دلالت دارند، آن است که روایات تام بودن را ناظر به علم اجمالی و روایات افزایش‌پذیری را ناظر به علم تفصیلیائمه (ع) بدانیم. این عنوان با شأنی بودن علوم ائمه (ع) نیز قابل جمع است؛ بدین معنا که ممکن است بخشی از علوم ائمه (ع) که اجمالی است، فعلی باشد؛ و بخش دیگر که تفصیل آن است، شأنی باشد.
تأکید می‌کنیم که مقصود از تفصیلی بودن علوم ائمه (ع)، تفصیلی بودن تمام علوم آنان است، نه بخشی از علوم ایشان. در تفصیلی و جزئی بودن بخشی از علوم ایشان اختلافی نیست. کسی هم که ادعای اجمالی بودن علوم ایشان را دارد، بخشی از علوم آنان را تفصیلی می‌داند. در روایتی از رسول خدا (ص) نقل شده است: «هیچ سرزمین حاصل‌خیز یا خشکی نیست، مگر آنکه آن را می‌شناسم و هیچ گروهی نیست که صد نفر را گمراه یا هدایت کند، مگر آنکه آنان را می‌شناسم و این علوم را به اهل بیتم آموخته‌ام. کوچک و بزرگ آنان تا قیامت (این علوم را دارند)»[۱۴].[۱۵]
ظواهر برخی روایات نیز نشان می‌دهند که بخشی از علوم ائمه (ع) اجمالی است. از امام صادق (ع) نقل شده است که در غلاف شمشیر رسول خدا (ص) نوشته (صحیفه) کوچکی بود. ابوبصیر می‌گوید: از آن حضرت درباره محتوای آن نوشته پرسیدم. آن حضرت فرمودند: حروفی‌اند که از هر حرف، هزار حرف گشوده می‌شود. آن حضرت در ادامه فرمودند: تا زمانساعت (قیامت یا ظهور حضرت مهدی (ع))، جز دو حرف آن بیان نمی‌شود[۱۶].
با توجه به نتایج مباحث گذشته که علوم ائمه (ع) افزایش‌پذیر و بخشی از آن شأنی معرفی شد، نمی‌توان تفصیلی بودن همه علوم ایشان را تأیید کرد؛ زیرا تفصیلی بودن همه علوم آنان به معنای نفی افزایش‌پذیری و شأنی بودن آنهاست که پیش از این اثبات شد[۱۷].
مراد از این بحث، عصمت یا خطاپذیری علمیائمه (ع) است و مباحث دیگر مرتبط، مانند عصمت از گناه، مقصود نیست. بر اساس روایات ائمه (ع)، آیا علوم آنان از خطا و اشتباه مصون است یا امکان وقوع لغزش علمی در ایشان وجود دارد؟
در روایتی از امیرالمؤمنین (ع) بحث عصمت از گناه مطرح شده است[۱۸]. عصمت از گناه، بخشی از خطای علمی را نفی می‌کند که فرد از روی عمد، مطالب نادرستی را بیان کرده باشد؛ اما عصمت از خطای سهوی را شامل نمی‌شود؛ زیرا خطای غیر عمد گناه به شمار نمی‌آید.
از روایات متعدد و معتبر، عصمت علمیائمه قابل استفاده است. روایات خطای عمدی مانند دروغ گفتن و خطای غیرعمد مانند اشتباه در فهم و بیان مطالب را از ائمه (ع) نفی می‌کنند. اقتضای لطف ویژه خداوند به ائمه (ع) و امدادهای ویژه علمی از طریق روح القدس، تحدیث، الهام، شهود، عرضه اعمال و... نیز این است که ائمه (ع) از عصمت علمی برخوردار باشند[۱۹].
برابر یا رتبه‌پذیر بودن
مراد از این عنوان، بررسی این نکته است که آیا دانشائمه (ع) یکسان بوده یا دانش برخی از آنها بیش از دیگران بوده است. از روایات پیشین به دست می‌آید که علوم ائمه (ع) پیش از قرار گرفتن در مقام امامت، کمتر از علم امام پیشین بوده است؛ زیرا روایات یاد شده نشان دادند که هر امامی مطالبی را از امام پیشین فرا می‌گرفته است و کتاب‌هایی که نزد امام پیشین بودند، به او منتقل می‌شده‌اند. در روایات به روشنی از آموختنامیرالمؤمنین (ع) نزد پیامبر (ص) سخن گفته شده است و تأکید شده که علوم ایشان نسل به نسل از امامی به امام بعدش منتقل شده است. همچنین طبیعی است که وقتی کسی به مقام امامت می‌رسد، درهای جدیدی از علم به رویش گشوده می‌شود. امدادروح القدس، تحدیث فرشتگان و... در این دوره به شکل خاص در اختیارحجت خداوند قرار می‌گیرد. شواهد یاد شده افزون بر آنکه نشان می‌دهند علوم ائمه (ع) قبل و بعد از رسیدن به مقام امامت متفاوت است، نشان می‌دهند که جانشین امام، پیش از رسیدن به مقام امامت، علم امام پیشین را ندارد.
از روایات متعدد در بحث افزایش‌پذیری علوم ائمه (ع)، این اطمینان به دست می‌آید که علوم ایشان پیوسته در حال افزایش است. هر سال، هر شبانه روز، بلکه هر ساعت بر علم آنان افزوده می‌شود[۲۰].
از برخی روایات می‌توان دریافت که برخی از علوم ائمه (ع) و حتی رسول خدا (ص) تغییر پذیر بوده است. در روایتی آمده است که رسول خدا (ص) از مرگ یک یهودی که به آن حضرت جسارت کرده بود، خبر دادند و پس از ساعاتی روشن شد که او به واسطه صدقه دادن از مرگ نجات یافته است[۲۱].
البته به این معنا نیست که تمام علوم ائمه (ع) از سنخ امور تغییرپذیرند. خداوند علوم بسیاری را در اختیارائمه (ع) قرار داده است که برخی قطعی و برخی وابسته به شرایط، و تغییر پذیرند. هرچند خداوند حتی تغیرات امور متغیر را نیز در اختیار ائمه (ع) قرار می‌دهد[۲۲].
حضوری یا حصولی بودن
علم حصولی آگاهی‌ای است که از طریق صورت‌های ذهنی به اشیا حاصل می‌شود. این علم اکتسابی است و از راه ابزارهای حسی، مانند چشم و گوش به دست می‌آید. در مقابل، در علم حضوری که ابزار آن قلب یا روح انسان است، خود معلوم نزد عالم (روح) حاضر می‌شود. بنابراین، در علم حصولی بین عالم و معلوم، «صورت ذهنی» فاصله است؛ اما در علم حضوری، بین آن دو چیزی فاصله نیست و خود معلوم ادراک می‌شود، نه صورتی از آن[۲۳].
با توجه به این تعریف می‌توان به این گونه نتایج در این بحث رسید: علومی که از طریق الهام، شهود حقایق، مشاهده ملکوت، عروج روح امام در شب‌های جمعه به عرش الهی[۲۴]، تأییدروح القدس و مشاهده اعمالمردم در عمود نور به دست می‌آیند، حضوری خواهند بود؛ زیرا با واسطه صورت‌های ذهنی نیستند؛ بلکه مشاهده حقایقی غیرمادی‌اند. در مقابل، علومی که از طریق حواس و بررسی مفاهیم ذهنی ایجاد می‌شوند، حصولی‌اند؛ مانند علوم عادی حسی ائمه (ع)، مطالعه کتاب‌ها و صحیفه‌های مادی، مراتبی از فراگیری از پیامبر (ص) یا امامان پیشین که از طریق حواس انجام شده‌اند و مراتبی از استنباط که از طریق مفاهیم و تفکر ذهنی به دست آمده باشند.
درباره حصولی یا حضوری بودن علوم به دست آمده از برخی روش‌های دریافت علوم توسط ائمه (ع)، نمی‌توان به طور قطعیداوری کرد؛ زیرا ماهیت آنها برایمان روشن نیست. مثلاً تحدیث فرشتگان، اگر به صورت ایجاد صوت حسی در گوش امام باشد، دانشی حصولی، و اگر به شیوه‌ای دیگر باشد که به حواس و صورت‌های ذهنی نیازمند نباشد، حضوری است[۲۵].
الزام‌آور بودن
این مبحث به دنبال بررسی این نکته است که آیا عمل مطابق علم، همواره برای ائمه (ع) ضروری است یا آنان ملزم‌اند که گاهی علم خود را نادیده بگیرند؟
این بحث ممکن است اندکی عجیب به نظر برسد؛ زیرا طبیعتاً انسان علومی را فرا می‌گیرد تا برابر آن عمل کند و حتی در مباحث اخلاقی، عالمان بی‌عمل سرزنش شده‌اند. بنابراین علم به طور طبیعی الزاماتی (فقهی یا اخلاقی) را به دنبال دارد. ائمه (ع) مطابق علوم خود، سخن می‌گفتند یا سکوت می‌کردند؛ گاهی اقدام کرده، گاهی کناره می‌گرفتند؛ می‌جنگیدند یا صلح می‌کردند؛ و.... بنابراین امام برای کار خود همواره دلیلی علمی دارد یا به عبارت دیگر، بر اساس علم خود به انجام یا ترک کاری تصمیم می‌گیرد. بنابر این علوم ائمه (ع) نیز همانند علوم دیگر مردم، الزامات اخلاقی یا فقهی را به دنبال دارد. تفاوت ائمه (ع) با دیگران، اولاً در ماهیت، ویژگی‌ها، منابع و قلمرو دانش آنان است؛ ثانیاً در این است که آنان معصوم‌اند و برخلاف مردم عادی که ممکن است گاهی مخالف دانش خود عمل کنند، مخالف تکلیف خود عمل نمی‌کنند.
بنابراین پاسخ به این پرسش که آیا عمل مطابق علم برای ائمه (ع) الزام‌آور است یا خیر، به معنای یادشده مثبت است؛ اما موضوع این بحث، مطلب دیگری است. آنچه مقصود این بحث را روشن‌تر می‌کند و پاسخ‌گوی ابهام آن است، توجه به این نکته است که مقصود از دانش یادشده در اینجا، مباحث فقهی و اخلاقی نیست که انسان باید مطابق آن عمل کند. روشن است که امام در این گونه مباحث، الگو و مقتدای مردم است و بیش از دیگران در عمل به دستورها و رهنمودهای الهی می‌کوشد. مقصود این بحث، بررسی الزام عمل یا نادیده گرفتن برخی علوم ویژه ائمه (ع) درباره امور جهان است که خارج از محدوده علوم عادی انسان‌هایند؛ علومی مانند علم به ضمایر افراد؛ علم به ایمان یا کفر آنان؛ علم به سرانجام کارها و فرجام‌ها؛ و علم به اختلافاتمردم[۲۶].
↑محمد بن حسن صفار، بصائرالدرجات، ص۴۶۶. سند این روایت، صحیح است. همچنین ر.ک: علی استرآبادی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص۵۱۹. در این منبع به جای «كَعَرْضِ النَّاسِ»، «كَبَعْضِ النَّاسِ» آمده که تعبیر دقیق‌تری است.
↑چنان که گفته شد، در روایاتی به این مطلب تصریح شده است (ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، باب فی أن الأئمة (ع) یزدادون فی لیلة الجمعة، ص۶۲۹؛ محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات، ص۱۳۰.
این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم معصوم است. ویژگی علم اهل بیت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ویژگی علم اهل بیت در حدیث - ویژگی علم اهل بیت در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط
