(۱۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱:
خط ۱:
{{نبوت}}
{{مدخل مرتبط
{{مدخل مرتبط
| موضوع مرتبط = خلافت پیامبر خاتم
| موضوع مرتبط = خلافت پیامبر خاتم
خط ۶:
خط ۵:
| پرسش مرتبط = پیامبر خاتم (پرسش)
| پرسش مرتبط = پیامبر خاتم (پرسش)
}}
}}
== جایگاه خلیفه ==
== جایگاه خلیفه ==
از نگاه [[اهل سنت]]، خلیفه از مقام و منزل قدسی برخوردار نیست و [[امامت]] جزء فروع دین قرار گرفته. اما وقتی خلافت و [[امامت]] را منصبی خدایی دانستیم، جایگاه آن در علم کلام خواهد بود<ref>ر. ک. [[علی رضا امینی|امینی، علی رضا]]؛ [[محسن جوادی|جوادی، محسن]]، [[معارف اسلامی ج۲ (کتاب)|معارف اسلامی]]، ج۲، ص۹۶.</ref>.
از نگاه [[اهل سنت]]، خلیفه از مقام و منزل قدسی برخوردار نیست و [[امامت]] جزء فروع دین قرار گرفته. اما وقتی خلافت و [[امامت]] را منصبی خدایی دانستیم، جایگاه آن در علم کلام خواهد بود<ref>ر. ک. [[علی رضا امینی|امینی، علی رضا]]؛ [[محسن جوادی|جوادی، محسن]]، [[معارف اسلامی ج۲ (کتاب)|معارف اسلامی]]، ج۲، ص۹۶.</ref>.
خط ۲۶:
خط ۲۶:
== اجماع اهل حل و عقد (عمل صحابه) ==
== اجماع اهل حل و عقد (عمل صحابه) ==
{{اصلی|اجماع اهل حل و عقد}}
{{اصلی|اجماع اهل حل و عقد}}
برخلاف [[شیعه]] که معتقدند [[امام]] و خلیفۀ [[پیامبر]] براساس [[نصّ]] و از سوی [[خدا]] و [[پیامبر]] [[منصوب]] و مشخّص می‌شود، [[اهل سنت]] در مسألۀ [[انتخاب خلیفه]] به‌نظر اهل حل و عقد تکیه می‌کنند، یعنی آنان که در [[جامعه]] مورد اعتماد و توجّه مردم‌اند و امور را می‌بندند و می‌گشایند. می‌گویند: علمایی که تصمیم‌گیرندگان امورند، اگر بر امری [[اتفاق نظر]] کنند، از جمله در مسألۀ [[خلافت]]، کافی است. آنان چون [[اجماع]] را یکی از راه‌های [[اثبات]] [[مشروعیّت]] [[خلافت]] می‌دانند و در مسألۀ [[انتخاب]] [[ابوبکر]]، [[اجماع]] [[مردم]] هم نبود، ناچار [[اجتماع]] [[اهل حلّ و عقد]] و چهره‌های نافذ و مؤثّر را کافی دانستند، هرچند شمار آنان اندک باشد<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۱۱۳.</ref>.
==[[نقد]] دلایل اهل سنت بر [[حجیت اجماع]]==
==استخلاف (عملکرد [[خلیفه دوم]])==
اهل سنت آیاتی از قرآن را دلیل حجیت اجماع دانسته‌اند<ref>ر.ک: مبادی نظام الحکم فی الاسلام، ص۸۸؛ الأحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، صص ۱۳و۱۴. {{عربی|ففرض علينا طاعة اولي الامر فينا و هم الائمة المتأمرون علينا، و روي هشام بن عروة عن أبي صالح عن ابي هريرة: انّ رسول الله قال: «سيليكم بعدي ولاة فيليكم البر ببرّه و يليكم الفاجر بفجوره، فاسمعوا لهم و اطيعو في كل ما وافق الح، فانّ احسنوا فلكم و لهم، و ان اساءوا فلكم و عليهم}}.</ref>:
{{اصلی|استخلاف در نگاه اهل سنت}}
«استخلاف» به معنای «انتصاب به واسطه امام قبلی» یکی از مبانی [[خلافت]] شمرده شده و به صورت مبنا و اصلی در [[فقه سیاسی]] [[اهل سنت]] مطرح شده است. آنان در تبیین این شیوه می‌گویند: [[امامت]] شروط و ویژگی‌هایی دارد که آن ویژگی‌ها بدون تعیین شخص خاصی در [[شریعت]] آمده است و [[مردم]] از دید [[فقهی]]، تنها درباره تعیین دارندگان [[صالح]] این اوصاف مسئولند و [[خلیفه]] نیز که از آگاه‌ترین افراد [[اهل حل و عقد]] است، اگر کسی را به خلافت تعیین و [[نصب]] کند، خلافت او [[مشروع]] و قانونی خواهد بود<ref>المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، ص۳۸.</ref>. چنین کاری از دیدگاه اهل سنت پیشینه‌ای در [[سیره رسول خدا]]{{صل}} ندارد. هنگامی که [[ابوبکر]] [[عمر]] را به [[جانشینی]] خویش برگزید، وی در عمل به خلافت رسید؛ چنان که بیعت مردم هرگز در خلیفه شدن عمر، تأثیرگذار نبود<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۷۳.</ref>.
===جایز نبودن [[مخالفت]] با [[سبیل]] [[مؤمنین]]===
[[خداوند متعال]] می‌فرماید:
و هر کس پس از روشن شدن راه [[حق]] بر او، با [[رسول خدا]]{{صل}} به [[مخالفت]] برخیزد و راهی غیر از راه [[اهل]] [[ایمان]] پیش گیرد، وی را به همان طریق [[باطل]] و راه [[ضلالت]] که برگزیده، وامی‌گذاریم و او را به [[جهنم]] در افکنیم که آن مکان بر او منزلگاه بسیار [[بدی]] است<ref>{{متن قرآن|وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا}} «و هر کس پس از آنکه به روشنی رهنمود یافت با پیامبر مخالفت ورزد و از راهی جز راه مؤمنان پیروی کند وی را با آنچه بدان روی آورده است وامی‌نهیم و وی را به دوزخ می‌افکنیم و این بد پایانه‌ای است!» سوره نساء، آیه ۱۱۵.</ref>.
مخالفت با [[اجماع]]، پیش گرفتن راهی جز راه [[مؤمنان]] است و مخالفت با اجماع مؤمنان [[حرام]] می‌باشد و این [[آیه]] بر [[حجیت اجماع]] دلالت می‌کند. [[فخر رازی]] در این‌باره می‌نویسد:
از [[شافعی]] درباره حجیت اجماع از [[کتاب خدا]] سؤال شد. در پاسخ گفت: سیصد بار [[قرآن]] را خواندم تا این آیه پیدا شد: «[[متابعت]] راه مؤمنین [[واجب]] است». تقریر مقدمه اول این است که [[خداوند]] نسبت به مخالفت رسول خدا{{صل}} و متابعت راه غیر مؤمنین، [[تهدید]] کرده است و حال آنکه مخالفت رسول خدا{{صل}} به [[تنهایی]] برای تهدید کافی بود. اگر متابعت راه غیر مؤمنین موجب تهدید نشود، لازمه‌اش این است که چیزی که در تهدید تأثیر ندارد، با امری که مستقل در تأثیر است ضمیمه گردیده باشد و این جایز نیست. پس [[پیروی]] راه غیر مؤمنین حرام است؛ لازمه آن این است که پیروی راه مؤمنین واجب است<ref>التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، فخرالدین محمد بن عمر التمیمی الرازی الشافعی، ج۱۱، ص۳۵. {{عربی|روى أن الشافعي رضي الله عنه سئل عن آية في كتاب الله تعالى تدل على أن الإجماع حجة، فقرأ القرآن ثلثمائة مرة حتى وجد هذه الآية، و تقرير الاستدلال أن اتباع غير سبيل المؤمنين حرام، فوجب أن يكون اتباع سبيل المؤمنين واجباً، بيان المقدمة الأولى أنه تعالى الحق الوعيد بمن يشاقق الرسول و يتبع غير سبيل المؤمنين، و مشاقة الرسول وحدها موجبة لهذا الوعيد، فلو لم يكن اتباع غير سبيل المؤمنين موجباً له لكان ذلك ضماً لما لا أثر له في الوعيد إلى ما هو مستقل باقتضاء ذلك الوعيد و إنه غير جائز، فثبت أن اتباع غير سبيل المؤمنين حرام، و إذا ثبت هذا لزم أن يكون اتباع سبيلهم واجباً، و ذلك لأن عدم اتباع سبيل المؤمنين يصدق عليه أنه اتباع لغير سبيل المؤمنين، فإذا كان اتباع غير سبيل المؤمنين حراماً لزم أن يكون عدم اتباع سبيل المؤمنين حراماً، و إذا كان عدم اتباعهم حراماً كان اتباعهم واجباً، لأنه لا خروج عن طرفي النقيض}}. أنوار التنزیل و أسرار التأویل (تفسیر البیضاوی)، ناصر الدین ابوالخیر عبدالله بن عمر بن محمد ر.ک: البیضاوی، ج۲، ص۲۵۳. {{عربی|و الآية تدل على حرمة مخالفة الإجماع لأنه سبحانه و تعالى رتب الوعيد الشديد على المشاقة و اتباع غير سبيل المؤمنين و ذلك إما لحرمة كل واحد منهما أو أحدهما أو الجمع بينهما و الثاني باطل إذ يقبح أن يقال من شرب الخمر و أكل الخبز استوجب الحد و كذا الثالث لأن المشاقة محرمة ضم إليها غيرها أو لم يضم و إذا كان اتباع غير سبيلهم محرما كان اتباع سبيلهم واجبا لأن ترك اتباع سبيلهم ممن عرف سبيلهم اتباع غير سبيلهم}}. ر.ک: الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، ابوالقاسم محمود بن عمر جار الله الزمخشری الخوارزمی، ج۱، صص ۵۹۸و۵۹۹؛ تفسیر القرآن العظیم، إسماعیل بن عمر بن کثیر ابوالفداء القرشی الدمشقی، ج۱، ص۵۵۶. {{عربی|و الذي عول عليه الشافعي رحمه الله في الإحتجاج على كون الإجماع حجة تحرم مخالفته هذه الآية الكريمة بعد التروي و الفكر الطويل و هو من أحسن الإستنباطات و أقواها}}.</ref>.
در پاسخ باید گفت: [[آیه]] مورد استناد [[اهل سنت]] درباره [[حجیت اجماع]]، بر حجیت اجماع دلالت نمی‌کند؛ زیرا [[پیروی]] از غیرمؤمنان به معنای [[مخالفت]] با [[اجماع]] نیست. بلکه بیان دیگری درباره [[مخالفت با رسول]]{{صل}} است و مقصود از «[[سبیل]]» و راه [[مؤمنان]]، همان [[اطاعت از رسول]]{{صل}} است؛ یعنی هر کس با [[رسول خدا]]{{صل}} مخالفت کند و از او پیروی نکند، چنان که مؤمنان از او پیروی کردند، جایگاهش [[جهنم]] است. بنابراین، شوکانی تصریح می‌کند که این [[آیه]] هرگز به حجیت اجماع مرتبط نیست:
این آیه به نظر من دلیل بر اجماع نیست؛ زیرا منظور از غیر راه [[مؤمنین]] در اینجا، [[خروج از دین]] [[اسلام]] است؛ همان گونه که لفظ به این مطلب اشاره دارد؛ لذا آیه عالمی از [[علمای اسلام]] را که در بعضی از مسائل [[دینی]] [[اجتهاد]] کرده و با مجتهدین هم عصرش مخالف است، شامل نمی‌گردد<ref>فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة و الدرایة من علم التفسیر، محمد بن علی بن محمد الشوکانی، ج۱، ص۵۵۱. {{عربی|لا حجة في ذلك عندي لأن المراد بغير سبيل المؤمنين هنا هو الخروج من دين الإسلام إلى غيره كما يفيده اللفظ و يشهد به}}.</ref>.
جوینی [[معتقد]] است:
نه [[دلیل عقلی]] بر [[درستی]] مجمعین وجود دارد و نه راهی برای [[درک]] این مطلب از ناحیه معقولات است. در [[قرآن]] نصی که قابل [[تأویل]] نباشد در [[اثبات]] اجماع نیست و نسبت به [[ظواهر]] که قابل تأویل است [[اعتماد]] نیست و احتمال اثبات اجماع توسط [[خبر واحد]] نیست؛ زیرا از [[پیامبر]]{{صل}} به صورت [[متواتر]] [[نص]] در اجماع نیامده که [[عذر]] [[انسان]] را برطرف کند<ref>غیاث الأمم و التیاث الظلم، عبدالملک أبو المعالی الجوینی، ج۱، ص۳۴. {{عربی|و ليس في العقل على القضاء بصدق المجمعين دليل و ليس إلى درك ذلك من طرق المعقولات سبيل و ليس في كتاب الله نص في إثبات الإجماع لا يقبل التأويل و ليس على الظواهر القابلة للتأويلات في القطعيات تعويل و لا مطمع في إثبات الإجماع بخبر الرسول فإنه لم يتواتر عنه{{صل}} نص في الإجماع يدرأ المعاذير و يقطع التجويز و التقدير و قوله{{صل}} لا تجتمع أمتي على ضلالة نقله معدودون محدودون}}.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۶۹.</ref>
===[[اجتماع]] نکردن [[امت]] بر امر غیردینی===
== زور و غلبه (عملکرد برخی از [[اصحاب]] و [[تابعین]])==
[[اهل سنت]] به این [[روایت]] از [[پیامبر]]{{صل}} نیز استناد می‌کنند: «امت من هیچ گاه بر [[ضلالت]] و [[گمراهی]] [[اجماع]] نمی‌کنند»<ref>مسند، احمد بن حنبل، ج۶، ص۳۹۶. {{متن حدیث|لَا تَجْتَمِعُ أُمَّتِي عَلَى خَطَإٍ}}. رک، طبرانی، جامع الکبیر، رقم ۲۱۷۱: {{متن حدیث|سألت ابي اربعة... ان لا يجمع أمتي على الضلالة}}؛ و رواه ابن ماجة من حدیث أنس رقم: ۳۹۵۰، الفتن بلفظ: {{متن حدیث|ان أمتي لا تجتمع على ضلالة...}}؛ حاکم، مستدرک، ج۱، ص۱۱۶؛ من حدیث ابن عباس عند الحاکم، ج۱، ص۱۶، و من حدیث بن عمر عند الحاکم، ج۱، ص۱۱۶؛ و الترمذی، فی الفتن، برقم: ۲۱۶۷.</ref>. این روایت از دید سند و دلالت، پذیرفتنی نیست.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۷۲.</ref>
[[اندیشه]] [[سنی]] زور و غلبه نیز از مبانی [[مشروعیت نظام سیاسی]] [[خلافت]] است. بر پایه این [[تفکر]]، چنانچه فرد یا گروهی با زور و غلبه، [[قدرت]] را در [[جامعه]] به دست گیرد، [[پیروی]] از او [[مشروع]] و [[حکم]] وی نافذ است. بسیاری از دانشمندان اهل سنت تصریح کرده اند: «[[امامت]] و خلافت با [[زور]] و [[استیلا]] نیز [[استوار]] می‌گردد»<ref>شرح المقاصد فی علم الکلام، ج۵-۴، ص۲۳۳. {{عربی|الثالث - القهر و استيلاء فاذا مات الامام و تصدى الامامة من يستجمع شرائطها من غير بعيت او استخلاف و قهر الناس بشوكته، انعقدت الخلافة له. و كذا اذا كان فاسقا او جاهلا على الاظهر}}.</ref>.
===[[بررسی سند]]===
[[قاضی]] [[ابویعلی]] می‌گوید: آن کسی که با [[شمشیر]] و زور بر [[جامعه اسلامی]] [[غلبه]] یافت و [[خلیفه]] گشت و [[امیرالمؤمنین]] نامیده شد، برای هر کسی که [[ایمان به خدا]] و [[روز قیامت]] دارد جایز و روا نیست که شبی را به [[روز]] آورد در حالی که او را [[امام]] نداند؛ خواه خلیفه، [[آدمی]] [[جنایتکار]] باشد و خواه [[پاک]] دامن<ref>الأحکام السلطانیّة، ص۲۳. {{عربی|و من غلب عليهم بالسيف حتّى صار خليفة و سمي امير المؤمنين، فلا يحل لأحد يؤمن بالله و اليوم الآخر ان يبيت و لا يراء اماما، برا كان او جائرا}}.</ref>.
[[ابوخلف]] اعمی در طریق [[ابن ماجه]] به این روایت آمده است که به تصریح [[هیثمی]] [[ضعیف]] شمرده می‌شود و [[ذهبی]] درباره‌اش می‌گوید: «[[یحیی]] بن معین او را [[تکذیب]] کرده است». [[ابوحاتم]] نیز درباره‌اش می‌گوید: «او منکر الحدیث است و در [[حدیث قوی]] نیست»<ref>میزان الاعتدال فی نقد الرجال، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان قایماز أبوعبدالله الذهبی، ج۴، ص۵۲۱، رقم حدیث ۱۰۱۵۶؛ تهذیب الکمال، المزی، ج۲۱، ص۲۰۷.</ref>.
[[سلیمان بن سفیان]] [[مدنی]] در طریق [[ترمذی]] آمده که نزد همه رجالی‌ها ضعیف است.
[[محمد بن عوف طائی]] و خمخم بن زرعه در طریق [[ابوداوود]] هستند که ذهبی، محمد ابن عوف طائی را [[مجهول الحال]] دانسته<ref>میزان الاعتدال فی نقد الرجال الذهبی، ج۳، ص۶۷۶، رقم ۸۰۳۰.</ref> و ابوحاتم، خمخم بن زرعه را [[تضعیف]] کرده است<ref>میزان الاعتدال فی نقد الرجال الذهبی، ج۲، ص۳۳۱، رقم ۳۹۶۰.</ref>.
ذهبی، [[ابن عباس حمیری]] و ابوحاتم، [[بختری بن عبید]] را در سند [[احمد بن حنبل]]، مجهول دانسته<ref>میزان الاعتدال فی نقد الرجال الذهبی، ج۴، ص۵۹۴، رقم ۱۰۸۲۱.</ref> و [[تضعیف]] کرده‌اند. [[ابونعیم]] [[حافظ]] می‌گوید: «[[بختری]] از پدرش [[احادیث جعلی]] نقل می‌کند». [[ابن عدی]] می‌گوید: «او از پدرش بیست [[حدیث]] نقل کرده است که بیشتر آنها منکرند»<ref>میزان الاعتدال فی نقد الرجال الذهبی، ج۱، ص۲۹۹، رقم ۱۱۳۳.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۷۲.</ref>
===بررسی دلالت===
[[فضل الله بن روزبهان]] می‌نویسد: طریق چهارم از اسباب انعقاد پادشاهی و امامت، [[شوکت]] و استیلاست. [[علما]] و گفته‌اند که چون امام [[وفات]] کند و شخصی متصدی امامت گردد، بی‌بیعتی و بی‌آنکه کسی او را خلیفه ساخته باشد و [[مردمان]] را [[قهر]] کند به شوکت و [[لشکر]]، امامت او منعقد می‌گردد، بی‌بیعتی؛ خواه [[قریشی]] باشد، و خواه نه و خواه [[عرب]] باشد یا [[عجم]] یا ترک، و خواه مستجمع شرایط باشد و خواه [[فاسق]] و [[جاهل]]... و [[امام]] و [[خلیفه]] بر او اطلاق توان کرد<ref>سلوک الملوک، فضل الله روزبهان خنجی، ص۴۷.</ref>.
با فرض پذیرش حدیث {{متن حدیث|لَا تَجْتَمِعُ أُمَّتِي عَلَى خَطَإٍ}}، مفهوم حدیث این است: در امری که است درباره‌اش به [[مشورت]] می‌پردازد و با [[اختیار]] خود و اتفاق آرا، آن را تصویب می‌کند، [[خطا]] و [[گمراهی]] راه نخواهد داشت. اما کاری که بر اساس نظر شخصی چند نفر از اعضای [[امت]] سامان می‌گیرد و آنان، افراد و دیگر شخصیت‌ها را به پذیرش آن وامی دارند، مصداق این حدیث نیست. [[بیعت]] [[سقیفه]] نیز بر پایه مشورت صورت نگرفت؛ چنان که [[عمر]] در خطبه‌ای در آخرین [[جمعه]] خلافتش، آشکارا بر این دعوی [[گواهی]] داد و گفت:
به من خبر داده‌اند که شخصی از شما گفته است که اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت می‌کنیم. کسی [[مغرور]] نشود و این را با خود نگوید. [[بیعت با ابوبکر]] هم ناگهانی و بدون مشورت انجام شد و بالاخره سر گرفت. بلی، بیعت با ابوبکر انجام شد، ولی [[خداوند]] [[شر]] آن را برطرف ساخت<ref>صحیح البخاری، ج۶، ص۲۵۰۵. {{عربی|ثُمَّ إِنَّهُ بَلَغَني أَنَّ قَائِلاً مِنْكُمْ يَقُولُ: وَاللَّهِ لَوْ قَدْ مَاتَ عُمَر بَايَعْتُ فُلَاناً، فَلَا يَغْتَرّنَّ امْرؤٌ أَنْ يَقُولَ: إِنَّمَا كَانَتْ بَيْعَةُ أَبِي بَكْرٍ فَلتة و تمّت! ألا وإنَّها قَد كانَت كَذلِكَ، ولكِنَّ اللّهِ وَقى شَرَّها، وَ لَيْسَ فيكُم مَن تُقطَعُ الأَعناقُ إلَيهِ مِثلَ أبي بَكرٍ مَن بايَعَ رَجُلاً عَن غَيرِ مَشوِرَةٍ مِنَ المُسلِمينَ فَلا يُبايِعُ هوَ ولا الَّذي تابَعَهُ تَغِرَّةَ أن يُقتَلا وَ إِنَّهُ قَدْ كَانَ مِنْ خَبَرِنَا حِينَ تُوُفِّيَ رَسُولُ اللهِ{{صل}}...}}.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۷۳.</ref>
==[[استخلاف]] (عملکرد [[خلیفه دوم]])==
[[ابویعلی]] ماوردی می‌گوید: [[احمد حنبل]] گفت: «کسی که با [[شمشیر]] [[غلبه]] کند و بدین شیوه خلیفه و «[[امیرالمؤمنین]]» نامیده شود، برای هیچ مؤمنی به [[خدا]] و [[روز قیامت]]، روا نیست که [[روز]] را به شب آورد و او را امام نداند؛ چه [[نیکو]] کار باشد و چه [[فاجر]]»؛ همچنین احمد حنبل در [[روایت]] ابی [[حرث]] گفت: «زمانی که کسی بر امام بشورد و خواستار [[پادشاهی]] باشد و گروهی از [[مردم]] با این، و گروهی دیگر با آن شوند، [[اقامه نماز جمعه]] با فرد غالب است». [[ابن حنبل]] بر این ادعا چنین [[استدلال]] که [[ابن عمر]] در حادثه [[حره]] با [[اهل مدینه]] [[نماز]] گزارد و گفت: {{عربی|نحن مع مَن غَلَب}}؛ «ما با کسی هستیم که غالب شده است»<ref>الأحکام السلطانیّة، ص۲۴. {{عربی|روي عنه ما دلّ على انها بالقهر و الغلبة و لا تفتقر إلى العقد. فقال في رواية عبدوس ابن مالك العطار: و من غلب عليهم بالسيف حتى صار خليفة و سمي امير المؤمنين فلا يحل لاحد يؤمن بالله و اليوم الآخر أن يبيت و لا يراه اماما برا كان أو فاجرا» و قال أيضاً في رواية ابي الحرث... «تكون الجمعة مع من غلب» و احتج بان ابن عمر صلي باهل المدينة في زمن الحرة و قال: نحن مع من غلب و ما ذكره احمد عن ابن عمر و قوله: نحن مع من غلب}}. ر.ک: الأحکام السلطانیّة، صص ۲۳و۲۴.</ref>.
استخلاف یا [[انتصاب]] به واسطه [[امام]] قبلی، از دیگر مبانی [[خلافت]] شمرده شده و به صورت مبنا و اصلی در [[فقه سیاسی]] [[اهل سنت]] مطرح شده است. آنان در تبیین این شیوه می‌گویند: [[امامت]] شروط و ویژگی‌هایی دارد که آن ویژگی‌ها بدون تعیین شخص خاصی در [[شریعت]] آمده است و [[مردم]] از دید [[فقهی]]، تنها درباره تعیین دارندگان [[صالح]] این اوصاف مسئولند و [[خلیفه]] نیز که از آگاه‌ترین افراد [[اهل حل و عقد]] است، اگر کسی را به خلافت تعیین و [[نصب]] کند، خلافت او [[مشروع]] و قانونی خواهد بود<ref>المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۲۰، ص۳۸.</ref>. چنین کاری از دیدگاه اهل سنت پیشینه‌ای در [[سیره رسول خدا]]{{صل}} ندارد. هنگامی که [[ابوبکر]] [[عمر]] را به [[جانشینی]] خویش برگزید، وی در عمل به خلافت رسید؛ چنان که [[بیعت مردم]] هرگز در خلیفه شدن عمر، تأثیرگذار نبود.
علمای اهل سنت برای [[اثبات]] [[صحت]] این طریق، به عمل ابوبکر، [[خلیفه اول]]، درباره [[تعیین خلیفه]] دوم [[استدلال]] می‌کنند؛ یعنی اینکه ابوبکر، عمر را به جانشینی پس از خودش تعیین کرد<ref>تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، ج۲، ص۳۵۳. {{عربی|قال أبو جعفر و قال الواقدي حدثني إبراهيم بن أبي النضر - عن محمد بن إبراهيم بن الحارث قال دعا أبو بكر عثمان خاليا فقال اكتب بسم الله الرحمن الرحيم هذا ما عهد أبو بكر بن أبي قحافة إلى المسلمين أما بعد قال ثم أغمى عليه فذهب عنه فكتب عثمان أما بعد فإني قد استخلفت عليكم عمر بن الخطاب و لم آلكم خيرا منه ثم أفاق أبو بكر فقال اقرأ على فقرأ عليه فكبر أبو بكر و قال أراك خفت أن يختلف الناس إن افتلتت نفسي في غشيتي قال نعم قال جزاك الله خيرا عن الإسلام و أهله و أقرها أبو بكر رضي الله عنه من هذا الموضع}}.</ref>. این روش مهم‌ترین الگوی [[تاریخی]] ایجاد [[حق]] [[انتخاب خلیفه]] برای خلیفه قبلی و از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین راه‌های [[انعقاد خلافت]] و مبانی و ملاک‌های [[مشروعیت خلافت]] به شمار رفته است<ref>الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، ص۶؛ سلوک الملوک، فضل الله روزبهان، خنجی، ص۸۰؛ المغنی فی شرح مختصر الحرقی، ج۱۰، ص۵۲.</ref> و حتی کسانی تصریح کرده‌اند: «[[نصب امام]] قبلی بر [[انتخاب مردم]] تقدم و رجحان دارد»<ref>الأحکام السلطانیة، ص۶.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۷۳.</ref>
==[[زور و غلبه]] (عملکرد برخی از [[اصحاب]] و [[تابعین]])==
شربینی می‌نویسد: و راه سوم این است که شخصی که شرایط عمومی [[خلافت]] را دارد، پس از [[مرگ]] خلیفه با [[زور و غلبه]] به [[امامت]] [[استیلا]] یافته، [[نظم]] [[سیاسی]] [[مسلمانان]] را به عهده گیرد. اما استیلا بر خلیفه‌ای که زنده است، حکمی دوگانه دارد: اگر خلیفه زنده نیز از جمله حاکمانی باشد که با [[زور]] و [[قهر]] به [[قدرت]] رسیده است، در این صورت کسی هم که با [[غلبه]] او را ساقط کند، [[امام]] [[مشروع]] خواهد بود و اگر [[خلیفه]] پیشین، حاکمی است که با [[بیعت اهل حل و عقد]] به قدرت رسیده است، در این صورت [[امامت]] شخص متغلب و زورمدار مشروع نخواهد بود؛ همین طور امامت [[فاسق]] و [[جاهل]] با وجود شرایط عمومی [[خلافت]]، با [[زور و غلبه]] منعقد می‌گردد<ref>مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج، محمد الخطیب الشربینی، ج۴، ص۱۳۲. {{عربی|و ثالثها، باستيلاء شخص متغلب على الامامة (جامع الشرائط) المعتبرة في الامامة على الملك بقهر و غلبة بعد موت الامام لينتظم شمل المسلمين. اما الاستيلا على الحي فان كان الحي متغلبا انعقدت امامة المتغلب عليه، و ان كان ببيعة لم تنعقد امامة المتغلب عليه (و كذا فاسق و جاهل) تنعقد امامة كل منهما مع وجود بقية الشروط؛ الاستيلاء}}.</ref>.
[[اندیشه]] [[سنی]] زور و غلبه نیز از مبانی [[مشروعیت نظام سیاسی]] [[خلافت]] است. بر پایه این [[تفکر]]، چنانچه فرد یا گروهی با زور و غلبه، [[قدرت]] را در [[جامعه]] به دست گیرد، [[پیروی]] از او [[مشروع]] و [[حکم]] وی نافذ است. بسیاری از [[دانشمندان اهل سنت]] تصریح کرده اند: «[[امامت]] و خلافت با [[زور]] و [[استیلا]] نیز [[استوار]] می‌گردد»<ref>شرح المقاصد فی علم الکلام، ج۵-۴، ص۲۳۳. {{عربی|الثالث - القهر و استيلاء فاذا مات الامام و تصدى الامامة من يستجمع شرائطها من غير بعيت او استخلاف و قهر الناس بشوكته، انعقدت الخلافة له. و كذا اذا كان فاسقا او جاهلا على الاظهر}}.</ref>.
[[قاضی]] [[ابویعلی]] می‌گوید:
آن کسی که با [[شمشیر]] و زور بر [[جامعه اسلامی]] [[غلبه]] یافت و [[خلیفه]] گشت و [[امیرالمؤمنین]] نامیده شد، برای هر کسی که [[ایمان به خدا]] و [[روز قیامت]] دارد جایز و روا نیست که شبی را به [[روز]] آورد در حالی که او را [[امام]] نداند؛ خواه خلیفه، [[آدمی]] [[جنایتکار]] باشد و خواه [[پاک]] دامن<ref>الأحکام السلطانیّة، ص۲۳. {{عربی|و من غلب عليهم بالسيف حتّى صار خليفة و سمي امير المؤمنين، فلا يحل لأحد يؤمن بالله و اليوم الآخر ان يبيت و لا يراء اماما، برا كان او جائرا}}.</ref>.
[[فضل الله بن روزبهان]] می‌نویسد:
طریق چهارم از اسباب انعقاد [[پادشاهی]] و امامت، [[شوکت]] و استیلاست. [[علما]] و گفته‌اند که چون امام [[وفات]] کند و شخصی متصدی امامت گردد، بی‌بیعتی و بی‌آنکه کسی او را خلیفه ساخته باشد و [[مردمان]] را [[قهر]] کند به شوکت و [[لشکر]]، امامت او منعقد می‌گردد، بی‌بیعتی؛ خواه [[قریشی]] باشد، و خواه نه و خواه [[عرب]] باشد یا [[عجم]] یا ترک، و خواه مستجمع شرایط باشد و خواه [[فاسق]] و [[جاهل]]... و [[امام]] و [[خلیفه]] بر او اطلاق توان کرد<ref>سلوک الملوک، فضل الله روزبهان خنجی، ص۴۷.</ref>.
[[ابویعلی]] ماوردی می‌گوید:
[[احمد حنبل]] گفت: «کسی که با [[شمشیر]] [[غلبه]] کند و بدین شیوه خلیفه و «[[امیرالمؤمنین]]» نامیده شود، برای هیچ مؤمنی به [[خدا]] و [[روز قیامت]]، روا نیست که [[روز]] را به شب آورد و او را امام نداند؛ چه [[نیکو]] کار باشد و چه [[فاجر]]»؛ همچنین احمد حنبل در [[روایت]] ابی [[حرث]] گفت: «زمانی که کسی بر امام بشورد و خواستار [[پادشاهی]] باشد و گروهی از [[مردم]] با این، و گروهی دیگر با آن شوند، [[اقامه نماز جمعه]] با فرد غالب است». [[ابن حنبل]] بر این ادعا چنین [[استدلال]] که [[ابن عمر]] در حادثه [[حره]] با [[اهل]] [[مدینه]] [[نماز]] گزارد و گفت: {{عربی|نحن مع مَن غَلَب}}؛ «ما با کسی هستیم که غالب شده است»<ref>الأحکام السلطانیّة، ص۲۴. {{عربی|روي عنه ما دلّ على انها بالقهر و الغلبة و لا تفتقر إلى العقد. فقال في رواية عبدوس ابن مالك العطار: و من غلب عليهم بالسيف حتى صار خليفة و سمي امير المؤمنين فلا يحل لاحد يؤمن بالله و اليوم الآخر أن يبيت و لا يراه اماما برا كان أو فاجرا» و قال أيضاً في رواية ابي الحرث... «تكون الجمعة مع من غلب» و احتج بان ابن عمر صلي باهل المدينة في زمن الحرة و قال: نحن مع من غلب و ما ذكره احمد عن ابن عمر و قوله: نحن مع من غلب}}. ر.ک: الأحکام السلطانیّة، صص ۲۳و۲۴.</ref>.
شربینی می‌نویسد:
و راه سوم این است که شخصی که شرایط عمومی [[خلافت]] را دارد، پس از [[مرگ]] خلیفه با [[زور و غلبه]] به [[امامت]] [[استیلا]] یافته، [[نظم]] [[سیاسی]] [[مسلمانان]] را به عهده گیرد. اما استیلا بر خلیفه‌ای که زنده است، حکمی دوگانه دارد: اگر خلیفه زنده نیز از جمله حاکمانی باشد که با [[زور]] و [[قهر]] به [[قدرت]] رسیده است، در این صورت کسی هم که با [[غلبه]] او را ساقط کند، [[امام]] [[مشروع]] خواهد بود و اگر [[خلیفه]] پیشین، حاکمی است که با [[بیعت اهل حل و عقد]] به قدرت رسیده است، در این صورت [[امامت]] شخص متغلب و زورمدار مشروع نخواهد بود؛ همین طور امامت [[فاسق]] و [[جاهل]] با وجود شرایط عمومی [[خلافت]]، با [[زور و غلبه]] منعقد می‌گردد<ref>مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج، محمد الخطیب الشربینی، ج۴، ص۱۳۲. {{عربی|و ثالثها، باستيلاء شخص متغلب على الامامة (جامع الشرائط) المعتبرة في الامامة على الملك بقهر و غلبة بعد موت الامام لينتظم شمل المسلمين. اما الاستيلا على الحي فان كان الحي متغلبا انعقدت امامة المتغلب عليه، و ان كان ببيعة لم تنعقد امامة المتغلب عليه (و كذا فاسق و جاهل) تنعقد امامة كل منهما مع وجود بقية الشروط؛ الاستيلاء}}.</ref>.
بنابر تصریحات علمای [[اهل سنت]]، [[مردم]] به شیوه‌های گوناگونی در [[تأسیس نظام سیاسی]] خلافت تأثیر می‌گذارند؛ چنان که [[حاکمیت]] خلیفه با فرض پذیرفته نبودنش نزد مردم، مشروعیتی ندارد و حکومتش بر پایه‌هایی لرزان [[استوار]] است. به هر روی، همه مردم در خلافت سهم دارند و هیچ کس مجاز نیست صلاحیت [[مشروعیت]] بخشی به خلیفه را، از مردم بستاند؛ خلیفه را مردم مستقیم برگزیده باشند یا چگونگی حاکم شدن او را مشروع و رسمی بشناسند.
بنابر تصریحات علمای [[اهل سنت]]، [[مردم]] به شیوه‌های گوناگونی در [[تأسیس نظام سیاسی]] خلافت تأثیر می‌گذارند؛ چنان که [[حاکمیت]] خلیفه با فرض پذیرفته نبودنش نزد مردم، مشروعیتی ندارد و حکومتش بر پایه‌هایی لرزان [[استوار]] است. به هر روی، همه مردم در خلافت سهم دارند و هیچ کس مجاز نیست صلاحیت [[مشروعیت]] بخشی به خلیفه را، از مردم بستاند؛ خلیفه را مردم مستقیم برگزیده باشند یا چگونگی حاکم شدن او را مشروع و رسمی بشناسند.
خط ۷۴:
خط ۴۷:
'''بررسی''': آیا مردم [[حق حکومت]] و خلافت را تنها به خلیفه داده‌اند یا در [[انتصاب]] و [[انتخاب خلیفه]] بعد از وی نیز حقی دارند؟ اگر خلافت او با [[اختیار]] و [[انتخاب مردم]] انعقاد یافته باشد، این [[مقام]] را برای خود وی در [[زمان]] حیاتش پذیرفته‌اند نه بعد از آن. با فرض پذیرش اینکه [[آیه]] {{متن قرآن|أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>[[اطاعت]] مطلق از [[زمامداران]] را [[واجب]] کرده و در عمل، هیچ شرطی برای [[زمامدار]] و [[حاکم اسلامی]] بیان نکرده است، باز هم از آیه استفاده نمی‌شود که [[اولی الامر]] در همه تصمیم گیری‌ها، حتی در [[تعیین خلیفه]] پس از خود، «واجب الاطاعة» باشد. بلکه مقصود آیه، اطاعت از کسی است که [[حق ولایت]] برای او ثابت شده باشد و چنین حقی هنگامی پیدا می‌شود که امر آن به وی واگذار شده باشد<ref>مبانی مشروعیت حکومت در اندیشه سیاسی، محمدرضا حاتمی، صص ۱۱۶و۱۱۵.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۷۴.</ref>
'''بررسی''': آیا مردم [[حق حکومت]] و خلافت را تنها به خلیفه داده‌اند یا در [[انتصاب]] و [[انتخاب خلیفه]] بعد از وی نیز حقی دارند؟ اگر خلافت او با [[اختیار]] و [[انتخاب مردم]] انعقاد یافته باشد، این [[مقام]] را برای خود وی در [[زمان]] حیاتش پذیرفته‌اند نه بعد از آن. با فرض پذیرش اینکه [[آیه]] {{متن قرآن|أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>[[اطاعت]] مطلق از [[زمامداران]] را [[واجب]] کرده و در عمل، هیچ شرطی برای [[زمامدار]] و [[حاکم اسلامی]] بیان نکرده است، باز هم از آیه استفاده نمی‌شود که [[اولی الامر]] در همه تصمیم گیری‌ها، حتی در [[تعیین خلیفه]] پس از خود، «واجب الاطاعة» باشد. بلکه مقصود آیه، اطاعت از کسی است که [[حق ولایت]] برای او ثابت شده باشد و چنین حقی هنگامی پیدا می‌شود که امر آن به وی واگذار شده باشد<ref>مبانی مشروعیت حکومت در اندیشه سیاسی، محمدرضا حاتمی، صص ۱۱۶و۱۱۵.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۷۴.</ref>
==[[حجیت]] [[عمل صحابه]]==
در [[اندیشه]] [[اهل سنت]]، [[صحابه]] از [[مقام]] [[مرجعیت]] و [[رهبری]] گروهی برخوردارند و هر یک از آنان، از دیگری مستقل و [[بی‌نیاز]] است؛ چنان که [[احکام]] و مسائل [[شرع]] از هر یک از آنان پذیرفته می‌شود.
[[بخاری]] می‌گوید: «هر [[مسلمانی]] که با [[رسول خدا]]{{صل}} همراه بوده یا ایشان را دیده است، از صحابه حضرت است»<ref>صحیح البخاری، ج۳، ص۱۳۳۵. {{عربی|و من صحب النبي{{صل}} أو رآه من المسلمين فهو من أصحابه}}.</ref>. [[احمد بن حنبل]] نیز می‌گوید: «[[اصحاب رسول خدا]]{{صل}} تمام کسانی هستند که یک ماه یا یک [[روز]] یا یک [[ساعت]]، همراه [[پیامبر]] بوده یا ایشان را دیده‌اند»!<ref>أسد الغابة فی معرفة الصحابة، عز الدین بن الأثیر أبی الحسن علی بن محمد الجزری، ج۱، ص۱۲. {{عربی|أصحاب رسول الله{{صل}} كل من صحبه شهرا أو يوما أو ساعة أو رآه}}.</ref> علمای اهل سنت [[آیات]]<ref>{{متن قرآن|لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ}} «به راستی خداوند از مؤمنان خشنود شد هنگامی که با تو در زیر آن درخت بیعت می‌کردند پس آنچه در دل داشتند معلوم داشت» سوره فتح، آیه ۱۸؛ {{متن قرآن|وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ}} «و خداوند از نخستین پیش‌آهنگان مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کرده‌اند خشنود است و آنها نیز از وی خشنودند» سوره توبه، آیه ۱۰۰؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللَّهُ وَمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ}} «ای پیامبر! تو را خداوند و مؤمنان پیرو تو، بس» سوره انفال، آیه ۶۴.</ref> و [[روایات]]<ref>الإحکام فی أصول الأحکام، أبو الحسن علی بن محمد الأمدی، ج۱، ص۳۰۸. {{متن حدیث|أَصْحَابِي كَالنُّجُومِ بِأَيِّهِمُ اقْتَدَيْتُمُ اهْتَدَيْتُمْ}}.</ref> فراوانی را درباره [[فضائل]] همه [[صحابه]] آورده‌اند و به برخورداری آنان از [[جایگاه علمی]] و [[دینی]] ویژه‌ای [[باور]] دارند<ref>أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۱، ص۳. {{عربی|كلهم عدول لا يتطرق إليهم الجرح}}؛ الإصابة فی تمییز الصحابة، ج۱، ص۱۷-۱۸. {{عربی|اتفق أهل السنة على أن الجميع عدول}}؛ الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، یوسف بن عبدالله بن محمد إبن عبد البر، ج۱، ص۸. {{عربی|ثبتت عدالة جميعهم، لإجماع أهل الحق من المسلمين و هم أهل السنة و الجماعة}}؛ المستصفی فی علم الأصول، محمد بن محمد أبو حامد الغزالی، ص۱۳۰. {{عربی|إن عدالتهم معلومة بتعديل الله عز و جل إياهم و ثنائه عليهم في كتابه، فهو معتقدنا فيهم}}.</ref>.
[[قرطبی]] می‌نویسد:
همه صحابه عادلند<ref>تدریب الراوی، سیوطی، ج۲، ص۲۱۵-۲۱۶.</ref> و از اولیای الهی و [[برگزیدگان]] او و [[برترین]] [[مردم]] بعد از [[انبیا]] و [[رسل]] به شمار میروند. این نظر، [[مذهب]] [[اهل سنت]] است و آنچه همه [[امامان]] این [[امت]] به آن [[اعتقاد]] داشته اند<ref>الجامع لأحکام القرآن، ج۱، ص۲۹۹. {{عربی|فالصحابة كلهم عدول أولياء الله تعالى و أصفياؤه و خيرته من خلقه بعد أنبيائه و رسله. هذا مذهب أهل السنة و الذي عليه الجماعة من أئمة هذه الأمة}}.</ref>.
بنابراین، دیدگاه [[خلفا]] [[حکم شرعی]] است؛ زیرا آنان نخست از اصحابند که خیلفگی آنان است؛ پس مانند آنان عادل‌اند. [[ابوحنیفه]] می‌گوید:
هرگاه حکمی را در [[کتاب خدا]] و [[سنت پیامبر]]{{صل}} نیابم، به قول صحابه [[فتوا]] می‌دهم و اگر دیدگاه [[صحابه]] درباره موضوعی مختلف باشد، [[رأی]] یکی را از آنان می‌پذیرم و آن دیگر را رها می‌کنم<ref>المستصفی فی علم الأصول، محمد بن محمد أبو حامد الغزالی، ص۱۳۵-۱۳۶.</ref>.
[[ابن قیم]] می‌نویسد:
فتوای صحابه نزد [[امام]] [[احمد بن حنبل]]، یکی از پنج اصل [[احکام]] است. بنابراین اگر [[عمل صحابه]] با عموم [[قرآن]] ناسازگار باشد، بر تخصیص آن دلالت می‌کند و گفته صحابه به منزله عمل اوست.
احمد بن حنبل می‌گوید:
گفته [[صحابی]] به منزله عمل اوست». بنابراین، گفته صحابی عمومات قرآن را تخصیص، و مطلقش را تقیید می‌زند. گویی گفتار صحابه [[تشریع]] و [[وحی]] آسمانی است که هرگز [[باطل]] به آن راه ندارد. گفتار هر صحابی همین جایگاه را داراست. به [[گمان]] [[اهل سنت]] همه آنان ستارگانی هستند که به هر یک [[اقتدا]] کنی، [[هدایت]] می‌شوی، ازین رو، [[مرجعیت همه صحابه]] نزد اهل سنت، پذیرفته است؛ یعنی هر یک از صحابه بدون استثنا، مرجعی مستقل و [[منزه]] از [[دروغ]] به شمار می‌رود که گفتارش [[حق]] است؛ زیرا از [[اهل بهشت]] شمرده می‌شود و هر کس درباره آنان یا یکی از آنان [[شک]] کند، [[زندیق]] است؛ چنان که نباید با او چیزی خورد یا نوشید یا بر جنازه‌اش [[نماز]] خواند. پس از پایان یافتن دوره صحابه، [[تابعین]] جای ایشان را می‌گیرند و پس از تابعین، [[علما]] و [[دانشمندان اهل سنت]] و [[احزاب]] ایشان، بر جای تابعین می‌نشینند.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۷۸.</ref>
==[[نقد]] [[حجیت]] عمل صحابه==
دیدگاه صحابه در بیشتر مسائل [[دینی]] یکسان نبود و آنان به مسائل دینی و [[شرعی]] [[آگاهی]] نداشتند؛ چنان که برخی از آنان به [[فسق]] و [[معصیت]] دچار و برخی از آنان به [[کذب]] متهم بودند و برخی، از مدلسان و بسیاری از [[اهل کتاب]] [[روایت]] نقل می‌کردند و بسیاری از آنان از [[علوم]] [[سنت]] و [[حدیث]] آگاهی نداشتند. بنابراین حتی بر مبنای اهل سنت، به [[دلایل]] زیر نمی‌توان صحابه را منبع و [[مرجع دینی]] دانست:
===عدم [[وحدت]] نظر در مسائل [[دینی]]===
[[ابن قیم جوزیه]] نقل می‌کند: «[[عبدالله بن مسعود]] در صد مسئله [[فقهی]] با [[عمر]] [[مخالفت]] کرده است»<ref>إعلام الموقعین عن رب العالمین، محمد بن أبی بکر أیوب (معروف به ابن قیم الجوزیة) الزرعی الدمشقی، ج۱، ص۴۹.</ref>. [[ابن حزم اندلسی]] درباره [[خلفای راشدین]] می‌گوید: «خلفای راشدین بعد از [[پیامبر]]{{صل}} [[اختلاف]] شدید پیدا کرده‌اند»<ref>الإحکام فی أصول الأحکام، ج۶، ص۸۰۵، {{عربی|و وجدنا الخلفاء الراشدين بعده{{صل}} قد اختلفوا اختلافا شديدا}}.</ref>. محمود ابوریه چند نوع تشهد [[نماز]] با الفاظ مختلف، از [[اصحاب پیامبر]]{{صل}} نقل می‌کند<ref>أضواء علی السنة المحمدیة، محمود ابوریه، ص۸۵.</ref>؛ [[مالک بن انس]] تشهد [[عمر بن الخطاب]]، و [[ابوحنیفه]] تشهد عبدالله بن مسعود را برگزیده بودند<ref>بدایة المجتهد، ابن رشد، ج۱، ص۱۰۶.</ref>؛ همچنین مالک از گفتن «[[بسم الله]]» در نماز [[نهی]] کرده است<ref>بدایة المجتهد، ابن رشد، ج۱، ص۱۰۲؛ موطأ الإمام مالک، مالک بن أنس ابو عبدالله الأصبحی، ج۱ ص۸۱.</ref>؛ زیرا به نقل «[[موطأ]]» از [[انس بن مالک]]، [[ابوبکر]]، عمر و [[عثمان]] در نمازهای خود بسم الله نمی‌گفتند. اما [[شافعی]] گفته است که [[نمازگزار]] باید بسم الله را بگوید<ref>بدایة المجتهد، ج۱، ص۱۰۲.</ref>. از [[ابن عباس]] نقل کرده‌اند که [[رسول خدا]]{{صل}} در نمازهایش بسم الله می‌گفت<ref>الأم، محمد بن إدریس ابو عبدالله الشافعی، ج۱، ص۱۲۹.</ref>. [[بخاری]] و مسلم از اختلاف عمر و عبدالله بن مسعود با [[عمار یاسر]] و [[ابوموسی اشعری]] در مسئله بسیار ساده [[تیمم]]، خبر داده اند<ref>صحیح البخاری، ج۱، صص ۸۷و۹۰؛ صحیح مسلم، مسلم بن الحجاج ابوالحسین القشیری النیسابوری، ج۱، ص۱۹۳.</ref>. از همین روی، ابن قیم جوزیه می‌گوید: «بی‌گمان، [[صحابه]] در بیشتر مسائل [[احکام]] با یکدیگر اختلاف داشتند»<ref>اعلام الموقعین، ابن قیم جوزیة، ج۱، ص۴۹. {{عربی|و قد تنازع الصحابة في كثير من مسائل الأحكام}}.</ref>. اگر صحابه [[مرجع دینی]] باشند، به کدام یک از آنان باید مراجعه کرد؟<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۸۰.</ref>
===[[ناآگاهی]]===
[[ابن حجر عسقلانی]] درباره [[ابن عمر]]، از [[صحابه پیامبر]]{{صل}}، گفته است: «[[ابن عمر]] از [[پیشوایان دین]] بود»<ref>الاصابة فی تمیز الصحابة، ج۴، ص۱۶۰. {{عربی|كان بن عمر من ائمة الدين}}.</ref>. [[ابن قیم]] می‌گوید: «[[عتبة بن مسلم]] گفته است: با ابن عمر ۳۴ ماه بودم؛ غالباً وقتی از او سؤال می‌شد، می‌گفت: نمی‌دانم»<ref>إعلام الموقعین، ج۴، ص۲۱۸. {{عربی|قال عتبة بن مسلم: صحبت ابن عمر أربعة و ثلاثين شهرا، فكان كثيرا ما يسأل فيقول: لا أدري}}.</ref>. همچنین درباره برخی از دیگر [[صحابه]] می‌گوید:
[[ابن ابی لیلی]] گفت: ۱۲۰ نفر را از [[اصحاب رسول خدا]]{{صل}} را دیدم که سؤال را به یکدیگر ارجاع می‌کردند تا به اولی می‌رسید؛ از آنان [[حدیثی]] نپرسیدند، مگر اینکه [[دوست]] داشتند از یکدیگر روی برگردانده، فرار کنند<ref>إعلام الموقعین، ج۴، ص۲۱۸. {{عربی|و قال ابن أبي ليلى: أدركت مائة و عشرين من الأنصار من أصحاب رسول الله{{صل}} يسأل أحدهم عن المسألة، فيردها هذا إلى هذا، و هذا إلى هذا، حتى ترجع إلى الأول، و ما منهم من أحد يحدث بحديث، أو يسأل عن شيء، إلا ود أخاه كفاه}}.</ref>.
[[ابن حزم اندلسی]] می‌گوید:
برخی از صحابه که به حدیثی برمی‌خوردند، آن را [[تأویل]] می‌کردند و از ظاهر آن خارج می‌شدند و برخی از آنها [[حدیث]] می‌خواندند و اعتراف می‌کردند که بسیاری از [[روایات]] را ندیده‌اند<ref>المحلی، علی بن أحمد بن سعید أبو محمد إبن حزم الظاهری، ج۶، ص۸۰۵. {{عربی|و وجدنا الصاحب من الصحابة رضي الله عنهم يبلغه الحديث فيتأول فيه تأويلا يخرجه به عن ظاهره، و وجدناهم رضي الله عنهم يقرون و يعترفون بأنهم لم يبلغهم كثير من السنن}}.</ref>.
بنابراین چگونه به [[رفتار]] و گفتار همه صحابه، می‌توان استناد کرد و امر [[دین]] را از آنان گرفت؟<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۸۱.</ref>
===رفتار نادرست صحابه===
برخی از صحابه نادرست رفتار می‌کردند. آیا می‌توان به افرادی مانند [[مغیرة بن شعبة]] [[آلوده]] به گناه<ref>صحیح البخاری، ج۳، ص۱۵۰. باب شهادة القاذف.
برای اطلاع بیشتر ر.ک: المستدرک علی الصحیحین، [[حاکم]]، ج۳، ص۴۴۸؛ الشرح [[الکبیر]] ابن [[قدامة]]، ج۱۰، ص۲۳۴؛ [[تاریخ الطبری]]، ج۳، ص۱۶۸؛ [[الاصابه]]، ج۶، ص۱۵۷، رقم ۸۱۹۱؛ [[اسد]] الغابة، ج۲، ص۲۱۵؛ السنن الکبری، البیهقی، ج۸، ص۲۳۴؛ [[المعجم الکبیر]]، ج۷، ص۳۱۱؛ فتح [[الباری]]، العسقلانی، ج۵، ص۱۸۷؛ [[سیر]] اعلام النبلاء، الذهبی، ج۳، ص۲۷؛ البدایة و النهایة، ج۷، ص۹۴.</ref> و [[رشوه]] [[خوار]]<ref>اسد الغابة، ج۴، ص۴۰۷؛ الاصابه، ج۶، ص۱۵۷، رقم ۸۱۹۷؛ تاریخ مدینه دمشق، ج۶۰، صص ۱۸، ۴۰؛ ج۶۵، ص۷۰.</ref> یا [[ولید بن عقبه]] شراب خوار<ref>صحیح البخاری، ج۴، ص۲۴۴؛ صحیح مسلم، ج۵، ص۱۲۶؛ سنن ابی داوود، ج۱، ص۶۰۶؛ الاصابة، ج۶، ص۴۸۲، ش: ۹۱۶۷: {{عربی|قصة صلاته بالناس الصبح أربعا و هو سكران، مشهورة مخرجه}} و همچنین ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۱۱، ص۱۲۶: از بن عبد البر نقل کند که: {{عربی|خبر صلاته بهم و هو سكران و قوله: أزيدكم؟ بعد أن صلي الصبح أربعا مشهور من حديث الثقات}}.</ref> و [[فاسق]]<ref>ابن عبد البر، الاستیعاب، ج۴، ص۱۵۵۳؛ {{عربی|لا خلاف بين أهل العلم بتأويل القرآن فيما علمت أن قوله (إن جاءكم فاسق بنبأ) نزلت في الوليد}}. ابن کثیر، تفسیر، ج۴، ص۲۲۳: {{عربی|ذكر كثير من المفسرين ان هذه الآية نزلت في الوليد ابن عقبة}}.</ref> و [[بسر بن ارطاة]]<ref>تهذیب التهذیب عسقلانی، ج۱، ص۳۸۱؛ الاصابة، ج۱، ص۴۲۲.</ref>، [[قاتل]] انسان‌های بی‌گناه و [[خالد بن ولید]] زناکار، قاتل [[مسلمین]] بی‌گناه<ref>الاصابة، ج۵، ص۵۶۱؛ البدایة و النهایة، ج۶، ص۳۵۴.</ref> و [[معاویه]] فاسق<ref>مسند، ج۵، رقم ۲۲۹۹۱: {{عربی|دخلت أنا و أبي على معاوية، فأجلسنا على الفرش، ثم أتينا بالطعام فأكلنا، ثم أتينا بالشراب، فشرب معاوية ثم ناول أبي، ثم قال: ما شربته منذ حرمه رسول الله{{صل}}...}}؛ نور الدین الهیثمی در مجمع الزوائد ج۵، ص۴۲ می‌گوید: رجال این داستان رجال صحیحند و شعیب الارنووط در تحقیقش بر مسند احمد (ج ۵، رقم ۲۲۹۹۱) می‌گوید: اسناده قوی.</ref> و [[دشمن]] [[رسول خدا]]{{صل}}<ref>سنن الترمذی، ج۵، ص۳۶۰: {{متن حدیث|أَنَا حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبْتُمْ وَ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمْتُمْ}}. ر.ک: سنن ابن ماجه، ج۱، ص۵۲؛ مسند، ج۲، ص۴۴۲؛ المستدرک، حاکم، ج۳، ص۱۴۹.</ref> و [[آزاردهنده]] او<ref>المستدرک، ج۳، ص۱۲۲: {{متن حدیث|مَنْ آذَى عَلِيّاً فَقَدْ آذَانِي}} و حاکم می‌گوید: این روایت صحیح است. الألبانی در سلسلة الاحادیث الصحیحة، رقم ۲۲۹۵ می‌گوید: «صحیح است». التاریخ الکبیر، ج۶، ص۳۰۶؛ مسند احمد بن حنبل، ج۳، ص۴۸۳.</ref> که به [[سب علی]]{{ع}} [[فرمان]] داد<ref>منهاج السنة، ابن تیمیة، ج۵، ص۴۲: {{عربی|أما حديث سعد لما أمره معاوية بالسب فأبى فقال ما منعك أن تسب علي بن أبي طالب فقال ثلاث قالهن رسول الله{{صل}} فلن أسبه لأن يكون لي واحدة منهن أحب إلى من حمر النعم الحديث، فهذا حديث صحيح رواه مسلم في صحيحه}}.</ref> و با این کار [[رسول الله]] را [[سب]] کرد<ref>مسند احمد، ج۶، ص۳۲۳. {{متن حدیث|مَنْ سَبَ عَلِيّاً فَقَدْ سَبَّنِي}}. مجمع الزوائد، الهیثمی، ج۹، ص۱۳۰. او بعد از نقل حدیث از مسند احمد می‌گوید: {{عربی|رجاله رجال الصحيح غير أبي عبدا... الحدني و هو ثقة}} و بعد از نقل حدیث از طبرانی می‌گوید: {{عربی|رواه الطبراني في الثلاثة و أبو يعلي و رجال الطبراني رجال الصحيح غير أبي عبد الله و هو ثقة. و روى الطبراني بعده باسناد رجاله ثقات إلى أم سلمة عن النبي{{صل}} قال مثله}}؛ المستدرک، حاکم، ج۳، ص۱۲۱؛ حاکم می‌گوید: حدیث صحیح است. شعیب الارنووط در تحقیق کتاب مسند احمد ج۶، رقم ۲۶۷۹۱، می‌گوید: اسناده صحیح.</ref>، [[اعتماد]] کرد؟ [[تفتازانی]] درباره برخی از [[صحابه]] می‌گوید:
آنچه بین صحابه از [[جنگ]] و [[نزاع]] واقع شده، بنا بر نقل [[تاریخ]] و [[روایات صحیح]]، حکایت از خروج آنها از [[مسیر حق]] است و در حد [[ظلم]] و [[فسق]] رسیده است که ناشی از [[عقده]] و [[دشمنی]] و [[حسد]] و [[حب دنیا]] و [[ریاست]] و میل به [[لذات]] و [[شهوات]] است<ref>شرح المقاصد فی علم الکلام، ج۵، ص۳۱۰. {{عربی|إن ما وقع بين الصحابة من المحاربات و المشاجرات على الوجه المسطور في كتب التواريخ، و المذكور على ألسنة الثقات، يدل بظاهره على أن بعضهم قد حاد عن طريق الحق، و بلغ حد الظلم و الفسق، و كان الباعث له الحقد و العناد، و الحسد و اللداد، و طلب الملك و الرئاسة و الميل إلى اللذات و الشهوات}}.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۸۲.</ref>
===متهم بودن [[صحابه]] به [[کذب]]===
[[ابوهریره]] با اینکه [[زمان]] کمی کنار [[پیامبر]]{{صل}} بود، بیش از ۵۳۰۰ [[حدیث]] از پیامبر{{صل}} نقل کرده است. ابی [[رزین]] می‌گوید: «ابوهریره به ما گفت: شما می‌گویید که من بر [[رسول خدا]]{{صل}} [[دروغ]] می‌بندم»<ref>صحیح مسلم، ج۶، ص۱۵۳.</ref>. بر پایه این حدیث، ابوهریره در همان زمان به کذب متهم بوده است<ref>صحیح مسلم، ج۲، ص۷۶.</ref>.
صادق رافعی درباره ابوهریره می‌نویسد:
همواره [[عمر]]، [[عثمان]]، علی{{ع}} و [[عایشه]] [[احادیث]] [[ابو هریره]] را [[انکار]] و او را متهم می‌کرده‌اند و او اولین [[راوی]] در [[اسلام]] است که متهم شده است و عایشه از همه بیشتر احادیث ابوهریره را انکار کرده است<ref>أداب العرب، مصطفی صادق الرافعی، ج۱، ص۲۸۲. {{عربی|... كان عمر و عثمان و علي و عائشة ينكرون عليه و يتهمونه، و هو أول راوية اتهم في الإسلام، و كانت عائشة أشدهم إنكارا علیه}}.</ref>.
[[ابن قتیبه]] می‌گوید:
{{عربی|كان ابوهريرة يقول حدثني خليلي و رأيت خليلي و قال لي خليلي رسول الله؛ فبلغ عليا ذلك فقال له: متى كان النبي خليلك يا أبا هريرة}}.
ابوهریره می‌گفت که [[خلیل]] من (پیامبر{{صل}}) برای من نقل کرد یا خلیلم را دیدم که می‌گفت: «یا خلیلم [[رسول الله]]{{صل}} به من گفت». تا اینکه این خبر به علی{{ع}} رسید. پس علی{{ع}} به او گفت: چه وقت پیامبر{{صل}} خلیل تو بود ای ابوهریره؟
ابن قتیبه می‌گوید: «علی{{ع}} همواره نسبت به ابوهریره بدبین بود»<ref>تأویل مختلف الحدیث، ابومحمد عبدالله بن مسلم ابن قتیبة الدینوری، ص۴۱. {{عربی|و كان - علي - سيء الرأي فيه}}.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۸۴.</ref>
===[[تدلیس]] برخی از صحابه===
برخی از صحابه، [[حدیث پیامبر]]{{صل}} را از طریق واسطه شنیده بودند، اما هنگام [[نقل حدیث]]، آن واسطه را حذف می‌کردند؛ گویی خود مستقیم حدیث را از زبان رسول الله{{صل}} شنیده بودند. ابن قتیبة درباره ابوهریره گفته است:
{{عربی|و كان مع هذا يقول: قال رسول الله{{صل}} كذا و إنما [[سمعه]] من الثقة عنده فحكاه}}<ref>تأویل مختلف الحدیث، ص۴۱.</ref>.
[[ابو هریره]] می‌گفت: [[پیامبر]]{{صل}} گفته است، اما خودش آن را از پیامبر{{صل}} نشنیده بود، بلکه از شخصی [[معتمد]] نزد خودش شنیده بود.
[[ابن کثیر]] می‌گوید: «شعبه گفته است که [[ابوهریره]] مدلِس بود؛ زیرا از [[کعب الاحبار]] و [[رسول خدا]]{{صل}} چیزهایی نقل می‌کرد؛ سپس [[کلام]] کعب و رسول خدا{{صل}} را از یکدیگر متمایز می‌کرد»<ref>البدایة و النهایة، ج۸، ص۱۱۷. {{عربی|قال يزيد بن هارون: سمعت شعبة يقول: أبو هريرة كان يدلس، أي يروي ما سمعه من كعب و ما سمعه من رسول الله و لا يميز هذا من هذا}}.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۸۴.</ref>
===[[حدیث]] شمردن مطالب [[اهل کتاب]]===
[[ابن حجر]] درباره [[عبدالله بن عمرو بن العاص]] می‌گوید:
عبدالله بن عمرو بن العاص در [[شام]] کتب فراوانی از اهل کتاب به دست آورده بود که آنها را مطالعه می‌کرد و بر پایه آنها حدیث نقل می‌کرد. به همین سبب بسیاری از [[تابعین]] از [[نقل حدیث]] از او خودداری می‌کردند<ref>فتح الباری شرح صحیح البخاری، احمد بن علی بن حجر ابوالفضل العسقلانی الشافعی، ج۱، ص۱۸۴. {{عربی|إنه قد ظفر في الشام بحمل جمل من كتب أهل الكتاب، فكان ينظر فيها و يحدث منها، فتجنب الأخذ عنه لذلك كثير من أئمة التابعين}}.</ref>.<ref>[[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|امامت و دلایل انتصابی بودن آن]]، ص۸۵.</ref>
== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:1368903.jpg|22px]] [[علی رضا امینی|امینی، علی رضا]]؛ [[محسن جوادی|جوادی، محسن]]، '''[[معارف اسلامی ج۲ (کتاب)|معارف اسلامی ج۲]]'''
# [[پرونده:1368903.jpg|22px]] [[علی رضا امینی|امینی، علی رضا]]؛ [[محسن جوادی|جوادی، محسن]]، [[معارف اسلامی ج۲ (کتاب)|'''معارف اسلامی ج۲''']]
# [[پرونده:IM010560.jpg|22px]] [[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|'''امامت و دلایل انتصابی بودن آن''']]
# [[پرونده:IM010560.jpg|22px]] [[سلیمان امیری|امیری، سلیمان]]، [[امامت و دلایل انتصابی بودن آن (کتاب)|'''امامت و دلایل انتصابی بودن آن''']]
از نگاه اهل سنت، خلیفه از مقام و منزل قدسی برخوردار نیست و امامت جزء فروع دین قرار گرفته. اما وقتی خلافت و امامت را منصبی خدایی دانستیم، جایگاه آن در علم کلام خواهد بود[۱].
از نظر اهل سنت، مسأله خلافت دارای اهمیت زیادی نبوده تا پیابر بیان فرماید: برخی نیز گفته‌اند: پیامبر صلاح امت خود را بر مردم واگذارده تا مطابق مقتضیات زمان خود، تصمیم بگیرند. عمق روحیات قبیله گرایی و توطئه‌های دشمنان خارجی، ظهور مدعیان دروغین و... ، نظریه اهمال امر امامت توسط پیامبر را به شدت تضعیف می‌کند. چگونه ممکن است در چنین شرایط حساسی، امر حکومت رها شود؟ تأملی در واقعیت‌های تاریخی روشن می‌کند که شیوه انتخاب، معهود و معمول نبوده و نوعِ به حکومت رسیدن سه خلیفه اول، شاهد این کلام است[۲].
واقعیت خلافت
مطابق نظر اهل سنت، کارکرد خلیفه بیرون از اجرای مقررات دینی نیست؛ اما عدم لحاظ عصمت، راه را برای اشتباهات بسیاری گشود مصلحت اندیشی‌های صحابه، به تدریج باب عدول از سنت دینی پیامبر را باز می‌کرد. بنی امیه که دشمنی آنان با پیامبر سابقه‌ای روشن و طولانی داشت از همان ابتدا در مراکز قدرت، داخل شدند. البته همین گروه از بنی امیه نیز جزو صحابه محسوب می‌شدند. به تدریج حکومت اسلامی به امپراتوری تبدیل شد و دیگر مردم انگیزه و رغبتی برای مراجعه به اهل بیتپیامبر نداشتند[۳].
احمد شلبی در این باره می‌نویسد:
نزد توده مسلمانان ثابت است که پیامبر(ص) جانشینی برای خود تعیین نکرده و علت این امر روشن است؛ زیرا اگر پیامبر(ص) خلیفه‌ای برای مسلمانان بر می‌گزید، مردم می‌پنداشتند که این کار را به استناد وحی الهی انجام داده و تسلیم آن خلیفه می‌شدند؛ بی‌آنکه مراقب او باشند یا او را مورد مؤاخذه قرار دهند. پیامبر تضمین نمی‌کند که خلیفه بر خطا نرود یا نلغزد... به این دلایل بود که پیامبر مسئله خلافت را رها کرد؛ بی‌آنکه رهنمود روشنی از وی در این باره به جای مانده باشد[۵].
«امت نیز بر این اساس، خلیفه خود را پس از رحلت پیامبر(ص) انتخاب نموده»[۶].
اهل سنت، سه مبنا یا شیوه را برای انعقاد و استقرار خلافت در نظام سیاسی اسلام پذیرفته، و مستند آن را «عمل صحابه» دانسته‌اند که هر یک از آنها، از مبانی و راه‌های مشروعیتانعقاد خلافت به شمار میروند.
برخلاف شیعه که معتقدند امام و خلیفۀ پیامبر براساس نصّ و از سوی خدا و پیامبرمنصوب و مشخّص می‌شود، اهل سنت در مسألۀ انتخاب خلیفه به‌نظر اهل حل و عقد تکیه می‌کنند، یعنی آنان که در جامعه مورد اعتماد و توجّه مردم‌اند و امور را می‌بندند و می‌گشایند. می‌گویند: علمایی که تصمیم‌گیرندگان امورند، اگر بر امری اتفاق نظر کنند، از جمله در مسألۀ خلافت، کافی است. آنان چون اجماع را یکی از راه‌های اثباتمشروعیّتخلافت می‌دانند و در مسألۀ انتخابابوبکر، اجماعمردم هم نبود، ناچار اجتماعاهل حلّ و عقد و چهره‌های نافذ و مؤثّر را کافی دانستند، هرچند شمار آنان اندک باشد[۷].
«استخلاف» به معنای «انتصاب به واسطه امام قبلی» یکی از مبانی خلافت شمرده شده و به صورت مبنا و اصلی در فقه سیاسیاهل سنت مطرح شده است. آنان در تبیین این شیوه می‌گویند: امامت شروط و ویژگی‌هایی دارد که آن ویژگی‌ها بدون تعیین شخص خاصی در شریعت آمده است و مردم از دید فقهی، تنها درباره تعیین دارندگان صالح این اوصاف مسئولند و خلیفه نیز که از آگاه‌ترین افراد اهل حل و عقد است، اگر کسی را به خلافت تعیین و نصب کند، خلافت او مشروع و قانونی خواهد بود[۸]. چنین کاری از دیدگاه اهل سنت پیشینه‌ای در سیره رسول خدا(ص) ندارد. هنگامی که ابوبکرعمر را به جانشینی خویش برگزید، وی در عمل به خلافت رسید؛ چنان که بیعت مردم هرگز در خلیفه شدن عمر، تأثیرگذار نبود[۹].
فضل الله بن روزبهان می‌نویسد: طریق چهارم از اسباب انعقاد پادشاهی و امامت، شوکت و استیلاست. علما و گفته‌اند که چون امام وفات کند و شخصی متصدی امامت گردد، بی‌بیعتی و بی‌آنکه کسی او را خلیفه ساخته باشد و مردمان را قهر کند به شوکت و لشکر، امامت او منعقد می‌گردد، بی‌بیعتی؛ خواه قریشی باشد، و خواه نه و خواه عرب باشد یا عجم یا ترک، و خواه مستجمع شرایط باشد و خواه فاسق و جاهل... و امام و خلیفه بر او اطلاق توان کرد[۱۲].
شربینی می‌نویسد: و راه سوم این است که شخصی که شرایط عمومی خلافت را دارد، پس از مرگ خلیفه با زور و غلبه به امامتاستیلا یافته، نظمسیاسیمسلمانان را به عهده گیرد. اما استیلا بر خلیفه‌ای که زنده است، حکمی دوگانه دارد: اگر خلیفه زنده نیز از جمله حاکمانی باشد که با زور و قهر به قدرت رسیده است، در این صورت کسی هم که با غلبه او را ساقط کند، اماممشروع خواهد بود و اگر خلیفه پیشین، حاکمی است که با بیعت اهل حل و عقد به قدرت رسیده است، در این صورت امامت شخص متغلب و زورمدار مشروع نخواهد بود؛ همین طور امامت فاسق و جاهل با وجود شرایط عمومی خلافت، با زور و غلبه منعقد می‌گردد[۱۴].
بنابر تصریحات علمای اهل سنت، مردم به شیوه‌های گوناگونی در تأسیس نظام سیاسی خلافت تأثیر می‌گذارند؛ چنان که حاکمیت خلیفه با فرض پذیرفته نبودنش نزد مردم، مشروعیتی ندارد و حکومتش بر پایه‌هایی لرزان استوار است. به هر روی، همه مردم در خلافت سهم دارند و هیچ کس مجاز نیست صلاحیت مشروعیت بخشی به خلیفه را، از مردم بستاند؛ خلیفه را مردم مستقیم برگزیده باشند یا چگونگی حاکم شدن او را مشروع و رسمی بشناسند.
مودودی نیز درباره تأثیر مردم در مشروعیت بخشیدن به نظام خلافت می‌گوید: «اگر این حق مردم نادیده گرفته شود، چنین حکومتی دیگر بر اصل خلافت استوار نیست. بلکه حکومتی استوار بر مبنای ملوکیت (پادشاهی) خواهد بود»[۱۵].
بررسی: آیا مردم حق حکومت و خلافت را تنها به خلیفه داده‌اند یا در انتصاب و انتخاب خلیفه بعد از وی نیز حقی دارند؟ اگر خلافت او با اختیار و انتخاب مردم انعقاد یافته باشد، این مقام را برای خود وی در زمان حیاتش پذیرفته‌اند نه بعد از آن. با فرض پذیرش اینکه آیه﴿أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾[۱۶]اطاعت مطلق از زمامداران را واجب کرده و در عمل، هیچ شرطی برای زمامدار و حاکم اسلامی بیان نکرده است، باز هم از آیه استفاده نمی‌شود که اولی الامر در همه تصمیم گیری‌ها، حتی در تعیین خلیفه پس از خود، «واجب الاطاعة» باشد. بلکه مقصود آیه، اطاعت از کسی است که حق ولایت برای او ثابت شده باشد و چنین حقی هنگامی پیدا می‌شود که امر آن به وی واگذار شده باشد[۱۷].[۱۸]
↑شرح عقائد نسفیه، نجم الدین ابو حفص عمر بن محمد نسفی، به شرح سعد الدین مسعود بن عمر تفتازانی، صص ۱۱۰و۲۱: ... انّ الخلافة في جوهرها منصب سياسي و تنفيذي لتطبيق حدود الشريعة، و حفظ مصالح العباد و محاربة الاعدا، و لا يقع على عاتق هذا المنصب مسئوليته حفظ الدين او تفسير ما غمض من حقايقه، او تبيان حدوده و توضيح معالمه و غير ذلك من الامور المتعلقة بفهم الشريعة و تفهيمها.
↑المجتمع الاسلامی، شلبی، ص۱۲۵. من الثابت عند الجمهور المسلمين أنّ الرسول لم يعين خلفاً له و علّة ذلك واضحة، فانّ الرسول لو اختار للمسلمين من يخلفه تظنّ القوم انّ هذا الاختيار هو عن وحي من الله و لخضعوا للخليفة دون أن يحاسبوه أو يراقبوه، و الرسول لا يضمن الا يخطي الخليفة او يزل... و لهذه الاسباب ترك الرسول مسألة الخلافة دون يؤثر عنه فيها توجيه واضح.
↑شرح المقاصد فی علم الکلام، ج۵-۴، ص۲۳۳. الثالث - القهر و استيلاء فاذا مات الامام و تصدى الامامة من يستجمع شرائطها من غير بعيت او استخلاف و قهر الناس بشوكته، انعقدت الخلافة له. و كذا اذا كان فاسقا او جاهلا على الاظهر.
↑الأحکام السلطانیّة، ص۲۳. و من غلب عليهم بالسيف حتّى صار خليفة و سمي امير المؤمنين، فلا يحل لأحد يؤمن بالله و اليوم الآخر ان يبيت و لا يراء اماما، برا كان او جائرا.
↑الأحکام السلطانیّة، ص۲۴. روي عنه ما دلّ على انها بالقهر و الغلبة و لا تفتقر إلى العقد. فقال في رواية عبدوس ابن مالك العطار: و من غلب عليهم بالسيف حتى صار خليفة و سمي امير المؤمنين فلا يحل لاحد يؤمن بالله و اليوم الآخر أن يبيت و لا يراه اماما برا كان أو فاجرا» و قال أيضاً في رواية ابي الحرث... «تكون الجمعة مع من غلب» و احتج بان ابن عمر صلي باهل المدينة في زمن الحرة و قال: نحن مع من غلب و ما ذكره احمد عن ابن عمر و قوله: نحن مع من غلب. ر.ک: الأحکام السلطانیّة، صص ۲۳و۲۴.
↑مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج، محمد الخطیب الشربینی، ج۴، ص۱۳۲. و ثالثها، باستيلاء شخص متغلب على الامامة (جامع الشرائط) المعتبرة في الامامة على الملك بقهر و غلبة بعد موت الامام لينتظم شمل المسلمين. اما الاستيلا على الحي فان كان الحي متغلبا انعقدت امامة المتغلب عليه، و ان كان ببيعة لم تنعقد امامة المتغلب عليه (و كذا فاسق و جاهل) تنعقد امامة كل منهما مع وجود بقية الشروط؛ الاستيلاء.
↑خلافت و ملوکیت، ابوالاعلی مودودی، مترجم خلیل احمد حامدی، ص۲۷.
↑«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.
↑مبانی مشروعیت حکومت در اندیشه سیاسی، محمدرضا حاتمی، صص ۱۱۶و۱۱۵.
این مدخل زیرشاخهٔ بحث خلافت پیامبر خاتم است. خلافت پیامبر خاتم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خلافت پیامبر خاتم در تاریخ اسلامی - خلافت پیامبر خاتم در نگاه اهل سنت - پرسش‌های مرتبط
