انتقام: تفاوت میان نسخه‌ها

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
جز (جایگزینی متن - 'رده: اتمام لینک داخلی' به '')
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۵۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{مهدویت/بالا}}
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[انتقام در قرآن]] - [[انتقام در فقه اسلامی]] - [[انتقام در کلام اسلامی]] -  [[انتقام در معارف مهدویت]] - [[انتقام در سیره معصوم]]| پرسش مرتبط  = }}
{{مهدویت}}


==مقدمه==
'''انتقام''' به معنی [[کیفر]] دادن و تلافی کردن بدی به همان اندازه یا بیشتر است که گاهی به [[انسان]] و گاهی به [[خدا]] نسبت داده می‌‌شود. انتقام به دو قسم فردی و [[اجتماعی]] تقسیم می‌‌شود، همچنین بهره وری از [[حس]] [[انتقام‌گیری]] به تناسب مورد و کیفیت [[احکام]]، وجوه گوناگونی دارد که می‎‌توان آن را به انتقام پسندیده، [[مباح]] و ناپسند تقسیم کرد.  
*[[عقوبت]] به قصد تشفی [[دل]]<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۸۴-۸۶.</ref>.
*انتقام‏<ref>  برگرفته از: دایرة المعارف قرآن کریم، مدخل انتقام، محمد ابو طالبی</ref>، گاه به [[انسان]] نسبت داده می‏‌شود و گاه به [[خداوند]]. تفاوت این دو در این است که انتقام‌‏های بشری بیشتر در پی زیانی است که فرد بر اثر [[ناتوانی]] از [[ناحیه]] [[دشمن]] دیده و بدین‏ وسیله می‌‏خواهد ناکامی و [[شکست]] خود را جبران کند؛ ازاین‏‌رو گاه ضمن گرفتن انتقام، از حدّ میانه‌‏روی بیرون رفته، مرتکب کار ناروا و خلاف [[حق]] می‌‏شود؛ اما انتقام [[الهی]] بر اثر آسیب دیدن [[خداوند]] یا برای تشفی خاطر نیست، زیرا [[خداوند]] آسیب‏‌پذیر نیست و تشفی خاطر در او راه ندارد، بلکه انتقام او به معنای [[کیفر]] دادن [[گناهکاران]] بر اساس [[حق]] و [[عدالت]] است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۸۴-۸۶.</ref>.
*انتقام بشری نیز به فردی و [[اجتماعی]] تقسیم می‌شود. انتقام فردی، بیشتر برخاسته از احساس و [[غایت]] آن تشفی خاطر است؛ اما انتقام [[اجتماعی]] که در قالب قصاص و مجازات صورت می‌‏گیرد، و بیشتر مبتنی بر [[عقل]] است و [[هدف]] آن، [[حفظ نظام]] [[اصلاح]] و [[تربیت]] افراد [[جامعه]] و بستن راه‌‏های [[ناامنی]] در اجتماع است. این نوع انتقام، بیشتر در قلمرو [[وظایف]] [[حکومت]] است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۸۴-۸۶.</ref>.


==اقسام انتقام‏==
== معناشناسی ==
*[[حس]] انتقام‏‌جویی یک اصل حیاتی است که [[خداوند]] آن را در وجود همه انسان‏‌ها و حتی برخی حیوانات به‏ [[ودیعه]] نهاده است؛ لکن بهره‌‏وری از این [[حس]] خدادادی به تناسب مورد و کیفیت و مقدار استفاده از آن دارای [[احکام]] و وجوه گوناگونی است که می‌‏توان آن را به انتقام [[پسندیده]]، [[مباح]] و [[ناپسند]] تقسیم کرد:
انتقام در لغت به معنای [[انکار]] کردن<ref>مفردات، ص۸۲۲؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۲۷۲.</ref>، [[کیفر]] دادن<ref>مجمع البحرین، ج۲، ص۳۶۶؛ لغت‎نامه، ج۲، ص۲۹۶۷.</ref> و [[مؤاخذه]] همراه با [[کراهت]] و [[مبالغه]] در [[کیفر]] و [[عقوبت]]<ref> زاد المسیر، ج۲، ص۴۲۷.</ref> آمده است<ref>التحقیق، ج۱۲، ص۲۲۷.</ref> و در اصطلاح به تلافی کردن [[بدی]] به همان اندازه یا بیشتر گفته می‌‌شود<ref>جامع‎السعادات، ج۱،ص۳۳۴؛ [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان، ج۱۲، ص۸۶. </ref>.
#'''انتقام [[پسندیده]] و لازم‏:''' [[اسلام]]، با هرگونه [[ظلم]] و [[تعدی]]، به فرد یا [[جامعه]] مخالف است؛ از این‌‏رو مقابله با [[ستمگران]] و گرفتن [[حق]] [[مظلومان]] را امری ممدوح و گاه [[واجب]] می‌‏شمارد. [[قرآن کریم]] در [[آیات]] ۱۴ و ۱۵ سوره [[توبه]]، به [[مسلمانان]] [[فرمان]] می‌‏دهد با [[کافران]] و [[مشرکان]] [[نبرد]] کنند، تا ضمن رفع [[شرک]] و [[کفر]] از روی [[زمین]]، [[خشم]] [[مؤمنان]] ستمدیده فرو نشسته و دل‏های آنان تشفی یابد. شاید [[پسندیده]] بودن و [[وجوب]] انتقام در این موارد بدان سبب باشد که اگر از [[ستمگران]] انتقام گرفته نشود. موجب گستاخی آنان و پایمالی [[حقوق]] دیگران شده و [[فساد]] و [[ناامنی]] در [[جامعه]] گسترش می‌‏یابد<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۸۴-۸۶.</ref>.
#'''انتقام مجاز:''' اگر [[ستم]] و [[تجاوز]] متوجه شخص [[انسان]] شده باشد و انتقام گرفتن او پیامدی برای دیگران نداشته باشد، این کار، جایز و روا خواهد بود؛ بدین معنا که [[انسان]] در این‏گونه موارد، بین گرفتن انتقام از [[ظالم]] یا [[عفو]] او مخیر است. البته گرفتن انتقام به طور مطلق و در همه موارد روا نیست؛ بلکه در مواردی جایز است که [[اسلام]] آن را روا دانسته باشد<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۸۴-۸۶.</ref>.
#'''انتقام مذموم و ناروا:''' انتقام، اگر برخاسته از تعصب‌‏های جاهلانه، دشمنی‌‏های نابجا و همراه [[تجاوز]] و [[تعدی]] باشد، ناروا و [[ناپسند]] است؛ زیرا در این انتقام‌‏ها نه فقط حقی به دست نیامده و ظلمی برطرف نمی‏‌گردد، بلکه خود موجب پای‏مالی [[حقوق]] دیگران و منشأ [[ظلم]] و [[فساد]] خواهد گشت. انتقامی که در [[روایات]] و کتب [[اخلاقی]] از [[رذایل اخلاقی]] شمرده شده است و [[مؤمنان]] از آن [[نهی]] شده‏‌اند، چنین انتقامی است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۸۴-۸۶.</ref>.
*از [[روایات]] فراوانی استفاده می‌‏شود [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} [[هنگام قیام]] جهانی خود، از ستمگرانی که به [[خاندان]] او و [[بشریت]] [[ستم]] کردند، انتقام خواهد گرفت؛ چه آنان که [[حقوق]] [[پدران]] او را [[غصب]] کردند و [[مردم]] را از بهره‌‏مندی از این چراغ‏‌های [[هدایت]] [[محروم]] ساختند، و چه آنان که به فرودستان در طول [[تاریخ]] [[ستم]] کردند؛ بدین‏ سبب است که یکی از لقب‌‏های آن [[حضرت]]، [[منتقم]] است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۸۴-۸۶.</ref>.
*[[پیامبر خاتم|رسول گرامی اسلام]]{{صل}} در [[حدیث معراج]]، پس از بیان دیدن [[نور]] [[پیشوایان معصوم]]{{عم}} و آخرین [[جانشین]] خود میان آن‏ها، فرمود:... عرض کردم: "پروردگارا! اینان چه کسانی هستند؟ فرمود: ایشان پیشوایانند و این [[قائم]] است؛ همو که [[حلال]] مرا [[حلال]] می‏‌کند و [[حرام]] مرا را [[حرام]] می‏سازد و از [[دشمنان]] من انتقام می‏‌گیرد..».<ref> {{متن حدیث|" هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةُ وَ هَذَا الْقَائِمُ‏ الَّذِي‏ يُحِلُ‏ حَلَالِي‏ وَ يُحَرِّمُ‏ حَرَامِي‏ وَ بِهِ‏ أَنْتَقِمُ‏ مِنْ‏ أَعْدَائِي‏ ‏‏"}}؛ نعمانی، الغیبة؛ ص ۹۳؛ [[شیخ صدوق]]، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال الدین و تمام النعمة]]، ج۱، ص ۲۵۲، ح ۲</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۸۴-۸۶.</ref>.
*البته تفاوتی نمی‌‏کند [[خداوند]] به دست او از دشمنانش انتقام بگیرد یا این‏که خود [[حضرت]] از [[دشمنان]] خود و خاندانش انتقام بگیرد<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۸۴-۸۶.</ref>.


==انتقام در درسنامه==
== انتقام در [[قرآن]] ==
*یکی از ابعاد [[قیام حضرت مهدی]]{{ع}} افزون بر جنبه‌های [[اصلاح]] گری، [[انسان]] سازی، [[عدالت گستری]]، کمال بخشی و احیاگری [[دین]] [[خداوند]] [[خون خواهی]] از [[دشمنان]] [[خداوند]]، [[پیامبر اعظم]]{{صل}}، [[اهل بیت]]{{ع}} و همه ستمدیدگان [[تاریخ]] است. در این میان [[خونخواهی]] از [[سید الشهدا]]{{ع}} از ویژگی خاصی برخوردار است. بنابراین با استفاده از [[روایات]] گروه‌هایی که از آنان انتقام گرفته می‌شود، عبارتند از:
انتقام در [[قرآن]] با واژه‌‎های "نقم" و مشتقات آن، ۱۷ بار به‌ کار رفته است که این دسته از [[آیات]] بیشتر مربوط به انتقام [[الهی]]{{متن قرآن|فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی به سوی قوم آنان فرستادیم که برای آنها برهان‌ها (ی روشن) آوردند و ما از گناهکاران انتقام گرفتیم و یاری مؤمنان بر ما واجب است» سوره روم، آیه ۴۷</ref>؛ {{متن قرآن|لِيَجْزِيَ الَّذِينَ أَسَاءُوا بِمَا عَمِلُوا وَيَجْزِيَ الَّذِينَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى}}<ref>«و آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آن خداوند است (و بندگان را می‌آزماید) تا بدکاران را برای آنچه کرده‌اند کیفر دهد و آنان را که نیکی ورزیده‌اند، به نیکی  پاداش بخشد» سوره نجم، آیه ۳۱.</ref> (ذو انتقام) {{متن قرآن|وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ}}<ref>«و خداوند پیروزمندی دادستاننده است» سوره آل عمران، آیه ۴.</ref> و برخی نیز مربوط به انتقام [[بشر]]{{متن قرآن|وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا}}<ref>«و تو ما را کیفر نمی‌دهی مگر برای آنکه ما به نشانه‌های پروردگارمان هنگامی که به ما رسید» سوره اعراف، آیه ۱۲۶.</ref>؛ {{متن قرآن|وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ}}<ref>«و با آنان کینه‌توزی نکردند مگر از آن رو که آنان به خداوند پیروزمند ستوده، ایمان داشتند،» سوره بروج، آیه ۸.</ref> است و برخی تعبیرهای دیگر [[قرآن]] در مورد انتقام عبارت‌اند از: انتصار{{متن قرآن|وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ}}<ref>«جز آنان که ایمان دارند و کارهای شایسته انجام می‌دهند و خداوند را بسیار یاد می‌کنند و پس از آنکه ستم دیده باشند داد می‌ستانند و آنان که ستم ورزیده‌اند به زودی خواهند دانست که به کدام بازگشتگاه باز خواهند گشت» سوره شعراء، آیه ۲۲۷</ref>؛ {{متن قرآن|وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ}}<ref>«و آنان که چون بدیشان ستم رسد داد (خود) می‌ستانند» سوره شوری، آیه ۳۹.</ref>؛ تشفی [[دل]]{{متن قرآن|قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref>«با آنان پیکار کنید تا خداوند آنها را به دست شما عذاب کند و خوارشان گرداند و شما را بر آنان پیروزی دهد و دل‌های گروهی مؤمن را خنک گرداند و خشم دل‌های آنان را بزداید و خداوند از هر که خواهد توبه می‌پذیرد و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۱۴ ـ ۱۵</ref>؛ مقابله به مثل{{متن قرآن|فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ}}<ref>«پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید» سوره بقره، آیه ۱۹۴</ref>؛ {{متن قرآن|وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ}}<ref>«و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید و اگر شکیبایی پیشه کنید همان برای شکیبایان بهتر است» سوره نحل، آیه ۱۲۶</ref>؛ {{متن قرآن|وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ}}<ref>«و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است» سوره شوری، آیه ۴۰.</ref> و [[قصاص]]{{متن قرآن|وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ}}<ref>«و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگانی (نهفته) است؛ باشد که شما پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۷۹.</ref>.<ref>المبسوط، ج۲۶، ص۶۱.</ref>  
*[[دشمنان]] [[خداوند]]: [[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} در [[حدیث معراج]]، پس از بیان دیدن [[نور]] [[پیشوایان معصوم]]{{ع}} و آخرین [[جانشین]] خود در میان آنها، فرمود: … عرض کردم: "پروردگارا! اینان چه کسانی هستند؟" [[خداوند]] فرمود: {{متن حدیث|"هَؤُلَاءِ الْأَئِمهُ وَ هَذَا الْقَائِمُ الذِی یُحِل حَلَالِی وَ یُحَرمُ حَرَامِی وَ بِهِ أَنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِی …"}}<ref>صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۵۲، ح۲؛ نعمانی، الغیبه؛ ص۹۳.</ref>؛ ایشان پیشوایانند و این [[قائم]] است؛ همو که [[حلال]] مرا [[حلال]] می‌کند و [[حرام]] مرا را [[حرام]] می‌سازد و از [[دشمنان]] من انتقام می‌گیرد…. [[احمد بن اسحاق]] گوید: بر [[امام عسکری]]{{ع}} وارد شدم و خواستم از [[جانشین]] پس از وی پرسش کنم؛ او آغاز سخن کرد و فرمود:‌ای [[احمد بن اسحاق]]! [[خدای تعالی]] از زمان [[آدم]]{{ع}} [[زمین]] را خالی از [[حجت]] نگذاشته است و تا [[روز قیامت]] نیز خالی از [[حجت]] نخواهد گذاشت. به واسطه اوست که [[بلا]] را از اهل [[زمین]] دفع می‌کند و به خاطر اوست که [[باران]] می‌فرستد و [[برکات]] [[زمین]] را بیرون می‌آورد. گفتم:‌ ای [[فرزند]] [[رسول خدا]]! [[امام]] و [[جانشین]] پس از شما کیست؟ [[حضرت]] شتابان برخاست و داخل خانه شد و سپس برگشت، در حالی که بر شانه‌اش [[کودکی]] سه ساله بود که صورتش مانند ماه شب چهارده می‌درخشید. فرمود:‌ای [[احمد بن اسحاق]]! اگر نزد [[خدای تعالی]] و حجت‌های او گرامی نبودی، این فرزندم را به تو نمی‌نمودم. او هم نام و هم [[کنیه]] [[رسول خدا]]{{صل}} است؛ کسی است که [[زمین]] را آکنده از [[عدل و داد]] می‌کند، همچنان که پر از [[ظلم و جور]] شده باشد…. [[احمد بن اسحاق]] گوید: گفتم:‌ای مولای من! آیا نشانه‌ای هست که قلبم بدان مطمئن شود؟ آن [[کودک]] به زبان [[عربی]] [[فصیح]] به سخن درآمد و فرمود: {{متن حدیث|"اَنَا بقیة الله فِی أَرْضِهِ وَ الْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِهِ فَلَا تَطْلُبْ أَثَراً بَعْدَ عَیْنٍ یَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ"}}<ref>صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۸۴، ح۱.</ref>؛ ای [[احمد بن اسحاق]]! منم [[بقیة الله]] در [[زمین]] [[خداوند]] و انتقام گیرنده، از [[دشمنان]] او؛ پس از مشاهده، جست و جوی نشانه مکن!
*'''[[قاتلان امام حسین]]{{ع}}''': [[امام صادق]]{{ع}} درباره انتقام از [[قاتلان امام حسین]]{{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|"لما کَانَ مِنْ أَمْرِ الْحُسَیْنِ{{ع}} مَا کَانَ ضَجتِ الْمَلَائِکَهُ إِلَی اللهِ بِالْبُکَاءِ وَ قَالَتْ یُفْعَلُ هَذَا بِالْحُسَیْنِ صَفِیکَ وَ ابْنِ نَبِیکَ قَالَ فَأَقَامَ اللهُ لَهُمْ ظِل الْقَائِمِ وَ قَالَ بِهَذَا أَنْتَقِمُ لِهَذَا"}}<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۶۵، ح۶؛ طوسی، الامالی، ج۲، ص۳۳.</ref>؛ چون کار [[حسین]]{{ع}} چنان شد که شد ([[اصحاب]] و جوان‌هایش کشته شدند و خودش تنها ماند)، [[فرشتگان]] به سوی [[خدا]] شیون و [[گریه]] کردند و گفتند: با [[حسین]] [[برگزیده]] و پسر پیغمبرت چنین [[رفتاری]] کنند؟ پس [[خدا]] سایه [[حضرت قائم]]{{ع}} را به آنها نمود و فرمود: با این انتقام او را می‌گیرم. در پاره‌ای از [[روایات]] نیز آمده است که: آن [[حضرت]] انتقام گیرنده [[خون]] تمامی [[امامان]]{{ع}} و [[مظلومان]] [[تاریخ]] است. [[فرات]] بن أحنف از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] کرده که به [[نقل]] از [[پدران]] خود{{ع}} فرمود: در زمان [[خلافت]] [[امیر المؤمنین]]{{ع}} [[آب]] [[فرات]] بالا آمد، پس آن [[حضرت]] و دو فرزندش [[حسن]] و [[حسین]]{{ع}} سوار شدند چون گذرشان بر [[طایفه]] ثقیف افتاد، آنان گفتند: [[علی]]{{ع}} آمده است [[آب]] را به جای خود بازگرداند (فرو نشاند). پس [[حضرت]] فرمود: {{متن حدیث|"أَمَا وَ اللهِ لَأُقْتَلَن أَنَا وَ ابْنَایَ هَذَانِ وَ لَیَبْعَثَن اللهُ رَجُلًا مِنْ وُلْدِی فِی آخِرِ الزمَانِ یُطَالِبُ بِدِمَائِنَا"}}<ref>نعمانی، الغیبه، ص۱۴۰، ح۱؛ نک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۸، ح۱.</ref>؛ بدانید به [[خدا]] قسم! من و این دو فرزندم یقیناً کشته خواهیم شد و بدون [[تردید]] [[خداوند]] مردی از [[فرزندان]] من را در [[آخرالزمان]] بر می‌انگیزاند که [[خونخواهی]] ما خواهد کرد. علاوه بر [[منتقم]]، یکی از [[القاب]] آن [[حضرت]] "مَوْتور" است. "مَوْتور" از نظر لغت به کسی گویند که یکی از خویشاوندانش کشته شده؛ ولی [[خون]] بهای او گرفته نشده است<ref>طریحی، مجمع البحرین، ج۳، ص۵۰۹.</ref>. در برخی [[روایات]]، از [[حضرت مهدی]]{{ع}} با عنوان "[[موتور]] بوالده"<ref>نعمانی، الغیبه، ص۱۷۸، ح۲۲.</ref> یا "[[موتور]] [[بابیه]]"<ref>نعمانی، الغیبه، ص۱۷۹؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۲۲.</ref> یاد شده است؛ یعنی، کسی که پدرش کشته شده و از [[خون]] او مطالبه و [[خونخواهی]] نشده است. مراد از [[پدر]] در این [[روایت]]، ممکن است [[امام حسن عسکری]]{{ع}} یا [[امام حسین]]{{ع}} باشد یا اینکه جنس [[پدر]] است که شامل همه [[امامان معصوم]]{{ع}} باشد. در روایاتی چند این انتقام به [[اراده خداوند]] و به دست آن [[حضرت]] و در بعضی به آن [[حضرت]] نسبت داده شده است. در هر حال تفاوتی نمی‌کند [[خداوند]] به دست او از دشمنانش انتقام بگیرد یا اینکه خود [[حضرت]] از [[دشمنان]] خود و خاندانش انتقام بگیرد، این وعده‌ای است که [[خداوند]] در [[قرآن]] فرموده است. در کامل الزیارات از [[امام صادق]]{{ع}} [[نقل]] کرده که درباره [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلاَ يُسْرِف فِّي الْقَتْلِ}}<ref>"و هر کس مظلوم کشته شود، به سرپرست وی قدرتی داده‌ایم، پس [او] نباید در قتل زیاده روی کند": اسراء، آیه ۳۳.</ref>؛ فرمود: {{متن حدیث|"ذَلِکَ قَائِمُ آلِ مُحَمدٍ یَخْرُجُ فَیَقْتُلُ بِدَمِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِی…"}}<ref>ابن قولویه قمی، کامل الزیارات، ص۶۳.</ref>؛ او [[قائم آل محمد]] است؛ [[قیام]] می‌کند و به انتقام از [[خون]] [[حسین بن علی]]، دست به [[کشتار]] می‌زند….
*البته این انتقام به دو صورت تصور می‌شود:
*نخست اینکه: [[ستمگران]] یاد شده به [[دنیا]] بر می‌گردند؛ آن گاه [[حضرت]] از آنان انتقام می‌گیرد.
*دیگر اینکه: [[فرزندان]] آنان که به کارهای [[پدران]] و گذشتگان خود خشنودند، مورد انتقام قرار می‌گیرند. [[عبد]] [[السلام]] بن [[صالح]] هروی گوید: به [[حضرت رضا]]{{ع}} عرض کردم: نظرتان درباره این [[حدیث]] [[امام صادق]]{{ع}} چیست که [[حضرت]] فرمود: {{متن حدیث|"إِذَا خَرَجَ الْقَائِمُ قَتَلَ ذَرَارِی قَتَلَهِ الْحُسَیْنِ{{ع}}بِفِعَالِ آبَائِهَا"}}؛ زمانی که [[قائم]]{{ع}} [[قیام]] کند [[فرزندان]] [[قاتلان حسین]]{{ع}} را به خاطر [[کردار]] پدرانشان خواهد کشت؟ [[حضرت]] فرمود: همین طور است. گفتم: پس معنای این [[آیه]] چیست: {{متن قرآن|وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى}}<ref>"و هیچ باربرداری بار [گناه] دیگری را برنمی دارد": انعام، آیه۱۶۴.</ref>؟  [[امام]] در پاسخ فرمود: {{متن حدیث|ا"صَدَقَ اللهُ فِی جَمِیعِ أَقْوَالِهِ وَ لَکِنْ ذَرَارِی قَتَلَهِ الْحُسَیْنِ{{ع}} یَرْضَوْنَ بِفِعَالِ آبَائِهِمْ وَ یَفْتَخِرُونَ بِهَا وَ مَنْ رَضِیَ شَیْئاً کَانَ کَمَنْ أَتَاهُ وَ لَوْ أَن رَجُلًا قُتِلَ بِالْمَشْرِقِ فَرَضِیَ بِقَتْلِهِ رَجُلٌ بِالْمَغْرِبِ لَکَانَ الراضِی عِنْدَ اللهِ عَز وَ جَل شَرِیکَ الْقَاتِلِ وَ إِنمَا یَقْتُلُهُمُ الْقَائِمُ{{ع}}إِذَا خَرَجَ لِرِضَاهُمْ بِفِعْلِ آبَائِهِمْ"}}<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۲۷۳، ح۵.</ref>؛ [[خداوند]] در تمام گفتارهایش درست گفته است؛ لکن [[فرزندان]] [[قاتلان حسین]]{{ع}} از [[کردار]] پدرانشان [[راضی]] هستند و به آن افتخار می‌کنند و هر کس از کاری [[راضی]] باشد، مثل کسی است که آن را انجام داده، و اگر کسی در [[مشرق]] کشته شود و دیگری در [[مغرب]] از این [[قتل]] [[راضی]] باشد، نزد [[خدا]] با [[قاتل]] شریک خواهد بود. در اینجا مناسب است به جهت اهمیت بحث انتقام، به مفهوم و انواع آن اشاره‌ای کنیم. "انتقام"<ref>برگرفته از: دایره المعارف قرآن کریم، مدخل انتقام، محمد ابوطالبی.</ref> گاه به [[انسان]] نسبت داده می‌شود و گاه به [[خداوند]]. تفاوت این دو در این است که انتقام‌های بشری، بیشتر در پی زیانی است که فرد بر اثر [[ناتوانی]] از [[ناحیه]] [[دشمن]] دیده و بدین وسیله می‌خواهد ناکامی و [[شکست]] خود را جبران کند! ازاین رو گاه ضمن گرفتن انتقام، از [[حد ]][[میانه روی]] بیرون رفته، مرتکب کارهای ناروا و خلاف [[حق]] می‌شود. اما انتقام [[الهی]] بر اثر آسیب دیدن [[خداوند]] یا برای تشفی خاطر نیست؛ زیرا [[خداوند]] آسیب پذیر نیست و تشفی خاطر در او راه ندارد، بلکه انتقام او به معنای [[کیفر]] دادن [[گناه]] کاران، براساس [[حق]] و [[عدالت]] است.
*'''اقسام انتقام'''
*"[[حس]] انتقام گیری" یک اصل حیاتی است که [[خداوند]] آن را در وجود همه [[انسان‌ها]] حتی برخی حیوانات به [[ودیعه]] نهاده است؛ لیکن [[بهره]] وری از آن، به تناسب مورد و کیفیت [[احکام]] و وجوه گوناگونی دارد که می‌توان آن را به انتقام [[پسندیده]]، [[مباح]] و [[ناپسند]] تقسیم کرد:
*الف) انتقام [[پسندیده]] و لازم: [[اسلام]]، با هرگونه [[ظلم]] و [[تعدی]]، به فرد یا [[جامعه]] مخالف است؛ ازاین رو مقابله با [[ستمگران]] و گرفتن [[حق]] [[مظلومان]] را امری ممدوح و گاه [[واجب]] می‌شمارد. [[قرآن کریم]] در [[آیات]] ۱۴و ۱۵ سوره "[[توبه]]"، به [[مسلمانان]] [[فرمان]] می‌دهد با [[کافران]] و [[مشرکان]] [[نبرد]] کنند، تا ضمن رفع [[شرک]] و [[کفر]] از روی [[زمین]]، [[خشم]] [[مؤمنان]] ستمدیده فرو نشسته و دل‌های آنان تشفی یابد. شاید [[پسندیده]] بودن و [[وجوب]] انتقام در این موارد، بدان سبب باشد که اگر از [[ستمگران]] انتقام گرفته نشود، موجب گستاخی آنان و [[پایمال شدن حقوق]] دیگران گشته و [[فساد]] و [[ناامنی]] در [[جامعه]] گسترش می‌یابد.
*ب) انتقام مُجاز؛ اگر [[ستم]] و [[تجاوز]]، متوجه خود [[انسان]] باشد و انتقام گرفتن او پیامدی برای دیگران نداشته باشد، این کار، جایز و روا خواهد بود. بدین معنا که [[انسان]] در این گونه موارد، بین گرفتن انتقام از [[ظالم]] یا [[عفو]] او مخیر است. البته گرفتن انتقام به طور مطلق و در همه موارد، روا نیست؛ بلکه در مواردی جایز است که [[اسلام]] اجازه آن را داده باشد.
*ج) انتقام مذموم و ناروا: انتقام، اگر برخاسته از تعصب‌های جاهلانه، دشمنی‌های نابجا و همراه با [[تجاوز]] و [[تعدی]] باشد، ناروا و [[ناپسند]] است؛ زیرا در این انتقام‌ها نه فقط حقی به دست نیامده و ظلمی برطرف نمی‌گردد، بلکه خود موجب [[پایمال شدن حقوق]] دیگران و منشأ [[ظلم]] و [[فساد]] می‌شود و این امر مذمومی است. اما انتقامی که در [[قیام جهانی]] [[حضرت]] از آن یاد می‌شود، انتقام [[پسندیده]] و لازم است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)|درسنامه مهدویت]]،  ج۳ ، ص۱۹۴-۱۹۹.</ref>.


==[[خون‌خواهی شهدای کربلا]]==
انتقام گاهی به [[انسان]] و گاهی به [[خداوند]] نسبت داده ‌شده است؛ انتقام [[خداوند]] به معنای [[کیفر]] دادن [[گناهکاران]] براساس [[حق]] و [[عدالت]] است، ولی انتقام‎‌های بشری بیشتر تلافی در آوردن است که در ضمن تلافی گاه از حدّ [[اعتدال]] بیرون رفته و مرتکب کار ناروا و خلاف [[حق]] می‎‌شوند<ref>اخلاق، ص۳۲۳؛ [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان، ج۱۲، ص۸۷.</ref>.  
==آرماگدون در فرهنگنامه آخرالزمان==
انتقام<ref>ر.ک: اسما و القاب حضرت مهدی × واژه منتقم، رجعت، قریش.</ref> [[خداوند]] در [[قرآن]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا}}<ref>«و آنکه به ستم کشته شود برای وارث او حقّی نهاده‌ایم» سوره اسراء، آیه ۳۳.</ref>. در [[تفاسیر]]، این [[آیه]] برای [[امام حسین]]{{ع}} [[تأویل]] شده است. [[امام باقر]]{{ع}} می‌فرماید: [[حضرت حسین]]{{ع}} مظلومانه [[شهید]] شد و ما [[اولیاء]] و [[وارث]] [[خون]] آن [[حضرت]] هستیم و [[حضرت قائم]]{{ع}} [[خونخواهی]] او را خواهد کرد و هر کسی که به کشتن آن [[حضرت]] [[رضایت]] داشته باشد نیز خواهد کشت، تا آنجایی که می‌گویند در [[کشتار]] [[اسراف]] می‌کند<ref>موعود نامه: ص ۳۰۸.</ref>.  


در کامل الزیارات از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] می‌کند: {{متن قرآن|إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا}}<ref>سوره اسراء، آیه ۳۳.</ref> منظور از «[[منصور]]» [[قائم آل محمد]]{{عم}} است که ولی [[خون حسین]]{{ع}} است، زمانی که [[ظهور]] نماید، از کشندگان [[حسین]]{{ع}} و [[دشمنان]] او انتقام می‌کشد. اگر همه اهل [[زمین]] را به [[خونخواهی]] [[حسین]]{{ع}} بکشد، [[اسراف]] نکرده است! (اما [[حضرت]] در هیچ کاری [[اسراف]] نمی‌کند زیرا [[خدا]] در همین [[آیه شریفه]] [[گواهی]] می‌دهد که {{متن قرآن|فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ}}<ref>«پس نباید در کشتن (به قصاص) گزافکاری کند» سوره اسراء، آیه ۳۳.</ref> سپس [[حضرت]] فرمود: به [[خدا]] قسم [[حضرت قائم]]{{ع}}، بازماندگان و ذراری کشندگان [[حسین]]{{ع}} را به خاطر [[کردار]] [[پدران]] و اجدادشان خواهد کشت<ref>موعود نامه: ص ۳۰۹.</ref>.
انتقام بشری به دو قسم فردی و [[اجتماعی]] تقسیم می‎‌شود که انتقام فردی بیشتر برخاسته از [[احساس]] و به قصد تشفی [[دل]] است، ولی انتقام [[اجتماعی]] بیشتر در قلمرو [[وظایف]] [[حکومت]] است و در قالب [[قصاص]] و مجازات صورت می‎‌گیرد و غالباً مبتنی بر [[عقل]] و به قصد [[حفظ]] نظامِ، [[اصلاح]] و [[تربیت]] افراد [[جامعه]] و بستن راه‌‎‎های [[ناامنی]] در اجتماع است<ref>[[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان، ج۱۲، ص۸۶؛ نثر طوبی، ص۴۹۵.</ref><ref>ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref>


کشتن [[اولاد]] کشندگان [[حسین]]{{ع}} به [[جرم]] و [[گناه]] پدرانشان، [[اسراف]] در [[قتل]] نمی‌باشد زیرا همین سؤال را از [[امام رضا]]{{ع}} می‌پرسند که چرا [[حضرت مهدی]]{{ع}} [[فرزندان]] را به [[گناه]] پدرانشان می‌کشد؟ [[حضرت]] فرمودند: [[فرزندان]] [[قاتلان حسین]]{{ع}} کسانی هستند که از [[کردار]] [[پدران]] خود خشنودند و به آن [[کارها]] افتخار می‌کند، و هر کس از کاری [[راضی]] باشد، گویا آن کار را انجام داده است؛ اگر کسی در [[شرق]] عالم کشته شود، و شخص دیگری در [[غرب]] عالم از [[قتل]] او [[خشنود]] باشد، در نزد [[خدای تعالی]] با [[قاتل]] شریک خواهد بود. از این روست که [[حضرت قائم]]{{ع}} آنها را خواهد کشت. و [[خونخواهی]] [[سیدالشهدا]]{{ع}} از اهداف اصلی [[قیام]] [[حضرت قائم]]{{ع}} است زیرا [[شعار]] [[یاوران]] ایشان {{متن حدیث|يَا لَثَارَاتِ الْحُسَيْنِ}} است. یعنی: هان ای خونخواهان [[حسین]].  
== اقسام انتقام ==
[[حس]] [[انتقام‌گیری]] یک اصل حیاتی است که [[خداوند]] آن را در وجود همۀ انسان‌‎ها حتی برخی حیوانات به ودیعۀ نهاده است و استفاده از این [[حس]] به تناسب مورد و کیفیت و مقدار استفاده از آن، [[احکام]] و وجوه گوناگونی دارد، به همین [[دلیل]] به انتقام [[پسندیده]]، [[مباح]] و [[ناپسند]] تقسیم می‌شود<ref> ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref>.
=== انتقام [[پسندیده]] ===
در [[اسلام]] اگر [[ظلم]] و [[بدی]] متوجه [[حقوق]] عموم بوده و گرفتن انتقام موجب جلوگیری از [[ظلم]]، [[فساد]] و [[ناامنی]] در [[جامعه]] گردد، لازم بلکه بر آن تأکید شده است و آیۀ {{متن قرآن|قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ}}<ref>«با آنان پیکار کنید تا خداوند آنها را به دست شما عذاب کند و خوارشان گرداند و شما را بر آنان پیروزی دهد و دل‌های گروهی مؤمن را خنک گرداند و خشم دل‌های آنان را بزداید» سوره توبه، آیه ۱۴ ـ ۱۵</ref> بر این نوع انتقام اشاره دارد و انتقامی که در [[قیام جهانی حضرت مهدی]] {{ع}} از آن یاد می‎‌شود نیز انتقام [[پسندیده]] و لازم است و با استفاده از [[روایات]]، از [[دشمنان]] [[خداوند]]، [[قاتلان امام حسین]] {{ع}} [[پیامبر]] {{صل}}، [[اهل بیت]] {{ع}} و همۀ [[ستمدیدگان]] [[تاریخ]] انتقام می‌‌گیرد و به همین علت یکی از [[القاب]] آن [[حضرت]] [[منتقم]] است<ref>ر. ک: [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۸۴ ـ۸۶.</ref>.
=== انتقام مجاز ===
در [[اسلام]] اگر [[ظلم و ستم]] متوجه شخص [[انسان]] بوده و انتقام گرفتن او پیامدی برای دیگران نداشته باشد این کار جایز و روا خواهد بود و البته گرفتن انتقام از بدی‌ کننده به طور مطلق و در همۀ موارد روا نیست، بلکه در مواردی که [[اسلام]] آن را روا دانسته جایز است<ref>جامع‎السعادات، ج۱، ص۳۳۴؛ محجة البیضاء، ج۵، ص۳۱۵.</ref>، برخی از این موارد عبارت‌اند از:
# مورد [[استهزا]] قرار گرفتن: {{متن قرآن|إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَمَا تَسْخَرُونَ}}<ref>«اگر ما را ریشخند کنید ما نیز شما را همانند ریشخندی که می‌کنید ریشخند خواهیم کرد» سوره هود، آیه ۳۸.</ref>؛<ref>[[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان، ج۱۰، ص۲۲۵.</ref>
# کشته شدن [[انسانی]] یا وارد شدن جراحتی بر او: {{متن قرآن|أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَينْ‏َ بِالْعَينْ‏ِ وَ الْأَنفَ بِالْأَنفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنّ‏ِ وَ الْجُرُوحَ قِصَاصٌ}}<ref>سوره مائده، آیه ۴۵.</ref>؛
# مُثله شدن (قطع شدن گوش، [[چشم]] و بینی توسط فرد دیگر) چه فرد مثله شده زنده باشد یا مرده: {{متن قرآن|وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ}}<ref>«و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید» سوره نحل، آیه ۱۲۶.</ref>. همچنین جواز انتقام در مورد آیۀ {{متن قرآن|الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ}}<ref>«آدمی در برابر آدمی و چشم در برابر چشم و بینی در برابر بینی قصاص دارند» سوره مائده، آیه ۴۵.</ref> نیز قابل استفاده است<ref>ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref>.  


[[خداوند]] در [[معراج]] به [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: این ([[مهدی]]) [[قائم]] شما ([[اهل بیت]]) است که [[حلال]] مرا [[حلال]] و [[حرام]] مرا [[حرام]] می‌کند و از [[دشمنان]] من انتقام می‌کشد<ref>کفایة الخصام: ۶۹۹ ح ۲.</ref>.  
در انتقام مجاز [[اسلام]] [[عفو]] را از انتقام بهتر دانسته و کسانی را که از [[حقوق]] خویش بگذرند مستحق [[پاداش]] و [[اجر]] [[الهی]] دانسته است: {{متن قرآن|وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَلَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِكَ مَا عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ}}<ref>«و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است، بی‌گمان او ستمگران را دوست نمی‌دارد و بر آنانکه پس از ستم دیدن داد ستانند ایرادی نیست» سوره شوری، آیه ۴۰ ـ ۴۱</ref> و در [[روایات]] نیز آمده است که [[پیامبر]] هیچ‎‌گاه برای [[حق]] شخصی از کسی انتقام نگرفت<ref>مستدرک‌ الوسائل، ج۹، ص۷؛ التحریر والتنویر، ج۲۴، ص۲۹۲.</ref> مگر اینکه [[محرمات الهی]] هتک می‌‎گردید<ref>التحریر والتنویر، ج۲۴، ص۲۹۲؛ کنزالعمال، ج۷، ص۲۲۱.</ref> و نیز آیۀ {{متن قرآن|قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ}}<ref>«(یوسف) گفت: امروز (دیگر) بر شما سرزنشی نیست، خداوند شما را ببخشاید و او مهربان‌ترین مهربانان است» سوره یوسف، آیه ۹۲.</ref> به [[گذشت]] [[یوسف]] {{ع}} از [[ظلم]] برادرانش و حتی [[سرزنش]] نکردن آنها اشاره دارد<ref>ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref> و [[اسلام]] نه تنها [[مؤمنان]] را به [[عفو و گذشت]] از [[حق]] خویش فرا می‎‎خواند بلکه به [[مؤمنان]] سفارش می‌‎کند [[بدی]] را با خوبی پاسخ دهند نه با [[بدی]]: {{متن قرآن|وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ}}<ref>«نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه (دیگران را از چالش با خود) باز دار، ناگاه آن کس که میان تو و او دشمنی است چون دوستی مهربان می‌گردد» سوره فصلت، آیه ۳۴.</ref>.
در [[دعای ندبه]] - که از [[ادعیه]] معتبر [[شیعه]] است - نیز به انتقام [[حضرت حجت]] [[الله]]{{ع}} از [[دشمنان]] و [[قاتلین]] [[سیدالشهداء]] اشاره شده است. {{متن حدیث|أَيْنَ الطَّالِبُ بِذُحُولِ الْأَنْبِيَاءِ وَ أَبْنَاءِ الْأَنْبِيَاءِ أَيْنَ الطَّالِبُ بِدَمِ الْمَقْتُولِ بِكَرْبَلَاءَ أَيْنَ الْمَنْصُورُ عَلَى مَنِ اعْتَدَى عَلَيْهِ وَ افْتَرَى}}؛ (کجاست آن منتقمی که [[خونخواهی]] [[پیامبران]] و [[فرزندان]] آنان را بکند، کجاست آن که برای [[شهید]] [[کربلا]] [[[حسین بن علی]]{{ع}}] انتقام بکشد، کجاست آن کسی که به [[یاری]] [[ستم‌دیدگان]] و مورد [[تهمت]] واقع‌شده‌گان بشتابد).  
انتقام مجاز شرایطی دارد مانند:
# رعایت [[اعتدال]] و [[حدود الهی]]: اگر فرد در گرفتن انتقام از حدّ [[اعتدال]] [[تجاوز]] کند [[ظالم]] شمرده شده و مورد [[خشم خداوند]] قرار خواهد گرفت<ref>[[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان، ج۱۸، ص۶۷.</ref>.
# [[یاری]] خواستن از دیگران و [[قانون]] در برخی موارد از جمله [[قصاص]]: فرد ستمدیده باید برای گرفتن [[حق]] خویش به خاطر جلوگیری از [[هرج و مرج]] از دیگران و [[قانون]] [[یاری]] طلبد<ref>ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref>.
=== انتقام مذموم ===
در [[اسلام]] انتقام برخاسته از تعصب‌‎های جاهلانه، دشمنی‌‎های نابجا و همراه با [[تجاوز]] و [[تعدی]] ناروا و [[ناپسند]] است؛ زیرا در این انتقام‌‎ها نه تنها حقی به دست نیامده و ظلمی برطرف نمی‌‎گردد، بلکه خود موجب [[پایمال شدن حقوق]] دیگران و منشأ [[ظلم]] و [[فساد]] می‌‎شود و این امر مذمومی است<ref>ر. ک: [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ص۱۹۴ـ ۱۹۹.</ref>. [[قرآن کریم]] در [[آیات]] متعدد به برخی از این‎‌گونه انتقام‎های ناروا اشاره کرده و انتقام‎‌گیرندگان را به شدت [[مذمت]] کرده است مانند:
# انتقام [[فرعون]] از ساحران: {{متن قرآن|قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا}}<ref>«فرعون گفت: آیا پیش از آنکه من به شما اجازه دهم به او ایمان آورده‌اید؟ سوگند می‌خورم که دست‌ها و پاهایتان را چپ و راست خواهم برید سپس همگی شما را به دار خواهم آویخت تو ما را کیفر نمی‌دهی مگر برای آنکه ما به نشانه‌های پروردگارمان هنگامی که به ما رسید ایمان آوردیم» سوره اعراف، آیه ۱۲۳ ـ ۱۲۶</ref>.<ref>ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref>.
# انتقام [[اصحاب]] اخدود از [[مسیحیان]] [[نجران]]: {{متن قرآن|قُتِلَ أَصحَْابُ الْأُخْدُود النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ إِذْ هُمْ عَلَيهَْا قُعُودٌ وَ هُمْ عَلىَ‏ مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شهُُودٌ وَ مَا نَقَمُواْ مِنهُْمْ إِلَّا أَن يُؤْمِنُواْ بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الحَْمِيدِ الَّذِى لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلىَ‏ كلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ شهَِيدٌ إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُواْ المُْؤْمِنِينَ وَ المُْؤْمِنَاتِ ثمُ‏َّ لَمْ يَتُوبُواْ فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَ لهَُمْ عَذَابُ الحَْرِيقِ}}<ref>سورۀ بروج، آیات ۴ ـ ۱۰</ref> و...<ref>ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref>.


قصه انتقام فقط منحصر به [[سیدالشهداء]] نیست، بلکه پس از [[ظهور حضرت حجت]]{{ع}} از [[قاتلین]] تمام [[اهل بیت]]{{عم}} خوانخواهی خواهد شد و در [[رجعت]] تمام آنان زنده خواهد شد و به [[دست حضرت]] قصاص می‌شوند. اولین کسانی که [[پس از ظهور]] مورد قصاص و انتقام قرار می‌گیرند، دشمنانی هستند که از [[قریش]] به [[مخالفت]] با [[خاندان رسول خدا]] پرداختند<ref>ر.ک: قریش.</ref>.
== جستارهای وابسته ==
[[امام باقر]]{{ع}} فرمود: بدان! وقتی [[حضرت قائم]]{{ع}} [[قیام]] کند، زنی از منافقین را به [[دنیا]] بازگرداند و او را به قصاص مادرش [[فاطمه زهرا]]{{س}} حد می‌زند. [[راوی]] سؤال کرد: جانم به قربانت! برای چه او را حد می‌زند؟ [[حضرت]] پاسخ داد برای تهمتی که به [[مادر]] [[ابراهیم]] ([[فرزند]] [[رسول خدا]]) زد؛ [[راوی]] سؤال کرد: چرا [[خداوند]] حد آن [[زن]] را تا [[زمان ظهور]] به تأخیر انداخت و برای [[حضرت قائم]]{{ع}} گذاشت؟ فرمود: چون [[خداوند]] [[حضرت رسول]] را برای عالمیان [[رحمت]] قرار داد ولی [[حضرت مهدی]]{{ع}} نقمت است (برای [[کافران]]).
{{مدخل وابسته}}
 
* [[منتقم]]
[[امام صادق]]{{ع}} در توضیح [[حوادث ظهور]] [[حضرت]] می‌فرماید: [[حضرت قائم]]{{ع}} به [[مدینه]]، [[شهر]] جدم [[رسول خدا]] می‌رود. آنگاه در [[مدینه]] رخدادی عجیب به وقوع می‌پیوندد که باعث [[شادی]] [[مؤمنین]] و [[خواری]] [[کافران]] است. [[راوی]] پرسید: آن رخداد عجیب چیست؟! [[حضرت]] فرمودند: [[حضرت قائم]]{{ع}} کنار [[قبر]] جدش [[رسول خدا]] آمده و... سپس [[دستور]] می‌دهد که دو تن از [[منافقان]] [[صدر اسلام]] (جبت و [[طاغوت]]) را از [[قبر]] بیرون بکشند؛ [[مردم]] هم آنان را از [[قبر]] بیرون می‌آورند در حالی که [[بدن]] آنها تر و تازه است. [[حضرت مهدی]]{{ع}} به [[مردم]] می‌فرماید: آیا در میان شما کسی هست که این دو نفر را بشناسد؟ می‌گویند: ما آنها را به صفات و ویژگی‌هایشان می‌شناسیم... دوباره [[حضرت]] تأکید می‌کند و می‌فرماید: آیا در بین شما شخصی هست که غیر از این [[معتقد]] باشد و در این مورد [[شک]] داشته باشد؟ همه می‌گویند: خیر. سپس [[حضرت]] سه روز [[صبر]] می‌کند تا اینکه خبر در بین [[مردم]] پخش می‌شود.
* [[مقابله به مثل]]
 
* [[ثائر]]
[[حضرت]] (بعد از سه روز) دوباره می‌آید و روی [[قبر]] آنان را برمی‌دارد و به [[نقباء]] خود می‌گوید [[قبر]] آنان را شکافته و بدنشان را بیرون آورید. [[نقباء]] با دست‌های خود آنها را جستجو می‌کنند و آنان را‌تر و تازه از [[قبر]] بیرون می‌آورند. [[حضرت]] [[دستور]] می‌دهد تا کفن‌های آنان را بیرون کرده و بر درختی خشکیده و پوسیده بر دار بکشید. (به محض اینکه آنها را می‌آویزد) آن درخت سبز می‌شود و شاخ و برگ می‌رویاند و خرم می‌شود. کسانی که در [[دل]] [[نفاق]] دارند، وقتی اوضاع را این گونه می‌بینند، می‌گویند: «به [[خدا]] [[سوگند]] این [[کرامت]]، شرافتی حیقتی است و ما به واسطه [[دوستی]] ایشان به [[رستگاری]] رسیدیم» آن‌گاه هر کسی که ذره‌ای از [[دوستی]] ایشان در دلش نهفته باشد می‌آید و با دیدن این منظره فریفته می‌شود. در آن حال منادی [[حضرت]] صدا می‌زند: هر کسی که این منافقین را [[دوست]] دارد در یک طرف جمع شود. [[مردم]] دو دسته می‌شوند، دسته‌ای [[دوستان]] آنها و گروهی [[دشمنان]] ایشان. [[حضرت مهدی]]{{ع}} به [[دوستان]] آن دو نفر [[دستور]] می‌دهد تا از آنان بیزاری بجویند؛ پاسخ می‌دهند: ای [[مهدی]] آل [[رسول الله]]! ما پیش از آن که [[مقام]] این دو نفر را در پیشگاه [[خدا]] بدانیم، از آنان بیزاری نجستیم، اکنون که [[مقام]] و [[برتری]] ایشان و [[بدن]] تازه آنها (پس گذشت سال‌های زیاد) و سبز شدن درخت پوسیده را دیدیم، چگونه از آنان بیزاری بجوییم؟! به [[خدا]] قسم ما از تو و کسانی که به تو [[عقیده]] دارند، و [[ایمان]] به کسانی که از [[قبر]] خارجشان کردند ندارند، و آنان را بر دار آویختند بیزاریم. در این حال [[حضرت]] به امر [[خداوند]] [[دستور]] می‌دهد تا [[باد]] سیاهی بر آنان وزیدن گیرد و همگی را چون ریشه‌های پوسیده خرما از میان بردارد.
* [[ثار]]
* [[ثارالله]]
* [[یا لثارات الحسین]]
* [[خون‌خواهی امام حسین]]
* [[خون‌خواهی شهدای کربلا]]
{{پایان مدخل وابسته}}


سپس [[حضرت]] [[دستور]] داده [[بدن]] آن [[منافقان]] را از دار پایین بیاورند و به امر [[خداوند]] زنده می‌کند، و [[دستور]] می‌دهد تا همه [[مردم]] جمع شوند؛ سپس کارهایی که انجام داده‌اند در هر زمان و هر مکانی که بوده، به آنها گوشزد می‌کند، حتی کشته شدن [[هابیل]] [[فرزند]] [[آدم]]، جمع‌آوری [[آتش]] برای [[ابراهیم]]، انداختن [[یوسف]] در [[چاه]]، رفتن [[یونس]] در شکم ماهی، کشته شدن یحیی، به دار کشیده شدن [[عیسی]]، [[شکنجه]] جرجیس و [[دانیال]]، کتک خوردن [[سلمان فارسی]]، تازیانه خوردن به دست [[فاطمه زهرا]]{{س}} و ضربه‌ای که به پهلوی آن بانو زدند، سقط شدن [[حضرت]] [[محسن]]{{ع}} ([[فرزند]] [[حضرت علی]] و [[فاطمه]]{{س}})، [[مسموم]] کردن [[امام حسن مجتبی]]{{ع}}، [[شهادت]] [[حضرت]] [[سیدالشهدا]]{{ع}}، سر بریدن اطفال آن [[حضرت]] و پسر عموهای ایشان و [[اسارت]] اهل و عیال او، ریختن خون‌های [[اولاد رسول خدا]]{{صل}} و هر خونی که به ناحق ریخته شده و هر کسی که به [[حرام]] مورد [[تجاوز]] قرار گرفته و هر [[ناپسند]] و [[گناه]] و [[ستم]] و اندوهی که از زمان [[حضرت آدم]]{{ع}} تا [[قیام]] [[حضرت قائم]]{{ع}} بوده، همه را به گردن آن منافقین می‌اندازد و آنها به این [[گناهان]] اعتراف می‌کنند. سپس [[حضرت]] [[دستور]] می‌دهد دوباره آنان را به همان درخت آویزان کنند و [[فرمان]] می‌دهد تا آتشی از [[زمین]] خارج شده و آنها را به درخت بسوزاند و [[باد]] را نیز [[فرمان]] می‌دهد تا خاکسترشان را به دریا افکند.
== پرسش مستقیم ==
 
[[مفضل]] ([[راوی حدیث]]) سؤال کرد: ای مولای من! آیا این [[عذاب]]، آخرین [[عذاب]] آنان است؟ [[حضرت]] پاسخ داد: زینهار! ای [[مفضل]] به [[خدا]] قسم آنها را دوباره زنده می‌کند و [[سید]] اکبر، [[حضرت امیرالمؤمنین]] [[علی]]{{ع}} به دست خویش قصاص می‌کند، و به همین ترتیب [[حضرت]] [[فاطمه]] و [[امام حسن]] و [[امام حسین]] و تمامی [[ائمه]]{{عم}} و نیز هر [[مؤمن]] [[پاکیزه]] [[ایمان]] (نیز زنده می‌شود) و قصاص می‌کنند به طوری که در هر شبانه روز هزار بار آنان را بکشند و به آن جایی که [[خدا]] برای [[عذاب]] آنها فراهم کرده روانشان می‌سازند. در آن موقع هر کافری که در [[کفر]] خود کامل بوده است نیز زنده شده و به جزای [[اعمال]] خود می‌رسد<ref>بحارالانوار: ج ۵۳، ص ۱۲ و سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص ۶۳۶ و کمال الدین: ص ۳۶۱.</ref>.
[[احمد]] ابن [[اسحاق]] [[قمی]] در [[حدیثی]] بیان می‌کند که [[خدمت]] [[امام عسکری]]{{ع}} مشرف شد، و در نزد آن [[حضرت]]، [[امام مهدی]]{{ع}} را [[زیارت]] نمود. ایشان به [[احمد]] ابن [[اسحاق]] فرمودند: من بقیة‌الله بر روی [[زمین]] هستم و من از دشمنانِ [[حق]] انتقام خواهم گرفت... <ref>کمال الدین: ۳۸۴.</ref>.
در تشرفی که [[علی بن مهزیار]] [[خدمت]] [[امام عصر]]{{ع}} داشت، [[حضرت]] به او فرمود:... من [[قیام]] خواهم کرد و... به [[مدینه]] می‌آیم و در [[مسجد]] [[رسول خدا]] دوتن از [[منافقان]] را از [[دل]] [[خاک]] بیرون می‌آورم، در حالی که [[بدن]] آنها‌تر و تازه است و [[بدن]] آن دو را روبروی [[بقیع]] بر دار می‌آویزم. سپس چوبهی دار آنها سبز می‌شود و برگ می‌رویاند و این [[امتحان]] [[سختی]] برای [[مردم]] آن زمان خواهد بود، امتحانی که از [[امتحان]] اول بسیار سخت‌تر است (یعنی زمانی که بعد از [[رسول خدا]]{{صل}} مسیر [[خلافت]] تغییر یافت و [[مردم]] هم [[پیروی]] کردند). آن‌گاه شخصی از [[آسمان]] ندا می‌دهد: «ای [[آسمان]] هلاک کن و ای [[زمین]] آنان را در خود فرو ببر». سپس در آن روز جز مؤمنینی که در [[دل]] ایمانی [[راسخ]] دارند، [[باقی]] نخواهد ماند<ref>نوائب الدهور: ج ۳، ص ۳۵۴.</ref>.
 
[[امام صادق]]{{ع}} از [[رسول خدا]]{{صل}} [[روایت]] می‌کند: زمانی که به [[معراج]] حق‌تعالی رفتم، [[نور]] [[دوازده امام]] و [[فاطمه]]{{عم}} را دیدم (و [[حضرت]] نام یک یک را بر زبان آوردند) و [[حضرت قائم]]{{ع}} در میان ایشان چون ستاره‌ای درخشان تابش می‌کرد. از [[خداوند]] پرسیدم: بارالها این [[انوار]] چه کسانی هستند؟ [[خدای عزوجل]] فرمود: ایشان [[پیشوایان]] هستند و این ([[ستاره]] درخشنده) [[حضرت قائم]]{{ع}} است که [[حلال]] مرا [[حلال]] و [[حرام]] مرا [[حرام]] می‌کند و به دست و از دشمنانم انتقام خواهم کشید و [[دوستان]] من به واسطه او آسوده [[خیال]] خواهند شد و دل‌های [[شیعیان]] تو به سبب او از [[دشمنی]] [[ستمکاران]] و منکران و [[کافران]] شفا خواهد یافت؛ زمانی که دو تن از [[منافقان]] (جبت و [[طاغوت]]) را با بدن‌های‌تر و تازه از قبرهایشان بیرون کشیده و بسوزاند. همانا امتحانی که [[مردم]] به واسطه این دو نفر خواهند شد، به مراتب مشکل‌تر از امتحانی است که [[بنی‌اسرائیل]] با گوساله [[سامری]] شدند<ref>بحارالانوار: ج ۵۲، ص ۳۷۹ و سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص ۵۵۳. «سامری» نام شخصی است که در قوم حضرت موسی{{ع}} می‌زیست. زمانی که حضرت موسی{{ع}} به کوه طور برای میقات پروردگارش رفت و چهل روز توقف نمود، او با ساختن مجسمه گوساله‌ای از طلاهای مردم، آنان را به گوساله‌پرستی واداشت. او با فریب دادن مردم از آن گوساله صدایی خارج می‌کرد و به آنها می‌گفت: ببینید چگونه خدای شما صدا می‌کند، این خدای شما و خدای موسی است. بنی‌اسرائیل هم که موسی را در میان خود نمی‌یافتند، به توصیه‌های وصی و برادر او «هارون» گوش نداده و جملگی از خداپرستی به گوساله‌پرستی روی آوردند. این قصه را خداوند در قرآن یادآور شده است. (طه / ۹۸ - ۸۵) زمانی که حضرت قائم{{ع}} نیز ظاهر شود با بیرون کشیدن بدن منافقانِ صدر اسلام برای انتقام، و سبز شدن چوبه دار آنها، مردم امتحان سختی خواهند شد و هر کسی که اندک تمایلی مردم به آنان داشته باشد یا کوچک‌ترین دشمنی‌ای با حضرت داشته باشد، خود را رسوا نموده و مشخص خواهد شد که حقیقتاً، مردم جزو کدام دسته‌اند، آیا به حقیقت پیرو حقند یا از روی ترس و تردید از حضرت مهدی{{ع}} پیروی می‌کنند.</ref>.
 
امیرالمؤمین{{ع}} در [[حدیثی]] فرمود: مردی از [[خاندان رسول خدا]]{{صل}} هشت [[ماه]] [[شمشیر]] بر دوش می‌نهد و یک سره به [[جنگ]] می‌پردازد، تا جایی که [[مردم]] از تعجب می‌گویند: «به [[خدا]] قسم اگر این شخص از [[فرزندان]] [[فاطمه]]{{س}} بود به ما ترحم می‌نمود». او از [[بنی‌امیه]] و بنی‌العباس انتقام خواهد کشید<ref>ملاحم: ص ۶۶.</ref>.
 
[[امام حسین]]{{ع}} به [[امام سجاد]]{{ع}} فرمود: به [[خدا]] [[سوگند]]! [[خون]] من از جوشش نخواهد افتاد مگر زمانی که [[خداوند]] [[حضرت مهدی]]{{ع}} را برانگیزد. [[حضرت مهدی]]{{ع}} به [[خونخواهی]] من، هفتاد هزار نفر از افراد [[منافق]] و [[فاسق]] و [[کافر]] را به [[قتل]] می‌رساند<ref>بحارالانوار: ج ۴۵، ص ۲۹۹.</ref><ref>[[عباس حیدرزاده|حیدرزاده، عباس]]، [[فرهنگنامه آخرالزمان (کتاب)|فرهنگنامه آخرالزمان]] صفحه ۱۱۷-۱۲۴.</ref>.
 
==پرسش مستقیم==
* [[امام مهدی از چه گروه‌هایی انتقام می‌گیرد؟ (پرسش)]]
* [[امام مهدی از چه گروه‌هایی انتقام می‌گیرد؟ (پرسش)]]


== پرسش‌های وابسته ==
{{پرسمان ماهیت قیام امام مهدی}}
{{پرسمان ماهیت قیام امام مهدی}}


== منابع ==
{{منابع}}
# [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مهدویت''']]
# [[پرونده:136865.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)|'''درسنامه مهدویت ج۳''']]
# [[پرونده:000052.jpg|22px]] [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵''']]
{{پایان منابع}}


== جستارهای وابسته ==
== پانویس ==
{{:فرهنگنامه مهدویت (نمایه)}}
{{پانویس}}
 
==منابع==
* [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مهدویت''']]
* [[پرونده:136865.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)|'''درسنامه مهدویت ج۳''']]
* [[پرونده:13681151.jpg|22px]] [[عباس حیدرزاده|حیدرزاده، عباس]]، [[فرهنگنامه آخرالزمان (کتاب)|'''فرهنگنامه آخرالزمان''']]
 
==پانویس==
{{یادآوری پانویس}}
{{پانویس2}}


{{امام مهدی}}
[[رده:رذایل اخلاقی]]
 
[[رده:انتقام]]
[[رده:مدخل فرهنگ‌نامه مهدویت]]
[[رده:مدخل فرهنگ‌نامه مهدویت]]
[[رده:مدخل درسنامه مهدویت]]
[[رده:مدخل درسنامه مهدویت]]
[[رده:مدخل]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۲۸

انتقام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انتقام در قرآن - انتقام در فقه اسلامی - انتقام در کلام اسلامی - انتقام در معارف مهدویت - انتقام در سیره معصوم - پرسش مرتبط ندارد

انتقام به معنی کیفر دادن و تلافی کردن بدی به همان اندازه یا بیشتر است که گاهی به انسان و گاهی به خدا نسبت داده می‌‌شود. انتقام به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم می‌‌شود، همچنین بهره وری از حس انتقام‌گیری به تناسب مورد و کیفیت احکام، وجوه گوناگونی دارد که می‎‌توان آن را به انتقام پسندیده، مباح و ناپسند تقسیم کرد.

معناشناسی

انتقام در لغت به معنای انکار کردن[۱]، کیفر دادن[۲] و مؤاخذه همراه با کراهت و مبالغه در کیفر و عقوبت[۳] آمده است[۴] و در اصطلاح به تلافی کردن بدی به همان اندازه یا بیشتر گفته می‌‌شود[۵].

انتقام در قرآن

انتقام در قرآن با واژه‌‎های "نقم" و مشتقات آن، ۱۷ بار به‌ کار رفته است که این دسته از آیات بیشتر مربوط به انتقام الهی﴿فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ﴾[۶]؛ ﴿لِيَجْزِيَ الَّذِينَ أَسَاءُوا بِمَا عَمِلُوا وَيَجْزِيَ الَّذِينَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى﴾[۷] (ذو انتقام) ﴿وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾[۸] و برخی نیز مربوط به انتقام بشر﴿وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا﴾[۹]؛ ﴿وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ﴾[۱۰] است و برخی تعبیرهای دیگر قرآن در مورد انتقام عبارت‌اند از: انتصار﴿وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ﴾[۱۱]؛ ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ﴾[۱۲]؛ تشفی دل﴿قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾[۱۳]؛ مقابله به مثل﴿فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ﴾[۱۴]؛ ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ﴾[۱۵]؛ ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ﴾[۱۶] و قصاص﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[۱۷].[۱۸]

انتقام گاهی به انسان و گاهی به خداوند نسبت داده ‌شده است؛ انتقام خداوند به معنای کیفر دادن گناهکاران براساس حق و عدالت است، ولی انتقام‎‌های بشری بیشتر تلافی در آوردن است که در ضمن تلافی گاه از حدّ اعتدال بیرون رفته و مرتکب کار ناروا و خلاف حق می‎‌شوند[۱۹].

انتقام بشری به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم می‎‌شود که انتقام فردی بیشتر برخاسته از احساس و به قصد تشفی دل است، ولی انتقام اجتماعی بیشتر در قلمرو وظایف حکومت است و در قالب قصاص و مجازات صورت می‎‌گیرد و غالباً مبتنی بر عقل و به قصد حفظ نظامِ، اصلاح و تربیت افراد جامعه و بستن راه‌‎‎های ناامنی در اجتماع است[۲۰][۲۱]

اقسام انتقام

حس انتقام‌گیری یک اصل حیاتی است که خداوند آن را در وجود همۀ انسان‌‎ها حتی برخی حیوانات به ودیعۀ نهاده است و استفاده از این حس به تناسب مورد و کیفیت و مقدار استفاده از آن، احکام و وجوه گوناگونی دارد، به همین دلیل به انتقام پسندیده، مباح و ناپسند تقسیم می‌شود[۲۲].

انتقام پسندیده

در اسلام اگر ظلم و بدی متوجه حقوق عموم بوده و گرفتن انتقام موجب جلوگیری از ظلم، فساد و ناامنی در جامعه گردد، لازم بلکه بر آن تأکید شده است و آیۀ ﴿قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ﴾[۲۳] بر این نوع انتقام اشاره دارد و انتقامی که در قیام جهانی حضرت مهدی (ع) از آن یاد می‎‌شود نیز انتقام پسندیده و لازم است و با استفاده از روایات، از دشمنان خداوند، قاتلان امام حسین (ع) پیامبر (ص)، اهل بیت (ع) و همۀ ستمدیدگان تاریخ انتقام می‌‌گیرد و به همین علت یکی از القاب آن حضرت منتقم است[۲۴].

انتقام مجاز

در اسلام اگر ظلم و ستم متوجه شخص انسان بوده و انتقام گرفتن او پیامدی برای دیگران نداشته باشد این کار جایز و روا خواهد بود و البته گرفتن انتقام از بدی‌ کننده به طور مطلق و در همۀ موارد روا نیست، بلکه در مواردی که اسلام آن را روا دانسته جایز است[۲۵]، برخی از این موارد عبارت‌اند از:

  1. مورد استهزا قرار گرفتن: ﴿إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَمَا تَسْخَرُونَ﴾[۲۶]؛[۲۷]
  2. کشته شدن انسانی یا وارد شدن جراحتی بر او: ﴿أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَينْ‏َ بِالْعَينْ‏ِ وَ الْأَنفَ بِالْأَنفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنّ‏ِ وَ الْجُرُوحَ قِصَاصٌ﴾[۲۸]؛
  3. مُثله شدن (قطع شدن گوش، چشم و بینی توسط فرد دیگر) چه فرد مثله شده زنده باشد یا مرده: ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ﴾[۲۹]. همچنین جواز انتقام در مورد آیۀ ﴿الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ﴾[۳۰] نیز قابل استفاده است[۳۱].

در انتقام مجاز اسلام عفو را از انتقام بهتر دانسته و کسانی را که از حقوق خویش بگذرند مستحق پاداش و اجر الهی دانسته است: ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَلَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِكَ مَا عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ﴾[۳۲] و در روایات نیز آمده است که پیامبر هیچ‎‌گاه برای حق شخصی از کسی انتقام نگرفت[۳۳] مگر اینکه محرمات الهی هتک می‌‎گردید[۳۴] و نیز آیۀ ﴿قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ﴾[۳۵] به گذشت یوسف (ع) از ظلم برادرانش و حتی سرزنش نکردن آنها اشاره دارد[۳۶] و اسلام نه تنها مؤمنان را به عفو و گذشت از حق خویش فرا می‎‎خواند بلکه به مؤمنان سفارش می‌‎کند بدی را با خوبی پاسخ دهند نه با بدی: ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾[۳۷]. انتقام مجاز شرایطی دارد مانند:

  1. رعایت اعتدال و حدود الهی: اگر فرد در گرفتن انتقام از حدّ اعتدال تجاوز کند ظالم شمرده شده و مورد خشم خداوند قرار خواهد گرفت[۳۸].
  2. یاری خواستن از دیگران و قانون در برخی موارد از جمله قصاص: فرد ستمدیده باید برای گرفتن حق خویش به خاطر جلوگیری از هرج و مرج از دیگران و قانون یاری طلبد[۳۹].

انتقام مذموم

در اسلام انتقام برخاسته از تعصب‌‎های جاهلانه، دشمنی‌‎های نابجا و همراه با تجاوز و تعدی ناروا و ناپسند است؛ زیرا در این انتقام‌‎ها نه تنها حقی به دست نیامده و ظلمی برطرف نمی‌‎گردد، بلکه خود موجب پایمال شدن حقوق دیگران و منشأ ظلم و فساد می‌‎شود و این امر مذمومی است[۴۰]. قرآن کریم در آیات متعدد به برخی از این‎‌گونه انتقام‎های ناروا اشاره کرده و انتقام‎‌گیرندگان را به شدت مذمت کرده است مانند:

  1. انتقام فرعون از ساحران: ﴿قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا﴾[۴۱].[۴۲].
  2. انتقام اصحاب اخدود از مسیحیان نجران: ﴿قُتِلَ أَصحَْابُ الْأُخْدُود النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ إِذْ هُمْ عَلَيهَْا قُعُودٌ وَ هُمْ عَلىَ‏ مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شهُُودٌ وَ مَا نَقَمُواْ مِنهُْمْ إِلَّا أَن يُؤْمِنُواْ بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الحَْمِيدِ الَّذِى لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلىَ‏ كلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ شهَِيدٌ إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُواْ المُْؤْمِنِينَ وَ المُْؤْمِنَاتِ ثمُ‏َّ لَمْ يَتُوبُواْ فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَ لهَُمْ عَذَابُ الحَْرِيقِ﴾[۴۳] و...[۴۴].

جستارهای وابسته

پرسش مستقیم

پرسش‌های وابسته

  1. ماهیت قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  2. اهداف قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  3. برنامه‌های امام مهدی برای قیام چیست؟ (پرسش)
  4. شیوه قیام امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
  5. آیا قیام امام مهدی حتمی است؟ (پرسش)
  6. عناصر قیام امام مهدی چیستند؟ (پرسش)
  7. گستره فتوحات قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  8. اساس و بنیان حرکت و نهضت حضرت مهدی آیا بر پایه معجزه است یا روندی عادی و طبیعی مانند انقلاب‌های دیگر جهان دارد؟ (پرسش)
  9. آیا هنگامی که امام مهدی ظهور می‏‌کنند تجهیزات امروزی به همین شکل باقی می‏‌مانند؟ (پرسش)
  10. بعضی می‏‌گویند وقتی که امام مهدی ظهور می‏‌فرمایند خیلی از علماء به مخالفت با ایشان برمی‏‌خیزند آیا سند روایی دارد؟ (پرسش)
  11. آیا امام مهدی پس از ظهور از قاتلان امام حسین انتقام خواهد گرفت؟ (پرسش)
  12. آیا قیام مسلحانه امام مهدی با آیه لا اکراه فی الدین منافات ندارد؟ (پرسش)
  13. آیا امام مهدی با اجبار اسلام را در جهان برپا می‏‌کند یا عملکرد ایشان است که اسلام را جهانگیر می‌‏کند؟ (پرسش)
  14. حضور و آمادگی چه تعدادی از یاران امام مهدی برای قیام وی کفایت می‌کند؟ (پرسش)
  15. موانع قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  16. موانع قیام امام مهدی چگونه رفع می‌شود؟ (پرسش)
  17. آیا امام مهدی هنگام قیام سوار بر اسب است؟‌ (پرسش)
  18. چه گروه‌هایی از مشرق‌ زمین برای یاری امام مهدی قیام می‌کنند؟ (پرسش)
  19. پس از ظهور دشمنان چگونه به جنگ با امام مهدی می‌روند؟ (پرسش)
  20. گستره فتوحات قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  21. امام مهدی از چه گروه‌هایی انتقام می‌گیرد؟ (پرسش)
  22. چه بشارت‌هایی در ادیان گوناگون به قیام امام مهدی داده شده است؟‌ (پرسش)
  23. پاداش کشته شدن در رکاب امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  24. علل گرایش عمومی مردم به قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  25. دلایل پیروزی قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)

منابع

  1. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت
  2. سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۳
  3. ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵

پانویس

  1. ↑ مفردات، ص۸۲۲؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۲۷۲.
  2. ↑ مجمع البحرین، ج۲، ص۳۶۶؛ لغت‎نامه، ج۲، ص۲۹۶۷.
  3. ↑ زاد المسیر، ج۲، ص۴۲۷.
  4. ↑ التحقیق، ج۱۲، ص۲۲۷.
  5. ↑ جامع‎السعادات، ج۱،ص۳۳۴؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۲، ص۸۶.
  6. ↑ «و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی به سوی قوم آنان فرستادیم که برای آنها برهان‌ها (ی روشن) آوردند و ما از گناهکاران انتقام گرفتیم و یاری مؤمنان بر ما واجب است» سوره روم، آیه ۴۷
  7. ↑ «و آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آن خداوند است (و بندگان را می‌آزماید) تا بدکاران را برای آنچه کرده‌اند کیفر دهد و آنان را که نیکی ورزیده‌اند، به نیکی پاداش بخشد» سوره نجم، آیه ۳۱.
  8. ↑ «و خداوند پیروزمندی دادستاننده است» سوره آل عمران، آیه ۴.
  9. ↑ «و تو ما را کیفر نمی‌دهی مگر برای آنکه ما به نشانه‌های پروردگارمان هنگامی که به ما رسید» سوره اعراف، آیه ۱۲۶.
  10. ↑ «و با آنان کینه‌توزی نکردند مگر از آن رو که آنان به خداوند پیروزمند ستوده، ایمان داشتند،» سوره بروج، آیه ۸.
  11. ↑ «جز آنان که ایمان دارند و کارهای شایسته انجام می‌دهند و خداوند را بسیار یاد می‌کنند و پس از آنکه ستم دیده باشند داد می‌ستانند و آنان که ستم ورزیده‌اند به زودی خواهند دانست که به کدام بازگشتگاه باز خواهند گشت» سوره شعراء، آیه ۲۲۷
  12. ↑ «و آنان که چون بدیشان ستم رسد داد (خود) می‌ستانند» سوره شوری، آیه ۳۹.
  13. ↑ «با آنان پیکار کنید تا خداوند آنها را به دست شما عذاب کند و خوارشان گرداند و شما را بر آنان پیروزی دهد و دل‌های گروهی مؤمن را خنک گرداند و خشم دل‌های آنان را بزداید و خداوند از هر که خواهد توبه می‌پذیرد و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۱۴ ـ ۱۵
  14. ↑ «پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید» سوره بقره، آیه ۱۹۴
  15. ↑ «و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید و اگر شکیبایی پیشه کنید همان برای شکیبایان بهتر است» سوره نحل، آیه ۱۲۶
  16. ↑ «و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است» سوره شوری، آیه ۴۰.
  17. ↑ «و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگانی (نهفته) است؛ باشد که شما پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۷۹.
  18. ↑ المبسوط، ج۲۶، ص۶۱.
  19. ↑ اخلاق، ص۳۲۳؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۲، ص۸۷.
  20. ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۲، ص۸۶؛ نثر طوبی، ص۴۹۵.
  21. ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
  22. ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
  23. ↑ «با آنان پیکار کنید تا خداوند آنها را به دست شما عذاب کند و خوارشان گرداند و شما را بر آنان پیروزی دهد و دل‌های گروهی مؤمن را خنک گرداند و خشم دل‌های آنان را بزداید» سوره توبه، آیه ۱۴ ـ ۱۵
  24. ↑ ر. ک: سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۸۴ ـ۸۶.
  25. ↑ جامع‎السعادات، ج۱، ص۳۳۴؛ محجة البیضاء، ج۵، ص۳۱۵.
  26. ↑ «اگر ما را ریشخند کنید ما نیز شما را همانند ریشخندی که می‌کنید ریشخند خواهیم کرد» سوره هود، آیه ۳۸.
  27. ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۰، ص۲۲۵.
  28. ↑ سوره مائده، آیه ۴۵.
  29. ↑ «و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید» سوره نحل، آیه ۱۲۶.
  30. ↑ «آدمی در برابر آدمی و چشم در برابر چشم و بینی در برابر بینی قصاص دارند» سوره مائده، آیه ۴۵.
  31. ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
  32. ↑ «و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است، بی‌گمان او ستمگران را دوست نمی‌دارد و بر آنانکه پس از ستم دیدن داد ستانند ایرادی نیست» سوره شوری، آیه ۴۰ ـ ۴۱
  33. ↑ مستدرک‌ الوسائل، ج۹، ص۷؛ التحریر والتنویر، ج۲۴، ص۲۹۲.
  34. ↑ التحریر والتنویر، ج۲۴، ص۲۹۲؛ کنزالعمال، ج۷، ص۲۲۱.
  35. ↑ «(یوسف) گفت: امروز (دیگر) بر شما سرزنشی نیست، خداوند شما را ببخشاید و او مهربان‌ترین مهربانان است» سوره یوسف، آیه ۹۲.
  36. ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
  37. ↑ «نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه (دیگران را از چالش با خود) باز دار، ناگاه آن کس که میان تو و او دشمنی است چون دوستی مهربان می‌گردد» سوره فصلت، آیه ۳۴.
  38. ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۸، ص۶۷.
  39. ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
  40. ↑ ر. ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ص۱۹۴ـ ۱۹۹.
  41. ↑ «فرعون گفت: آیا پیش از آنکه من به شما اجازه دهم به او ایمان آورده‌اید؟ سوگند می‌خورم که دست‌ها و پاهایتان را چپ و راست خواهم برید سپس همگی شما را به دار خواهم آویخت تو ما را کیفر نمی‌دهی مگر برای آنکه ما به نشانه‌های پروردگارمان هنگامی که به ما رسید ایمان آوردیم» سوره اعراف، آیه ۱۲۳ ـ ۱۲۶
  42. ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
  43. ↑ سورۀ بروج، آیات ۴ ـ ۱۰
  44. ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=انتقام&oldid=1289862»