انتقام در کلام اسلامی

انتقام در کلام اسلامی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انتقام در قرآن - انتقام در فقه اسلامی - انتقام در کلام اسلامی - انتقام در معارف مهدویت - انتقام در سیره معصوم - پرسش مرتبط ندارد

انتقام به معنی کیفر دادن و تلافی کردن بدی به همان اندازه یا بیشتر است که گاهی به انسان و گاهی به خدا نسبت داده می‌‌شود. انتقام به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم می‌‌شود، همچنین بهره وری از حس انتقام‌گیری به تناسب مورد و کیفیت احکام، وجوه گوناگونی دارد که می‎‌توان آن را به انتقام پسندیده، مباح و ناپسند تقسیم کرد.

معناشناسی

انتقام در لغت به معنای انکار کردن، کیفر دادن و مؤاخذه همراه با کراهت و مبالغه در کیفر و عقوبت آمده است و در اصطلاح به تلافی کردن بدی به همان اندازه یا بیشتر گفته می‌‌شود.

انتقام در قرآن

انتقام در قرآن با واژه‌‎های "نقم" و مشتقات آن، ۱۷ بار به‌ کار رفته است که این دسته از آیات بیشتر مربوط به انتقام الهی (ذو انتقام) و برخی نیز مربوط به انتقام بشر؛ ﴿وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ﴾ است و برخی تعبیرهای دیگر قرآن در مورد انتقام عبارت‌اند از: انتصار؛ تشفی دل؛ مقابله به مثل و قصاص.

انتقام گاهی به انسان و گاهی به خداوند نسبت داده ‌شده است؛ انتقام خداوند به معنای کیفر دادن گناهکاران براساس حق و عدالت است، ولی انتقام‎‌های بشری بیشتر تلافی در آوردن است که در ضمن تلافی گاه از حدّ اعتدال بیرون رفته و مرتکب کار ناروا و خلاف حق می‎‌شوند.

انتقام بشری به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم می‎‌شود که انتقام فردی بیشتر برخاسته از احساس و به قصد تشفی دل است، ولی انتقام اجتماعی بیشتر در قلمرو وظایف حکومت است و در قالب قصاص و مجازات صورت می‎‌گیرد و غالباً مبتنی بر عقل و به قصد حفظ نظامِ، اصلاح و تربیت افراد جامعه و بستن راه‌‎‎های ناامنی در اجتماع است.

اقسام انتقام

حس انتقام‌گیری یک اصل حیاتی است که خداوند آن را در وجود همۀ انسان‌‎ها حتی برخی حیوانات به ودیعۀ نهاده است و استفاده از این حس به تناسب مورد و کیفیت و مقدار استفاده از آن، احکام و وجوه گوناگونی دارد، به همین دلیل به انتقام پسندیده، مباح و ناپسند تقسیم می‌شود.

انتقام پسندیده

در اسلام اگر ظلم و بدی متوجه حقوق عموم بوده و گرفتن انتقام موجب جلوگیری از ظلم، فساد و ناامنی در جامعه گردد لازم، بلکه بر آن تأکید شده است و آیۀ ﴿قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ﴾ بر این نوع انتقام اشاره دارد و انتقامی که در قیام جهانی حضرت مهدی (ع) از آن یاد می‎‌شود نیز انتقام پسندیده و لازم است و با استفاده از روایات گروه‌‎هایی که توسط حضرت مهدی (ع) از آنان انتقام گرفته می‌‌شود، عبارت‎‏‎‎اند از:

1. دشمنان خداوند: رسول گرامی اسلام (ص) در حدیث معراج پس از بیان دیدن نور پیشوایان معصوم (ع) و آخرین جانشین خود در میان آنها، فرمودند: «...عرض کردم: پروردگارا! اینان چه کسانی هستند؟» خداوند فرمودند: «ایشان پیشوایانند و این قائم است؛ همو که حلال مرا حلال می‌‎کند و حرام مرا را حرام می‎‌سازد و از دشمنان من انتقام می‌گیرد.».
2. قاتلان امام حسین (ع): از امام صادق (ع) نقل شده دربارۀ آیۀ ﴿وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ﴾؛ فرمودند: «او قائم آل محمد است؛ قیام می‌‎کند و به انتقام از خون حسین بن علی، دست به کشتار می‎‌زند». این انتقام دو صورت دارد:
   1. ستمگران یاد شده به دنیا بر می‎‌گردند و آنگاه حضرت از آنان انتقام می‌‎گیرد.
   2. فرزندان آنان که به کارهای پدران و گذشتگان خود خشنودند، مورد انتقام قرار می‎‌گیرند. از امام رضا (ع) دربارۀ حدیث: «زمانی که قائم (ع) قیام کند فرزندان قاتلان حسین (ع) را به خاطر کردار پدرانشان خواهد کشت؟» سوال شد، حضرت فرمودند: همین طور است. گفته شد: پس معنای آیۀ ﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى﴾ چیست؟ امام در پاسخ فرمودند: «خداوند در تمام گفتار‎ها‎یش درست گفته است؛ اما فرزندان قاتلان حسین (ع) از کردار پدرانشان راضی هستند و به آن افتخار می‌‎کنند و هر کس از کاری راضی باشد، مثل کسی است که آن را انجام داده و اگر کسی در مشرق کشته شود و دیگری در مغرب از این قتل راضی باشد، نزد خدا با قاتل شریک خواهد بود».
3. پیامبر اعظم (ص)، اهل بیت (ع) و همۀ ستمدیدگان تاریخ: از روایات فراوانی استفاده می‌‏شود حضرت مهدی (ع) هنگام قیام جهانی خود از ستمگرانی که به خاندان او و بشریت ستم کردند، انتقام خواهد گرفت، چه آنان که حقوق پدران او را غصب کردند و مردم را از بهره‌‏مندی از این چراغ‏‌های هدایت محروم ساختند و چه آنان که به فرودستان در طول تاریخ ستم کردند. در تشرفی که علی بن مهزیار خدمت امام عصر (ع) داشت، حضرت به او فرمودند: «من قیام خواهم کرد... به مدینه می‎‌آیم و در مسجد رسول خدا دو‎ تن از منافقان را از دل خاک بیرون می‎‌آورم در حالی که بدن آنها ‎‌تر و تازه است و بدن آن دو را روبروی بقیع بر دار می‎‌آویز‎م. سپس چوبۀ دار آنها سبز می‎‌شود و برگ می‎‌رویاند و این امتحان سختی برای مردم آن زمان خواهد بود، امتحانی که از امتحان اول بسیار سخت‎‌تر است (یعنی زمانی که بعد از رسول خدا (ص) مسیر خلافت تغییر یافت و مردم هم پیروی کردند. آنگاه شخصی از آسمان ندا می‎‌دهد: «ای آسمان هلاک کن و ای زمین آنان را در خود فرو ببر» سپس در آن روز جز مؤمنینی که در دل ایمانی راسخ دارند، باقی نخواهد ماند. همچنین علی (ع) در حدیثی فرمودند: «مردی از خاندان رسول خدا (ص) هشت ماه شمشیر بر دوش می‎‌نهد و یک سره به جنگ می‎‌پردازد، تا جایی که مردم از تعجب می‌گویند: "به خدا قسم اگر این شخص از فرزندان فاطمه (س) بود به ما ترحم می‌نمود، او از بنی‌امیه و بنی‌العباس انتقام خواهد کشید»

انتقام مجاز

در اسلام اگر ظلم و ستم متوجه شخص انسان بوده و انتقام گرفتن او پیامدی برای دیگران نداشته باشد این کار جایز و روا خواهد بود و البته گرفتن انتقام از بدی‌ کننده به طور مطلق و در همۀ موارد روا نیست، بلکه در مواردی که اسلام آن را روا دانسته جایز است که برخی از این موارد عبارت‎اند از:

1. مورد استهزاء قرار گرفتن: ﴿إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَمَا تَسْخَرُونَ﴾
2. کشته شدن انسانی یا وارد شدن جراحتی بر او: ﴿أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَينْ‏َ بِالْعَينْ‏ِ وَ الْأَنفَ بِالْأَنفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنّ‏ِ وَ الْجُرُوحَ قِصَاصٌ﴾؛
3. مُثله شدن (قطع شدن گوش، چشم و بینی توسط فرد دیگر) چه فرد مثله شده زنده باشد یا مرده: ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ﴾، همچنین جواز انتقام در مورد آیۀ ﴿الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ﴾ نیز قابل استفاده است.

در انتقام مجاز اسلام عفو را از انتقام بهتر دانسته و کسانی را که از حقوق خویش بگذرند مستحق پاداش و اجر الهی دانسته است: ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَلَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِكَ مَا عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ﴾؛ ﴿لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا إِنْ تُبْدُوا خَيْرًا أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا قَدِيرًا﴾. اسلام نه تنها مؤمنان را به عفو و گذشت از حق خویش فرا می‎‎خواند بلکه به مؤمنان سفارش می‌‎کند بدی را با خوبی پاسخ دهند نه با بدی: ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾، براساس این آیه عفو از انتقام و پاسخ دادن بدی با نیکی موجب رفع کینه‎‌ها شده و در مواردی دشمنان سرسخت را به دوستانی بسیار مهربان تبدیل می‎‌کند؛ اما در مقابل، گرفتن انتقام موجب تشدید دشمنی‎‌ها شده و گاه خسارات جبران‌ ناپذیری را به فرد و اجتماع وارد می‎‌کند. در کتب روایی نیز ابواب گوناگونی به عفو از انتقام، فرو‎نشاندن خشم و حلم و بردباری اختصاص یافته و در روایاتی پرشمار که در این ابواب آمده مؤمنان به گذشت از حقوق شخصی خویش و نگرفتن انتقام ترغیب و تشویق شده‌‎اند. در روایات نیز آمده است پیامبر هیچ‎‌گاه برای حق شخصی از کسی انتقام نگرفت مگر اینکه محرمات الهی هتک می‌‎گردید. بر اساس روایتی دیگر وقتی آیۀ ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ﴾ نازل شد پیامبر اکرم از مثله کردن مشرکان صرف‎‌نظر کرد و فرمود: صبر می‎‌کنم، صبر می‎‌کنم. و طبق روایات دیگر با وجود اینکه اهل مکه به پیامبر بسیار ستم کردند و یاران آن حضرت نیز در روز فتح مکه شعار انتقام سر می‎‌دادند؛ ولی پیامبر (ص)سخن از عفو و رحمت بر زبان آورد و خطاب به مردم مکه فرمودند: «اذْهَبُوا وَ أَنْتُم طُلَقَاءُ»؛ «بروید و همه شما آزادید» و نیز آیۀ ﴿قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ﴾ به گذشت یوسف (ع) از ظلم برادرانش و حتی سرزنش نکردن آنها اشاره دارد.

انتقام لازم و مجاز شرایطی دارد که برخی از این شرایط عبارت‌اند از:

1. رعایت اعتدال و حدود الهی: اگر فرد در گرفتن انتقام از حدّ اعتدال تجاوز کند ظالم شمرده شده و مورد خشم خداوند قرار خواهد گرفت، بنابراین انتقام باید به اندازۀ بدی و ظلمی باشد که به انسان شده است: «وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمينَ» و جملۀ «إِنَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمينَ» نیز اشاره به این دارد. طبق آیۀ ﴿ذَلِكَ وَمَنْ عَاقَبَ بِمِثْلِ مَا عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾ در انتقام گرفتن نباید مرتکب فساد و کار حرام شد.
2. یاری خواستن از دیگران و قانون در برخی موارد از جمله قصاص: فرد ستمدیده باید برای گرفتن حق خویش از دیگران و قانون یاری طلبد؛ زیرا در برخی موارد فرد به تنهایی قادر به گرفتن انتقام خویش نیست یا اگر خود به طور یک‌‎جانبه اقدام به انتقام کند موجب هرج و مرج شده و پیامدهای ناگواری برای خود و جامعه خواهد داشت و قرآن در آیۀ ﴿وَلَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِكَ مَا عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ﴾ به این مسئله اشاره کرده است.

انتقام مذموم

انتقام برخاسته از تعصب‌‎های جاهلانه، دشمنی‌‎های نابجا و همراه با تجاوز و تعدی ناروا و ناپسند است؛ زیرا در این انتقام‌‎ها نه تنها حقی به دست نیامده و ظلمی برطرف نمی‌‎گردد، بلکه خود موجب پایمال شدن حقوق دیگران و منشأ ظلم و فساد می‌‎شود و این امر مذمومی است. قرآن کریم در آیات متعدد به برخی از این‎‌گونه انتقام‎های ناروا اشاره کرده و انتقام‎‌گیرندگان را به شدت مذمت کرده است مانند:

1. انتقام فرعون از ساحران: ﴿قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا﴾ فرعون پس از آگاهی از ایمان ساحران به موسی تصمیم به انتقام گرفته و ساحران را به قطع دست و پا و به صلیب کشیدن تهدید کرد.
2. انتقام اصحاب اخدود از مسیحیان نجران: ﴿قُتِلَ أَصحَْابُ الْأُخْدُود النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ إِذْ هُمْ عَلَيهَْا قُعُودٌ وَ هُمْ عَلىَ‏ مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شهُُودٌ وَ مَا نَقَمُواْ مِنهُْمْ إِلَّا أَن يُؤْمِنُواْ بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الحَْمِيدِ الَّذِى لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلىَ‏ كلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ شهَِيدٌ إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُواْ المُْؤْمِنِينَ وَ المُْؤْمِنَاتِ ثمُ‏َّ لَمْ يَتُوبُواْ فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَ لهَُمْ عَذَابُ الحَْرِيقِ﴾. مشهور روایات دربارۀ اصحاب اخدود، پادشاهی به نام "ذونواس" و لشکریانش هستند که به مؤمنانی بر دین مسیحیت در سرزمین نجران حمله کرده و آنها را به یهودیت فرا خواندند و چون آنان از دین الهی خود بازنگشتند، آنان را در گودالی از آتش افکنده و همۀ آنان را کشتند .
3. انتقام زلیخا از یوسف: ﴿ثُمَّ بَدَا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا رَأَوُا الْآيَاتِ لَيَسْجُنُنَّهُ حَتَّى حِينٍ﴾، زلیخا تهدید خود را عملی کرد و یوسف را به قصد انتقام به زندان افکند.
4. انتقام یهود از پیامبر (ص) و مسلمانان: ﴿وَإِذَا نَادَيْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلُ﴾، پذیرش اسلام و ایمان آوردن مسلمانان به قرآن و کتب آسمانی از یک سو و ناکامی یهود در رسیدن به اهداف خود از سوی دیگر آنان را بر آن داشت تا اسلام و دستورات آن را به تمسخر گرفته و از پیامبر و مسلمانان انتقام بگیرند.

منابع

1. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت
2. سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۳
3. ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵
4. حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان

پانویس