انتقام: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۴۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[انتقام در قرآن]] - [[انتقام در فقه اسلامی]] - [[انتقام در کلام اسلامی]] - [[انتقام در معارف مهدویت]] - [[انتقام در سیره معصوم]]| پرسش مرتبط = }} | ||
'''انتقام''' به معنی [[کیفر]] دادن و تلافی کردن بدی به همان اندازه یا بیشتر است که گاهی به [[انسان]] و گاهی به [[خدا]] نسبت داده میشود. انتقام به دو قسم فردی و [[اجتماعی]] تقسیم میشود، همچنین بهره وری از [[حس]] [[انتقام‌گیری]] به تناسب مورد و کیفیت [[احکام]]، وجوه گوناگونی دارد که می‌توان آن را به انتقام پسندیده، [[مباح]] و ناپسند تقسیم کرد. | |||
== | == معناشناسی == | ||
انتقام در لغت به معنای [[انکار]] کردن<ref>مفردات، ص۸۲۲؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۲۷۲.</ref>، [[کیفر]] دادن<ref>مجمع البحرین، ج۲، ص۳۶۶؛ لغتنامه، ج۲، ص۲۹۶۷.</ref> و [[مؤاخذه]] همراه با [[کراهت]] و [[مبالغه]] در [[کیفر]] و [[عقوبت]]<ref> زاد المسیر، ج۲، ص۴۲۷.</ref> آمده است<ref>التحقیق، ج۱۲، ص۲۲۷.</ref> و در اصطلاح به تلافی کردن [[بدی]] به همان اندازه یا بیشتر گفته میشود<ref>جامعالسعادات، ج۱،ص۳۳۴؛ [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان، ج۱۲، ص۸۶. </ref>. | |||
==انتقام در | == انتقام در [[قرآن]] == | ||
انتقام در [[قرآن]] با واژههای "نقم" و مشتقات آن، ۱۷ بار به کار رفته است که این دسته از [[آیات]] بیشتر مربوط به انتقام [[الهی]]{{متن قرآن|فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی به سوی قوم آنان فرستادیم که برای آنها برهان‌ها (ی روشن) آوردند و ما از گناهکاران انتقام گرفتیم و یاری مؤمنان بر ما واجب است» سوره روم، آیه ۴۷</ref>؛ {{متن قرآن|لِيَجْزِيَ الَّذِينَ أَسَاءُوا بِمَا عَمِلُوا وَيَجْزِيَ الَّذِينَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى}}<ref>«و آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آن خداوند است (و بندگان را می‌آزماید) تا بدکاران را برای آنچه کرده‌اند کیفر دهد و آنان را که نیکی ورزیده‌اند، به نیکی پاداش بخشد» سوره نجم، آیه ۳۱.</ref> (ذو انتقام) {{متن قرآن|وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ}}<ref>«و خداوند پیروزمندی دادستاننده است» سوره آل عمران، آیه ۴.</ref> و برخی نیز مربوط به انتقام [[بشر]]{{متن قرآن|وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا}}<ref>«و تو ما را کیفر نمی‌دهی مگر برای آنکه ما به نشانه‌های پروردگارمان هنگامی که به ما رسید» سوره اعراف، آیه ۱۲۶.</ref>؛ {{متن قرآن|وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ}}<ref>«و با آنان کینه‌توزی نکردند مگر از آن رو که آنان به خداوند پیروزمند ستوده، ایمان داشتند،» سوره بروج، آیه ۸.</ref> است و برخی تعبیرهای دیگر [[قرآن]] در مورد انتقام عبارت‌اند از: انتصار{{متن قرآن|وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ}}<ref>«جز آنان که ایمان دارند و کارهای شایسته انجام می‌دهند و خداوند را بسیار یاد می‌کنند و پس از آنکه ستم دیده باشند داد می‌ستانند و آنان که ستم ورزیده‌اند به زودی خواهند دانست که به کدام بازگشتگاه باز خواهند گشت» سوره شعراء، آیه ۲۲۷</ref>؛ {{متن قرآن|وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ}}<ref>«و آنان که چون بدیشان ستم رسد داد (خود) می‌ستانند» سوره شوری، آیه ۳۹.</ref>؛ تشفی [[دل]]{{متن قرآن|قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref>«با آنان پیکار کنید تا خداوند آنها را به دست شما عذاب کند و خوارشان گرداند و شما را بر آنان پیروزی دهد و دل‌های گروهی مؤمن را خنک گرداند و خشم دل‌های آنان را بزداید و خداوند از هر که خواهد توبه می‌پذیرد و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۱۴ ـ ۱۵</ref>؛ مقابله به مثل{{متن قرآن|فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ}}<ref>«پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید» سوره بقره، آیه ۱۹۴</ref>؛ {{متن قرآن|وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ}}<ref>«و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید و اگر شکیبایی پیشه کنید همان برای شکیبایان بهتر است» سوره نحل، آیه ۱۲۶</ref>؛ {{متن قرآن|وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ}}<ref>«و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است» سوره شوری، آیه ۴۰.</ref> و [[قصاص]]{{متن قرآن|وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ}}<ref>«و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگانی (نهفته) است؛ باشد که شما پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۷۹.</ref>.<ref>المبسوط، ج۲۶، ص۶۱.</ref> | |||
انتقام گاهی به [[انسان]] و گاهی به [[خداوند]] نسبت داده شده است؛ انتقام [[خداوند]] به معنای [[کیفر]] دادن [[گناهکاران]] براساس [[حق]] و [[عدالت]] است، ولی انتقام‌های بشری بیشتر تلافی در آوردن است که در ضمن تلافی گاه از حدّ [[اعتدال]] بیرون رفته و مرتکب کار ناروا و خلاف [[حق]] می‌شوند<ref>اخلاق، ص۳۲۳؛ [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان، ج۱۲، ص۸۷.</ref>. | |||
انتقام بشری به دو قسم فردی و [[اجتماعی]] تقسیم میشود که انتقام فردی بیشتر برخاسته از [[احساس]] و به قصد تشفی [[دل]] است، ولی انتقام [[اجتماعی]] بیشتر در قلمرو [[وظایف]] [[حکومت]] است و در قالب [[قصاص]] و مجازات صورت میگیرد و غالباً مبتنی بر [[عقل]] و به قصد [[حفظ]] نظامِ، [[اصلاح]] و [[تربیت]] افراد [[جامعه]] و بستن راههای [[ناامنی]] در اجتماع است<ref>[[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان، ج۱۲، ص۸۶؛ نثر طوبی، ص۴۹۵.</ref><ref>ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref> | |||
== اقسام انتقام == | |||
[[حس]] [[انتقام‌گیری]] یک اصل حیاتی است که [[خداوند]] آن را در وجود همۀ انسان‌ها حتی برخی حیوانات به ودیعۀ نهاده است و استفاده از این [[حس]] به تناسب مورد و کیفیت و مقدار استفاده از آن، [[احکام]] و وجوه گوناگونی دارد، به همین [[دلیل]] به انتقام [[پسندیده]]، [[مباح]] و [[ناپسند]] تقسیم میشود<ref> ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref>. | |||
=== انتقام [[پسندیده]] === | |||
در [[اسلام]] اگر [[ظلم]] و [[بدی]] متوجه [[حقوق]] عموم بوده و گرفتن انتقام موجب جلوگیری از [[ظلم]]، [[فساد]] و [[ناامنی]] در [[جامعه]] گردد، لازم بلکه بر آن تأکید شده است و آیۀ {{متن قرآن|قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ}}<ref>«با آنان پیکار کنید تا خداوند آنها را به دست شما عذاب کند و خوارشان گرداند و شما را بر آنان پیروزی دهد و دل‌های گروهی مؤمن را خنک گرداند و خشم دل‌های آنان را بزداید» سوره توبه، آیه ۱۴ ـ ۱۵</ref> بر این نوع انتقام اشاره دارد و انتقامی که در [[قیام جهانی حضرت مهدی]] {{ع}} از آن یاد میشود نیز انتقام [[پسندیده]] و لازم است و با استفاده از [[روایات]]، از [[دشمنان]] [[خداوند]]، [[قاتلان امام حسین]] {{ع}} [[پیامبر]] {{صل}}، [[اهل بیت]] {{ع}} و همۀ [[ستمدیدگان]] [[تاریخ]] انتقام میگیرد و به همین علت یکی از [[القاب]] آن [[حضرت]] [[منتقم]] است<ref>ر. ک: [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگنامه مهدویت (کتاب)|فرهنگنامه مهدویت]]، ص۸۴ ـ۸۶.</ref>. | |||
=== انتقام مجاز === | |||
در [[اسلام]] اگر [[ظلم و ستم]] متوجه شخص [[انسان]] بوده و انتقام گرفتن او پیامدی برای دیگران نداشته باشد این کار جایز و روا خواهد بود و البته گرفتن انتقام از بدی کننده به طور مطلق و در همۀ موارد روا نیست، بلکه در مواردی که [[اسلام]] آن را روا دانسته جایز است<ref>جامعالسعادات، ج۱، ص۳۳۴؛ محجة البیضاء، ج۵، ص۳۱۵.</ref>، برخی از این موارد عبارت‌اند از: | |||
# مورد [[استهزا]] قرار گرفتن: {{متن قرآن|إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَمَا تَسْخَرُونَ}}<ref>«اگر ما را ریشخند کنید ما نیز شما را همانند ریشخندی که می‌کنید ریشخند خواهیم کرد» سوره هود، آیه ۳۸.</ref>؛<ref>[[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان، ج۱۰، ص۲۲۵.</ref> | |||
# کشته شدن [[انسانی]] یا وارد شدن جراحتی بر او: {{متن قرآن|أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَينَْ بِالْعَينِْ وَ الْأَنفَ بِالْأَنفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصَاصٌ}}<ref>سوره مائده، آیه ۴۵.</ref>؛ | |||
# مُثله شدن (قطع شدن گوش، [[چشم]] و بینی توسط فرد دیگر) چه فرد مثله شده زنده باشد یا مرده: {{متن قرآن|وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ}}<ref>«و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید» سوره نحل، آیه ۱۲۶.</ref>. همچنین جواز انتقام در مورد آیۀ {{متن قرآن|الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ}}<ref>«آدمی در برابر آدمی و چشم در برابر چشم و بینی در برابر بینی قصاص دارند» سوره مائده، آیه ۴۵.</ref> نیز قابل استفاده است<ref>ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref>. | |||
[[خداوند]] | در انتقام مجاز [[اسلام]] [[عفو]] را از انتقام بهتر دانسته و کسانی را که از [[حقوق]] خویش بگذرند مستحق [[پاداش]] و [[اجر]] [[الهی]] دانسته است: {{متن قرآن|وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَلَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِكَ مَا عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ}}<ref>«و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است، بی‌گمان او ستمگران را دوست نمی‌دارد و بر آنانکه پس از ستم دیدن داد ستانند ایرادی نیست» سوره شوری، آیه ۴۰ ـ ۴۱</ref> و در [[روایات]] نیز آمده است که [[پیامبر]] هیچگاه برای [[حق]] شخصی از کسی انتقام نگرفت<ref>مستدرک الوسائل، ج۹، ص۷؛ التحریر والتنویر، ج۲۴، ص۲۹۲.</ref> مگر اینکه [[محرمات الهی]] هتک میگردید<ref>التحریر والتنویر، ج۲۴، ص۲۹۲؛ کنزالعمال، ج۷، ص۲۲۱.</ref> و نیز آیۀ {{متن قرآن|قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ}}<ref>«(یوسف) گفت: امروز (دیگر) بر شما سرزنشی نیست، خداوند شما را ببخشاید و او مهربان‌ترین مهربانان است» سوره یوسف، آیه ۹۲.</ref> به [[گذشت]] [[یوسف]] {{ع}} از [[ظلم]] برادرانش و حتی [[سرزنش]] نکردن آنها اشاره دارد<ref>ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref> و [[اسلام]] نه تنها [[مؤمنان]] را به [[عفو و گذشت]] از [[حق]] خویش فرا میخواند بلکه به [[مؤمنان]] سفارش می‌کند [[بدی]] را با خوبی پاسخ دهند نه با [[بدی]]: {{متن قرآن|وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ}}<ref>«نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه (دیگران را از چالش با خود) باز دار، ناگاه آن کس که میان تو و او دشمنی است چون دوستی مهربان می‌گردد» سوره فصلت، آیه ۳۴.</ref>. | ||
در [[ | انتقام مجاز شرایطی دارد مانند: | ||
# رعایت [[اعتدال]] و [[حدود الهی]]: اگر فرد در گرفتن انتقام از حدّ [[اعتدال]] [[تجاوز]] کند [[ظالم]] شمرده شده و مورد [[خشم خداوند]] قرار خواهد گرفت<ref>[[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان، ج۱۸، ص۶۷.</ref>. | |||
# [[یاری]] خواستن از دیگران و [[قانون]] در برخی موارد از جمله [[قصاص]]: فرد ستمدیده باید برای گرفتن [[حق]] خویش به خاطر جلوگیری از [[هرج و مرج]] از دیگران و [[قانون]] [[یاری]] طلبد<ref>ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref>. | |||
=== انتقام مذموم === | |||
در [[اسلام]] انتقام برخاسته از تعصب‌های جاهلانه، دشمنی‌های نابجا و همراه با [[تجاوز]] و [[تعدی]] ناروا و [[ناپسند]] است؛ زیرا در این انتقام‌ها نه تنها حقی به دست نیامده و ظلمی برطرف نمی‌گردد، بلکه خود موجب [[پایمال شدن حقوق]] دیگران و منشأ [[ظلم]] و [[فساد]] میشود و این امر مذمومی است<ref>ر. ک: [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ص۱۹۴ـ ۱۹۹.</ref>. [[قرآن کریم]] در [[آیات]] متعدد به برخی از اینگونه انتقام‌های ناروا اشاره کرده و انتقامگیرندگان را به شدت [[مذمت]] کرده است مانند: | |||
# انتقام [[فرعون]] از ساحران: {{متن قرآن|قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا}}<ref>«فرعون گفت: آیا پیش از آنکه من به شما اجازه دهم به او ایمان آورده‌اید؟ سوگند می‌خورم که دست‌ها و پاهایتان را چپ و راست خواهم برید سپس همگی شما را به دار خواهم آویخت تو ما را کیفر نمی‌دهی مگر برای آنکه ما به نشانه‌های پروردگارمان هنگامی که به ما رسید ایمان آوردیم» سوره اعراف، آیه ۱۲۳ ـ ۱۲۶</ref>.<ref>ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref>. | |||
# انتقام [[اصحاب]] اخدود از [[مسیحیان]] [[نجران]]: {{متن قرآن|قُتِلَ أَصحَْابُ الْأُخْدُود النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ إِذْ هُمْ عَلَيهَْا قُعُودٌ وَ هُمْ عَلىَ مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شهُُودٌ وَ مَا نَقَمُواْ مِنهُْمْ إِلَّا أَن يُؤْمِنُواْ بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الحَْمِيدِ الَّذِى لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلىَ كلُِّ شىَْءٍ شهَِيدٌ إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُواْ المُْؤْمِنِينَ وَ المُْؤْمِنَاتِ ثمَُّ لَمْ يَتُوبُواْ فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَ لهَُمْ عَذَابُ الحَْرِيقِ}}<ref>سورۀ بروج، آیات ۴ ـ ۱۰</ref> و...<ref>ر. ک: [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص؟؟ ؟</ref>. | |||
== جستارهای وابسته == | |||
[[ | {{مدخل وابسته}} | ||
* [[منتقم]] | |||
* [[مقابله به مثل]] | |||
* [[ثائر]] | |||
* [[ثار]] | |||
* [[ثارالله]] | |||
* [[یا لثارات الحسین]] | |||
* [[خونخواهی امام حسین]] | |||
* [[خونخواهی شهدای کربلا]] | |||
[[ | {{پایان مدخل وابسته}} | ||
[[ | |||
== پرسش مستقیم == | |||
==پرسش مستقیم== | |||
* [[امام مهدی از چه گروه‌هایی انتقام میگیرد؟ (پرسش)]] | * [[امام مهدی از چه گروه‌هایی انتقام میگیرد؟ (پرسش)]] | ||
== پرسش‌های وابسته == | |||
{{پرسمان ماهیت قیام امام مهدی}} | {{پرسمان ماهیت قیام امام مهدی}} | ||
== منابع == | |||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگنامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگنامه مهدویت''']] | |||
# [[پرونده:136865.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)|'''درسنامه مهدویت ج۳''']] | |||
# [[پرونده:000052.jpg|22px]] [[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[انتقام (مقاله)|انتقام]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
==پانویس== | |||
{{ | |||
[[رده: | [[رده:رذایل اخلاقی]] | ||
[[رده:مدخل فرهنگنامه مهدویت]] | [[رده:مدخل فرهنگنامه مهدویت]] | ||
[[رده:مدخل درسنامه مهدویت]] | [[رده:مدخل درسنامه مهدویت]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۹ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۲۸
انتقام از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: انتقام در قرآن - انتقام در فقه اسلامی - انتقام در کلام اسلامی - انتقام در معارف مهدویت - انتقام در سیره معصوم - پرسش مرتبط نداردانتقام به معنی کیفر دادن و تلافی کردن بدی به همان اندازه یا بیشتر است که گاهی به انسان و گاهی به خدا نسبت داده میشود. انتقام به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم میشود، همچنین بهره وری از حس انتقام‌گیری به تناسب مورد و کیفیت احکام، وجوه گوناگونی دارد که می‌توان آن را به انتقام پسندیده، مباح و ناپسند تقسیم کرد.
معناشناسی
انتقام در لغت به معنای انکار کردن[۱]، کیفر دادن[۲] و مؤاخذه همراه با کراهت و مبالغه در کیفر و عقوبت[۳] آمده است[۴] و در اصطلاح به تلافی کردن بدی به همان اندازه یا بیشتر گفته میشود[۵].
انتقام در قرآن
انتقام در قرآن با واژههای "نقم" و مشتقات آن، ۱۷ بار به کار رفته است که این دسته از آیات بیشتر مربوط به انتقام الهی﴿فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ﴾[۶]؛ ﴿لِيَجْزِيَ الَّذِينَ أَسَاءُوا بِمَا عَمِلُوا وَيَجْزِيَ الَّذِينَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى﴾[۷] (ذو انتقام) ﴿وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾[۸] و برخی نیز مربوط به انتقام بشر﴿وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا﴾[۹]؛ ﴿وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ﴾[۱۰] است و برخی تعبیرهای دیگر قرآن در مورد انتقام عبارت‌اند از: انتصار﴿وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ﴾[۱۱]؛ ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ﴾[۱۲]؛ تشفی دل﴿قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾[۱۳]؛ مقابله به مثل﴿فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ﴾[۱۴]؛ ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ﴾[۱۵]؛ ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ﴾[۱۶] و قصاص﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[۱۷].[۱۸]
انتقام گاهی به انسان و گاهی به خداوند نسبت داده شده است؛ انتقام خداوند به معنای کیفر دادن گناهکاران براساس حق و عدالت است، ولی انتقام‌های بشری بیشتر تلافی در آوردن است که در ضمن تلافی گاه از حدّ اعتدال بیرون رفته و مرتکب کار ناروا و خلاف حق می‌شوند[۱۹].
انتقام بشری به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم میشود که انتقام فردی بیشتر برخاسته از احساس و به قصد تشفی دل است، ولی انتقام اجتماعی بیشتر در قلمرو وظایف حکومت است و در قالب قصاص و مجازات صورت میگیرد و غالباً مبتنی بر عقل و به قصد حفظ نظامِ، اصلاح و تربیت افراد جامعه و بستن راههای ناامنی در اجتماع است[۲۰][۲۱]
اقسام انتقام
حس انتقام‌گیری یک اصل حیاتی است که خداوند آن را در وجود همۀ انسان‌ها حتی برخی حیوانات به ودیعۀ نهاده است و استفاده از این حس به تناسب مورد و کیفیت و مقدار استفاده از آن، احکام و وجوه گوناگونی دارد، به همین دلیل به انتقام پسندیده، مباح و ناپسند تقسیم میشود[۲۲].
انتقام پسندیده
در اسلام اگر ظلم و بدی متوجه حقوق عموم بوده و گرفتن انتقام موجب جلوگیری از ظلم، فساد و ناامنی در جامعه گردد، لازم بلکه بر آن تأکید شده است و آیۀ ﴿قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ﴾[۲۳] بر این نوع انتقام اشاره دارد و انتقامی که در قیام جهانی حضرت مهدی (ع) از آن یاد میشود نیز انتقام پسندیده و لازم است و با استفاده از روایات، از دشمنان خداوند، قاتلان امام حسین (ع) پیامبر (ص)، اهل بیت (ع) و همۀ ستمدیدگان تاریخ انتقام میگیرد و به همین علت یکی از القاب آن حضرت منتقم است[۲۴].
انتقام مجاز
در اسلام اگر ظلم و ستم متوجه شخص انسان بوده و انتقام گرفتن او پیامدی برای دیگران نداشته باشد این کار جایز و روا خواهد بود و البته گرفتن انتقام از بدی کننده به طور مطلق و در همۀ موارد روا نیست، بلکه در مواردی که اسلام آن را روا دانسته جایز است[۲۵]، برخی از این موارد عبارت‌اند از:
- مورد استهزا قرار گرفتن: ﴿إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَمَا تَسْخَرُونَ﴾[۲۶]؛[۲۷]
- کشته شدن انسانی یا وارد شدن جراحتی بر او: ﴿أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَينَْ بِالْعَينِْ وَ الْأَنفَ بِالْأَنفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصَاصٌ﴾[۲۸]؛
- مُثله شدن (قطع شدن گوش، چشم و بینی توسط فرد دیگر) چه فرد مثله شده زنده باشد یا مرده: ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ﴾[۲۹]. همچنین جواز انتقام در مورد آیۀ ﴿الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ﴾[۳۰] نیز قابل استفاده است[۳۱].
در انتقام مجاز اسلام عفو را از انتقام بهتر دانسته و کسانی را که از حقوق خویش بگذرند مستحق پاداش و اجر الهی دانسته است: ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَلَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِكَ مَا عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ﴾[۳۲] و در روایات نیز آمده است که پیامبر هیچگاه برای حق شخصی از کسی انتقام نگرفت[۳۳] مگر اینکه محرمات الهی هتک میگردید[۳۴] و نیز آیۀ ﴿قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ﴾[۳۵] به گذشت یوسف (ع) از ظلم برادرانش و حتی سرزنش نکردن آنها اشاره دارد[۳۶] و اسلام نه تنها مؤمنان را به عفو و گذشت از حق خویش فرا میخواند بلکه به مؤمنان سفارش می‌کند بدی را با خوبی پاسخ دهند نه با بدی: ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾[۳۷]. انتقام مجاز شرایطی دارد مانند:
- رعایت اعتدال و حدود الهی: اگر فرد در گرفتن انتقام از حدّ اعتدال تجاوز کند ظالم شمرده شده و مورد خشم خداوند قرار خواهد گرفت[۳۸].
- یاری خواستن از دیگران و قانون در برخی موارد از جمله قصاص: فرد ستمدیده باید برای گرفتن حق خویش به خاطر جلوگیری از هرج و مرج از دیگران و قانون یاری طلبد[۳۹].
انتقام مذموم
در اسلام انتقام برخاسته از تعصب‌های جاهلانه، دشمنی‌های نابجا و همراه با تجاوز و تعدی ناروا و ناپسند است؛ زیرا در این انتقام‌ها نه تنها حقی به دست نیامده و ظلمی برطرف نمی‌گردد، بلکه خود موجب پایمال شدن حقوق دیگران و منشأ ظلم و فساد میشود و این امر مذمومی است[۴۰]. قرآن کریم در آیات متعدد به برخی از اینگونه انتقام‌های ناروا اشاره کرده و انتقامگیرندگان را به شدت مذمت کرده است مانند:
- انتقام فرعون از ساحران: ﴿قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا﴾[۴۱].[۴۲].
- انتقام اصحاب اخدود از مسیحیان نجران: ﴿قُتِلَ أَصحَْابُ الْأُخْدُود النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ إِذْ هُمْ عَلَيهَْا قُعُودٌ وَ هُمْ عَلىَ مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شهُُودٌ وَ مَا نَقَمُواْ مِنهُْمْ إِلَّا أَن يُؤْمِنُواْ بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الحَْمِيدِ الَّذِى لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلىَ كلُِّ شىَْءٍ شهَِيدٌ إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُواْ المُْؤْمِنِينَ وَ المُْؤْمِنَاتِ ثمَُّ لَمْ يَتُوبُواْ فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَ لهَُمْ عَذَابُ الحَْرِيقِ﴾[۴۳] و...[۴۴].
جستارهای وابسته
پرسش مستقیم
پرسش‌های وابسته
- ماهیت قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- اهداف قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- برنامه‌های امام مهدی برای قیام چیست؟ (پرسش)
- شیوه قیام امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
- آیا قیام امام مهدی حتمی است؟ (پرسش)
- عناصر قیام امام مهدی چیستند؟ (پرسش)
- گستره فتوحات قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- اساس و بنیان حرکت و نهضت حضرت مهدی آیا بر پایه معجزه است یا روندی عادی و طبیعی مانند انقلاب‌های دیگر جهان دارد؟ (پرسش)
- آیا هنگامی که امام مهدی ظهور می‌کنند تجهیزات امروزی به همین شکل باقی میمانند؟ (پرسش)
- بعضی می‌گویند وقتی که امام مهدی ظهور میفرمایند خیلی از علماء به مخالفت با ایشان برمیخیزند آیا سند روایی دارد؟ (پرسش)
- آیا امام مهدی پس از ظهور از قاتلان امام حسین انتقام خواهد گرفت؟ (پرسش)
- آیا قیام مسلحانه امام مهدی با آیه لا اکراه فی الدین منافات ندارد؟ (پرسش)
- آیا امام مهدی با اجبار اسلام را در جهان برپا می‌کند یا عملکرد ایشان است که اسلام را جهانگیر می‌کند؟ (پرسش)
- حضور و آمادگی چه تعدادی از یاران امام مهدی برای قیام وی کفایت می‌کند؟ (پرسش)
- موانع قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- موانع قیام امام مهدی چگونه رفع میشود؟ (پرسش)
- آیا امام مهدی هنگام قیام سوار بر اسب است؟ (پرسش)
- چه گروه‌هایی از مشرق زمین برای یاری امام مهدی قیام می‌کنند؟ (پرسش)
- پس از ظهور دشمنان چگونه به جنگ با امام مهدی می‌روند؟ (پرسش)
- گستره فتوحات قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- امام مهدی از چه گروه‌هایی انتقام میگیرد؟ (پرسش)
- چه بشارت‌هایی در ادیان گوناگون به قیام امام مهدی داده شده است؟ (پرسش)
- پاداش کشته شدن در رکاب امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- علل گرایش عمومی مردم به قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- دلایل پیروزی قیام امام مهدی چیست؟ (پرسش)
منابع
پانویس
- ↑ مفردات، ص۸۲۲؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۲۷۲.
- ↑ مجمع البحرین، ج۲، ص۳۶۶؛ لغتنامه، ج۲، ص۲۹۶۷.
- ↑ زاد المسیر، ج۲، ص۴۲۷.
- ↑ التحقیق، ج۱۲، ص۲۲۷.
- ↑ جامعالسعادات، ج۱،ص۳۳۴؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۲، ص۸۶.
- ↑ «و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی به سوی قوم آنان فرستادیم که برای آنها برهان‌ها (ی روشن) آوردند و ما از گناهکاران انتقام گرفتیم و یاری مؤمنان بر ما واجب است» سوره روم، آیه ۴۷
- ↑ «و آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آن خداوند است (و بندگان را می‌آزماید) تا بدکاران را برای آنچه کرده‌اند کیفر دهد و آنان را که نیکی ورزیده‌اند، به نیکی پاداش بخشد» سوره نجم، آیه ۳۱.
- ↑ «و خداوند پیروزمندی دادستاننده است» سوره آل عمران، آیه ۴.
- ↑ «و تو ما را کیفر نمی‌دهی مگر برای آنکه ما به نشانه‌های پروردگارمان هنگامی که به ما رسید» سوره اعراف، آیه ۱۲۶.
- ↑ «و با آنان کینه‌توزی نکردند مگر از آن رو که آنان به خداوند پیروزمند ستوده، ایمان داشتند،» سوره بروج، آیه ۸.
- ↑ «جز آنان که ایمان دارند و کارهای شایسته انجام می‌دهند و خداوند را بسیار یاد می‌کنند و پس از آنکه ستم دیده باشند داد می‌ستانند و آنان که ستم ورزیده‌اند به زودی خواهند دانست که به کدام بازگشتگاه باز خواهند گشت» سوره شعراء، آیه ۲۲۷
- ↑ «و آنان که چون بدیشان ستم رسد داد (خود) می‌ستانند» سوره شوری، آیه ۳۹.
- ↑ «با آنان پیکار کنید تا خداوند آنها را به دست شما عذاب کند و خوارشان گرداند و شما را بر آنان پیروزی دهد و دل‌های گروهی مؤمن را خنک گرداند و خشم دل‌های آنان را بزداید و خداوند از هر که خواهد توبه می‌پذیرد و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۱۴ ـ ۱۵
- ↑ «پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید» سوره بقره، آیه ۱۹۴
- ↑ «و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید و اگر شکیبایی پیشه کنید همان برای شکیبایان بهتر است» سوره نحل، آیه ۱۲۶
- ↑ «و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است» سوره شوری، آیه ۴۰.
- ↑ «و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگانی (نهفته) است؛ باشد که شما پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۷۹.
- ↑ المبسوط، ج۲۶، ص۶۱.
- ↑ اخلاق، ص۳۲۳؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۲، ص۸۷.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۲، ص۸۶؛ نثر طوبی، ص۴۹۵.
- ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
- ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
- ↑ «با آنان پیکار کنید تا خداوند آنها را به دست شما عذاب کند و خوارشان گرداند و شما را بر آنان پیروزی دهد و دل‌های گروهی مؤمن را خنک گرداند و خشم دل‌های آنان را بزداید» سوره توبه، آیه ۱۴ ـ ۱۵
- ↑ ر. ک: سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت، ص۸۴ ـ۸۶.
- ↑ جامعالسعادات، ج۱، ص۳۳۴؛ محجة البیضاء، ج۵، ص۳۱۵.
- ↑ «اگر ما را ریشخند کنید ما نیز شما را همانند ریشخندی که می‌کنید ریشخند خواهیم کرد» سوره هود، آیه ۳۸.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۰، ص۲۲۵.
- ↑ سوره مائده، آیه ۴۵.
- ↑ «و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید» سوره نحل، آیه ۱۲۶.
- ↑ «آدمی در برابر آدمی و چشم در برابر چشم و بینی در برابر بینی قصاص دارند» سوره مائده، آیه ۴۵.
- ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
- ↑ «و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است، بی‌گمان او ستمگران را دوست نمی‌دارد و بر آنانکه پس از ستم دیدن داد ستانند ایرادی نیست» سوره شوری، آیه ۴۰ ـ ۴۱
- ↑ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۷؛ التحریر والتنویر، ج۲۴، ص۲۹۲.
- ↑ التحریر والتنویر، ج۲۴، ص۲۹۲؛ کنزالعمال، ج۷، ص۲۲۱.
- ↑ «(یوسف) گفت: امروز (دیگر) بر شما سرزنشی نیست، خداوند شما را ببخشاید و او مهربان‌ترین مهربانان است» سوره یوسف، آیه ۹۲.
- ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
- ↑ «نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه (دیگران را از چالش با خود) باز دار، ناگاه آن کس که میان تو و او دشمنی است چون دوستی مهربان می‌گردد» سوره فصلت، آیه ۳۴.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۸، ص۶۷.
- ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
- ↑ ر. ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ص۱۹۴ـ ۱۹۹.
- ↑ «فرعون گفت: آیا پیش از آنکه من به شما اجازه دهم به او ایمان آورده‌اید؟ سوگند می‌خورم که دست‌ها و پاهایتان را چپ و راست خواهم برید سپس همگی شما را به دار خواهم آویخت تو ما را کیفر نمی‌دهی مگر برای آنکه ما به نشانه‌های پروردگارمان هنگامی که به ما رسید ایمان آوردیم» سوره اعراف، آیه ۱۲۳ ـ ۱۲۶
- ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
- ↑ سورۀ بروج، آیات ۴ ـ ۱۰
- ↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟