نظارت: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۵۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{ویرایش غیرنهایی}}
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[نظارت در حقوق اسلامی]] - [[نظارت در فقه سیاسی]] - [[نظارت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] | پرسش مرتبط  = }}
{{نبوت}}
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[نظارت در قرآن]] | [[نظارت در حدیث]] | [[نظارت در کلام اسلامی]]</div>
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[نظارت (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">
==مقدمه==
#{{متن قرآن|وَمَا تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَلَا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ وَمَا يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ وَلَا أَصْغَرَ مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْبَرَ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ}}<ref>«و تو در هیچ کاری نیستی و از آن هیچ قرآنی نمی‌خوانی و (نیز شما) هیچ کاری نمی‌کنید مگر همین که بدان می‌پردازید، ما بر شما گواهیم و همسنگ ذرّه‌ای در زمین یا در آسمان، از پروردگارت پنهان نمی‌ماند و هیچ چیز کوچک‌تر و یا بزرگ‌تر از آن نیست مگر که در کتابی روشنگر آمده است» سوره یونس، آیه ۶۱.</ref>.
#{{متن قرآن|وَتَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ * الَّذِي يَرَاكَ حِينَ تَقُومُ}}<ref>«و بر آن پیروزمند بخشاینده توکل کن * همان که چون (به نماز) برخیزی تو را می‌نگرد» سوره شعراء، آیه ۲۱۷-۲۱۸.</ref>.
#{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَحْلَلْنَا لَكَ أَزْوَاجَكَ اللَّاتِي آتَيْتَ أُجُورَهُنَّ وَمَا مَلَكَتْ يَمِينُكَ مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَيْكَ وَبَنَاتِ عَمِّكَ وَبَنَاتِ عَمَّاتِكَ وَبَنَاتِ خَالِكَ وَبَنَاتِ خَالَاتِكَ اللَّاتِي هَاجَرْنَ مَعَكَ وَامْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِيِّ إِنْ أَرَادَ النَّبِيُّ أَنْ يَسْتَنْكِحَهَا خَالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ قَدْ عَلِمْنَا مَا فَرَضْنَا عَلَيْهِمْ فِي أَزْوَاجِهِمْ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ لِكَيْلَا يَكُونَ عَلَيْكَ حَرَجٌ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا *تُرْجِي مَنْ تَشَاءُ مِنْهُنَّ وَتُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشَاءُ وَمَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكَ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَلَا يَحْزَنَّ وَيَرْضَيْنَ بِمَا آتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَلِيمًا}}<ref>«ای پیامبر! ما آن همسرانت را که مهرشان را داده‌ای بر تو حلال کرده‌ایم و (نیز) کنیزانی را از آنچه خداوند به تو (در جنگ‌ها) به غنیمت داده است و دختران عموها و دختران عمّه‌ها و دختران دایی‌ها و دختران خاله‌هایت را که با تو هجرت کرده‌اند و هر زن مؤمنی را که خود را به پیامبر ببخشد- اگر پیامبر بخواهد او را به همسری برگزیند- در حالی که این ویژه توست نه مؤمنان؛ ما نیک می‌دانیم که برای آنان در مورد همسران و کنیزهاشان چه مقرّر داشته‌ایم؛ تا برای تو تنگنایی نباشد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است * (اختیار با توست که موعد) هر یک از آنان را که خواستی واپس افکنی و هر کدام را خواستی نزد خود جای دهی و اگر هر یک از آنان را که وا نهاده بودی بخواهی، بر تو گناهی نیست؛ این، بدان نزدیک‌تر است که چشم آنان روشن گردد و اندوهگین نگردند و همگی به آنچه تو به آنان داده‌ای خشنود شوند و خداوند آنچه در دل‌هایتان می‌گذرد می‌داند و خداوند دانای بردبار است» سوره احزاب، آیه ۵۰-۵۱.</ref>.
==نکات==
در آیات فوق این موضوع مطرح گردیده که پیامبر اکرم تحت نظارت کامل خداوند و بر همه شئون او ناظراست، حتی به آن‌چه در قلب او می‌گذرد: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ... وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا فِي قُلُوبِكُمْ...}}، {{متن قرآن|وَمَا تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَلَا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ وَمَا يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ وَلَا أَصْغَرَ مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْبَرَ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ}}، {{متن قرآن|وَتَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ * الَّذِي يَرَاكَ حِينَ تَقُومُ}} و ناظر بر مؤمنان است، چنان‌که شاهد بر اعمال آنان است<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۲، ص ۵۸۹.</ref>.


==جستارهای وابسته==
'''«نظارت»''' به معنای نگاه، معاینه کردن و [[تأمل]] و دقت در امری، عبارت از [[مراقبت]] انجام یک عمل در راستای ضوابط، اهداف و خط‌مشی‌های از پیش تعیین شده آن است، تا ضمن رعایت همه مقررات به نتیجه یا نتایج مطلوب خود برسد. ریشه [[اعتقاد]] به نظارت در انجام [[مسئولیت‌ها]] و [[ضرورت]] آن در [[اندیشه]] [[اسلامی]] از اصل [[اعتقادی]] نظارت [[خدا]] بر [[اعمال انسان]] ناشی می‌شود. در حوزه [[اندیشه سیاسی]]، برای مهار و کنترل قدرت، دو روش اساسی وجود دارد: مهار درونی قدرت و نظارت بیرونی.
* [[نظارت اداری]]
* [[نظارت استصوابی]]
* [[نظارت استطلاعی]]
* [[نظارت عمومی]]
* [[نظارت برون سازمانی]]
* [[نظارت درون سازمانی]]
* [[الناظر فی امور المسلمین]]
* [[نصیحت ائمه مسلمین]]


==منابع==
== مقدمه ==
# [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۲ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم''']]
یکی از حقوقی که در تعیین قلمرو آزادی سیاسی مورد [[تأیید]] و تأکید قرار گرفته و می‌گیرد، حق نظارت است. نظارت، فعالیتی است که بایدها را با هست‌ها، مطلوب‌ها را با موجودها و پیش‌بینی‌ها را با عملکردها مقایسه می‌کند و نتیجه این مقایسه تصویر روشنی از تشابه یا تمایز بین این دو گروه از عوامل خواهد بود که در اختیار مدیران [[سازمان]] قرار می‌گیرد<ref>ر.ک: رضا دلاوری، نظارت بر قدرت از دیدگاه قرآن، ص۷۶.</ref>. تعریفی که در [[حقوق اساسی]] آمده است، رویکردی اجرایی‌تر دارد. نظارت، بررسی و ممیزی و ارزشیابی کارهای انجام شده یا در حین انجام و انطباق آنها با تصمیم‌های اتخاذشده و همچنین با [[قانون]] و مقررات در جهت [[جلوگیری از انحراف]] اجرایی<ref>ابوالفضل قاضی، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی ص۳۵۲.</ref> است؛ به هر حال در فرایند نظارت، ارزیابی همیشگی برای تطبیق [[رفتار]] و عملکرد افراد با معیارهای هر [[نظام]] وجود دارد. این نکته دقیق در تجربیات [[عقلی]] بشری نیز قابل ردیابی است. [[جان]] استوارت میل، می‌نویسد: تنها محرکی که می‌تواند دستگاه [[دولت]] را وادار کند که [[خواب]] نرود و فعالیت خود را بهتر و عالی‌تر کند، منتقد و ناظری است که همان هوش و کاردانی [[اهل]] این دستگاه را داشته باشد، ولی از خارج دستگاه، مواظب آن باشد، در امور اساسی [[کشور]] بتواند رأی صحیح و نظر صائب داشته باشد و هیئتی داشته باشیم که منشأ [[اصلاح]] و بهبود امور شوند<ref>جان استوارت میل، در آزادی، ص۲۶۲.</ref>.<ref>[[سید کاظم سیدباقری|سیدباقری، سید کاظم]]، [[آزادی سیاسی از منظر قرآن کریم (کتاب)|آزادی سیاسی از منظر قرآن کریم]] ص ۱۵۰.</ref>
==پانویس==
 
{{یادآوری پانویس}}
== معناشناسی ==
{{پانویس2}}
«نظارت» به معنای نگاه، معاینه کردن و [[تأمل]] و دقت در امری، اعم از مادی و [[معنوی]]<ref>مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۲/۱۸۴.</ref> و [[مراقبت]] در اجرای امری<ref>دهخدا، لغتنامه، ۱۳/۱۹۹۴۶.</ref> است. ناظر به کسی گفته می‌شود که برای نظارت و رسیدگی به کاری تعیین شده‌ است<ref>عمید، فرهنگ فارسی، ۱۱۴۹–۱۱۵۰.</ref>. نظارت به دو قسم کلی درونی و بیرونی تقسیم شده‌ است. نظارت بیرونی با زندگی اجتماعی و [[سیاسی]] [[انسان‌ها]] ارتباط دارد و برای سالم‌سازی و [[رشد]] و بالندگی [[جامعه]] و تحقق آرمان‌ها و مهار [[صاحبان قدرت]]، اهمیت ویژه‌ای دارد<ref>جوان آراسته، گزینش رهبر و نظارت بر او، ۱۸۱.</ref>. نظارت بیرونی را به نظارت مردمی و [[حکومتی]] و نظارت حکومتی را نیز به درون‌سازمانی و برون‌سازمانی تقسیم کرده‌اند<ref>[[محمد هادی احمدی|احمدی، محمد هادی]]، [[نظارت (مقاله)|مقاله «نظارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱۰]]، ص۳۰–۳۷.</ref>.
 
«نظارت» به معنای عام، عبارت از قراردادن یک جریان و عمل ممتد و یا تدریجی الحصول در چشم‌انداز و معرض [[شهود]] است، اما در مفهوم خاص آنکه در [[سازمان]] [[اداری]] کشوری و به ویژه در حقوق اداری به‌کار رفته، عبارت از [[مراقبت]] انجام یک عمل در راستای ضوابط، اهداف و خط‌مشی‌های از پیش تعیین شده آن است، تا ضمن رعایت همه مقررات به نتیجه یا نتایج مطلوب خود برسد. استفاده از واژه خارجی کنترل که بیشتر کاربرد در [[علوم]] مکانیک دارد، با معنای دوم سازگار است. «کنترل [[سیستم]] عبارت از تلاش منظمی است که در جهت رسیدن به اهداف استاندارد از طریق مقایسه اجزای [[واقعی]] با استانداردهای از پیش تعیین شده و سرانجام تعیین [[میزان]] [[انحرافات]] احتمالی و سنجش [[ارزش]] آنها به روند اجرایی که دربرگیرنده حداکثر کارآیی است»<ref>دکتر رضائیان، اصول مدیریت، ص۲۳۸.</ref>.<ref>فقه سیاسی، ج۷، ص۵۴۰ – ۵۳۹.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۲ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی ج۲]]، ص ۶۸۳.</ref>
 
== پیشینه ==
[[نظارت و کنترل]] در میان سومریان، [[مصریان]]، چینی‌ها و [[ایرانیان]] باستان رایج بوده است و آثار کتاب‌های باقی‌مانده از آن دوران، پر از مفاهیمی چون [[برنامه‌ریزی]]، تقسیم کار، کنترل و نظارت و [[رهبری]] است<ref>محسن شیخی، نظارت و بازرسی، ۲۶–۲۷.</ref>. در غرب، در قرون وسطا، [[حکومت‌های استبدادی]] زیر [[پرچم]] حمایت کلیسا، به عنوان [[جانشین خدا]] [[حکومت]] می‌کردند و در مقابل [[مردم]] پاسخگو نبودند؛ از این‌رو در [[فلسفه سیاسی]] معاصر تلاش شد با [[نظریه تفکیک قوا]] و تمرکز زدایی از [[قدرت سیاسی]]، [[قدرت]] میان قوای سه‌گانه پخش شود<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ه ـ ح.</ref> تا زمینه‌های [[فساد]] و [[سوء]] استفاده از قدرت از میان برود<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ج.</ref>.
 
نظارت در نظام مدیریتی [[اسلام]]، یکی از عناصر اصلی اداره امور جامعه است و با شیوه‌های [[مدیریتی]] جدید مطابقت دارد، به‌ویژه [[نظارت همگانی]] و متقابل مردم و [[دولت]]، از اهمیت بسزایی برخوردار است و ناشی از [[میزان]] درجه و اعتبار [[جایگاه مردم]] در [[نظام سیاسی اسلام]] است<ref>ملک‌افضلی، نظارت در سیره حکومتی پیامبر اکرم{{صل}}، ۸۴.</ref>.<ref>[[محمد هادی احمدی|احمدی، محمد هادی]]، [[نظارت (مقاله)|مقاله «نظارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱۰]]، ص۳۰–۳۷.</ref>
 
== نظارت در اسلام ==
در [[دین مبین اسلام]]، نظارت، جایگاه ارزشمندی دارد؛ ریشه [[اعتقاد]] به نظارت در انجام [[مسئولیت‌ها]] و [[ضرورت]] آن در [[اندیشه]] [[اسلامی]] از اصل [[اعتقادی]] نظارت [[خدا]] بر [[اعمال انسان]] ناشی می‌شود؛ گونه نظارت خدا بر [[اعمال انسان‌ها]] را به این صورت می‌توان برشمرد:
# '''[[علم]] و هشیاری خدا نسبت به اعمال انسان:''' [[خداوند]] بر همه چیز عالم است<ref>{{متن قرآن|... وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}} «... و بدانید که خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۴۴؛ {{متن قرآن|يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ}} «آنچه را در آسمان‌ها و زمین است می‌داند و آنچه را پنهان یا آشکار می‌کنید می‌داند و خداوند به اندیشه‌ها داناست» سوره تغابن، آیه ۴.</ref> و او [[بصیر]] و بر همه امور هشیار و ناظر بر اعمال انسان است: {{متن قرآن|وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}<ref>«و خداوند بدانچه می‌کنید بیناست» سوره ممتحنه، آیه ۳.</ref>.
# '''مأموران [[الهی]] بر [[مراقبت]] [[انسان]]:''' «رقیب» و «عتید» موظف به ثبت اعمال انسان هستند: {{متن قرآن|مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ}}<ref>«هیچ سخنی بر زبان نمی‌آورد مگر آنکه نزد او فرشته مراقبی حاضر است (تا آن سخن را بنویسد)» سوره ق، آیه ۱۸.</ref>.
# '''اندام‌های بدن انسان:''' تمامی اعضا و سلول‌های بدن انسان ناظر بر اعمال انسان و [[شاهد]] و [[گواه]] آن خواهد بود: {{متن قرآن|يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref>«روزی که زبان و دست و پای آنها بدانچه می‌کرده‌اند به زیان آنها، گواهی می‌دهد» سوره نور، آیه ۲۴.</ref>.
# '''[[جهان]] آیینه عمل انسان:''' اعمال انسان در جهان گم نمی‌شود و نه‌تنها جهان ماده شاهد اعمال انسان است.
# '''[[تجسم اعمال]]:''' بارزترین گونه‌های نظارت خدا بر اعمال انسان، تجسم اعمال است که در قالب‌های مناسب ظهور می‌یابند و بدون نیاز به [[گواهی]] در کنار وجود [[انسان]] [[شاهد]] عینی محسوب می‌شوند: {{متن قرآن|وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا}}<ref>«و آنچه کرده‌اند پیش چشم می‌یابند» سوره کهف، آیه ۴۹.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۲ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی ج۲]]، ص ۶۸۴؛ [[محمد هادی احمدی|احمدی، محمد هادی]]، [[نظارت (مقاله)|مقاله «نظارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱۰]]، ص۳۰–۳۷.</ref>
 
== نظارت بیرونی و درونی ==
در حوزه [[اندیشه سیاسی]]، برای مهار و کنترل قدرت، دو روش اساسی<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۱۴۶.</ref>، وجود دارد:
# مهار درونی قدرت: بر اساس این روش، [[حاکم]] باید دارای ویژگی‌ها و اوصاف خاصی باشد که وی را از [[سوء]] استفاده از [[قدرت]] بازدارد و به سوی [[عدالت]] ببرد. [[امام خمینی]] [[معتقد]] بود [[حاکم اسلامی]] باید دارای عدالت و کمال [[اعتقادی]] و [[اخلاقی]] باشد<ref>امام خمینی، ولایت فقیه، ۴۹.</ref>.
# نظارت بیرونی: در این روش، نهادهای خاصی برای جلوگیری از تمرکز قدرت و مهار آن تشکیل می‌شوند<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۱۴۶.</ref>.<ref>[[محمد هادی احمدی|احمدی، محمد هادی]]، [[نظارت (مقاله)|مقاله «نظارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱۰]]، ص۳۰–۳۷.</ref>
 
=== نظارت درونی ===
از آنجاکه [[قدرت]]، بدون نظارت، باعث [[فساد]] [[حاکم]] و [[جامعه]] می‌شود، باید علاوه بر نظارت بیرونی، نظارت درونی نیز وجود داشته باشد. نظارت درونی که به معنای مراقبت شخص از کارهای خود برای دوری از فساد و [[گناه]] است، با صفات و ملکاتی حاصل می‌شود که [[انسان‌ها]] برای رسیدن به کمال و [[سعادت]] در درون خود ایجاد می‌کنند.<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۱۴۶.</ref> تأکید فراوان بر نظارت درونی و کسب شرایط لازم برای به دست‌گرفتن مسئولیت در [[نظام اسلامی]]، نشان از اهمیت این موضوع در [[اسلام]] دارد<ref>ورعی، نظارت بر قدرت سیاسی، ۶/۲۷۳.</ref>. این نظارت گرچه به همه [[مردم]] توصیه شده است، به دلیل [[اهمیت حکومت]] و تأثیر بسیار آن بر [[جامعه]]، برای [[حاکمان]] لازم شمرده شده است<ref>ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۱۴۷.</ref>.
 
[[مسلمانان]] به [[حکم عقل]] ملزم‌اند در تعیین حاکم خویش، علاوه بر در نظر گرفتن چهار ویژگی عمومی (قدرت، [[عقل]]، [[علم]] و [[امانت]])، [[آگاهی]] کامل وی به مقررات و دستورهای اسلام و حتی اعلمیت و [[پاکدامنی]] و [[صداقت]] او در این زمینه و در مجموع عدالتِ او را در نظر بگیرند<ref>منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱/۲۷۵–۲۷۶.</ref>.<ref>[[محمد هادی احمدی|احمدی، محمد هادی]]، [[نظارت (مقاله)|مقاله «نظارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱۰]]، ص۳۰–۳۷.</ref>
 
== [[نظارت عمومی]] ==
منظور از نظارت عمومی، نظارت مردم بر عملکرد [[کارگزاران حکومتی]] است تا هرگز از مسیر [[عدل]] و دستورهای اسلام تخلف نورزند. هرکس می‌تواند این تخلف را به اطلاع [[حاکم]] [[مسلمانان]] و یا [[کارگزار]] منطقه‌ای خاص برساند و مانع ادامۀ کار خلافشان شود.
 
برای [[نظارت عمومی]] و مشخص شدن ناظران عام، در فرهنگ اسلامی واژگان و عناوینی چند به کار رفته که باید به آنها توجه کرد. این عناوین گرچه به ظاهر عنوان نظارتی ندارند، با اندکی [[تأمل]] و مروری گذرا در سابقۀ آنها در منابع دینی آشکار می‌شود که اساس آنها برای نظارت داوطلبانه و غیر رسمی است:
# '''[[امر به معروف و نهی از منکر]]:''' امربه معروف در فرهنگ دینی در سالم‌سازی [[جامعه]] و [[جلوگیری از فساد]] [[حاکمان]]، نوعی وظیفۀ دینی محسوب می‌‌شود که فواید فراوان در [[جوامع اسلامی]] دارد.
# '''نُصْح و [[خیرخواهی]]:''' خیرخواهی برای [[مردم]] و برای حاکم و [[کارگزاران]] جامعه که به گونه‌ای در کنترل آنان نقش دارد و [[وظیفه]] ای [[دینی]] برای یکایک مردم قلمداد می‌‌گردد.
# '''[[مشورت]]:''' مشورت به ظاهر نقشی در نظارت در گذشته مانند امروز نداشته ولی به دلیل [[احساس مسئولیت]] وظیفه در بیان دیدگاه درست دربارۀ موضوعات مطرح شده، جنبۀ نظارتی نیز مییابد. زمانی که توجه کنیم گروههایی باید در مسائل مهم نظر بدهند، بدیهی است که نظرشان دربارۀ موضوعات مختلف در هیئت تصمیم ساز و تصمیم گیران، باعث می‌شود که اجرای آن تصمیم را پی‌گیرند و چنانچه تخلفی از تصمیم‌های گرفته شده انجام بگیرد، به حاکم یا [[کارگزاران حکومتی]] گوشزد کنند. امروزه مجالس [[قانون‌گذاری]] بر عملکرد [[دولت‌ها]] نظارت دارند. به تعبیر دیگر، [[مشاوران]] در تصمیم‌سازی نقش داشته و برنامه‌های اعلام شده را نظارت می‌کنند و [[مشکلات]] و موانع آن را [[شناسایی]] و برطرف می‌کنند.
# '''نظارت پنهانی:''' منظور، گزارش‌های اطلاعاتی است که مردم دربارۀ تخلفات کارگزاران، به حاکم و [[مسئولان]] تصمیم گیرنده می‌‌رسانند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴]]، ص ۵۴۵ - ۵۴۶.</ref>.
 
== منابع ==
{{منابع}}
# [[پرونده: 1100733.jpg|22px]] [[سید کاظم سیدباقری|سیدباقری، سید کاظم]]، [[آزادی سیاسی از منظر قرآن کریم (کتاب)|'''آزادی سیاسی از منظر قرآن کریم''']]
# [[پرونده:1100701.jpg|22px]] [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۲ (کتاب)|'''دانشنامه فقه سیاسی ج۲''']]
# [[پرونده: 1100831.jpg|22px]] [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴ (کتاب)|'''سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴''']]
# [[پرونده:IM009957.jpg|22px]] [[محمد هادی احمدی|احمدی، محمد هادی]]، [[نظارت (مقاله)|مقاله «نظارت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱۰ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۱۰''']]
{{پایان منابع}}
 
== پانویس ==
{{پانویس}}
 
{{مشارکت}}


[[رده:نظارت]]
[[رده:نظارت]]
[[رده:مدخل]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۲ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۵۲

نظارت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نظارت در حقوق اسلامی - نظارت در فقه سیاسی - نظارت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

«نظارت» به معنای نگاه، معاینه کردن و تأمل و دقت در امری، عبارت از مراقبت انجام یک عمل در راستای ضوابط، اهداف و خط‌مشی‌های از پیش تعیین شده آن است، تا ضمن رعایت همه مقررات به نتیجه یا نتایج مطلوب خود برسد. ریشه اعتقاد به نظارت در انجام مسئولیت‌ها و ضرورت آن در اندیشه اسلامی از اصل اعتقادی نظارت خدا بر اعمال انسان ناشی می‌شود. در حوزه اندیشه سیاسی، برای مهار و کنترل قدرت، دو روش اساسی وجود دارد: مهار درونی قدرت و نظارت بیرونی.

مقدمه

یکی از حقوقی که در تعیین قلمرو آزادی سیاسی مورد تأیید و تأکید قرار گرفته و می‌گیرد، حق نظارت است. نظارت، فعالیتی است که بایدها را با هست‌ها، مطلوب‌ها را با موجودها و پیش‌بینی‌ها را با عملکردها مقایسه می‌کند و نتیجه این مقایسه تصویر روشنی از تشابه یا تمایز بین این دو گروه از عوامل خواهد بود که در اختیار مدیران سازمان قرار می‌گیرد[۱]. تعریفی که در حقوق اساسی آمده است، رویکردی اجرایی‌تر دارد. نظارت، بررسی و ممیزی و ارزشیابی کارهای انجام شده یا در حین انجام و انطباق آنها با تصمیم‌های اتخاذشده و همچنین با قانون و مقررات در جهت جلوگیری از انحراف اجرایی[۲] است؛ به هر حال در فرایند نظارت، ارزیابی همیشگی برای تطبیق رفتار و عملکرد افراد با معیارهای هر نظام وجود دارد. این نکته دقیق در تجربیات عقلی بشری نیز قابل ردیابی است. جان استوارت میل، می‌نویسد: تنها محرکی که می‌تواند دستگاه دولت را وادار کند که خواب نرود و فعالیت خود را بهتر و عالی‌تر کند، منتقد و ناظری است که همان هوش و کاردانی اهل این دستگاه را داشته باشد، ولی از خارج دستگاه، مواظب آن باشد، در امور اساسی کشور بتواند رأی صحیح و نظر صائب داشته باشد و هیئتی داشته باشیم که منشأ اصلاح و بهبود امور شوند[۳].[۴]

معناشناسی

«نظارت» به معنای نگاه، معاینه کردن و تأمل و دقت در امری، اعم از مادی و معنوی[۵] و مراقبت در اجرای امری[۶] است. ناظر به کسی گفته می‌شود که برای نظارت و رسیدگی به کاری تعیین شده‌ است[۷]. نظارت به دو قسم کلی درونی و بیرونی تقسیم شده‌ است. نظارت بیرونی با زندگی اجتماعی و سیاسی انسان‌ها ارتباط دارد و برای سالم‌سازی و رشد و بالندگی جامعه و تحقق آرمان‌ها و مهار صاحبان قدرت، اهمیت ویژه‌ای دارد[۸]. نظارت بیرونی را به نظارت مردمی و حکومتی و نظارت حکومتی را نیز به درون‌سازمانی و برون‌سازمانی تقسیم کرده‌اند[۹].

«نظارت» به معنای عام، عبارت از قراردادن یک جریان و عمل ممتد و یا تدریجی الحصول در چشم‌انداز و معرض شهود است، اما در مفهوم خاص آنکه در سازمان اداری کشوری و به ویژه در حقوق اداری به‌کار رفته، عبارت از مراقبت انجام یک عمل در راستای ضوابط، اهداف و خط‌مشی‌های از پیش تعیین شده آن است، تا ضمن رعایت همه مقررات به نتیجه یا نتایج مطلوب خود برسد. استفاده از واژه خارجی کنترل که بیشتر کاربرد در علوم مکانیک دارد، با معنای دوم سازگار است. «کنترل سیستم عبارت از تلاش منظمی است که در جهت رسیدن به اهداف استاندارد از طریق مقایسه اجزای واقعی با استانداردهای از پیش تعیین شده و سرانجام تعیین میزان انحرافات احتمالی و سنجش ارزش آنها به روند اجرایی که دربرگیرنده حداکثر کارآیی است»[۱۰].[۱۱].[۱۲]

پیشینه

نظارت و کنترل در میان سومریان، مصریان، چینی‌ها و ایرانیان باستان رایج بوده است و آثار کتاب‌های باقی‌مانده از آن دوران، پر از مفاهیمی چون برنامه‌ریزی، تقسیم کار، کنترل و نظارت و رهبری است[۱۳]. در غرب، در قرون وسطا، حکومت‌های استبدادی زیر پرچم حمایت کلیسا، به عنوان جانشین خدا حکومت می‌کردند و در مقابل مردم پاسخگو نبودند؛ از این‌رو در فلسفه سیاسی معاصر تلاش شد با نظریه تفکیک قوا و تمرکز زدایی از قدرت سیاسی، قدرت میان قوای سه‌گانه پخش شود[۱۴] تا زمینه‌های فساد و سوء استفاده از قدرت از میان برود[۱۵].

نظارت در نظام مدیریتی اسلام، یکی از عناصر اصلی اداره امور جامعه است و با شیوه‌های مدیریتی جدید مطابقت دارد، به‌ویژه نظارت همگانی و متقابل مردم و دولت، از اهمیت بسزایی برخوردار است و ناشی از میزان درجه و اعتبار جایگاه مردم در نظام سیاسی اسلام است[۱۶].[۱۷]

نظارت در اسلام

در دین مبین اسلام، نظارت، جایگاه ارزشمندی دارد؛ ریشه اعتقاد به نظارت در انجام مسئولیت‌ها و ضرورت آن در اندیشه اسلامی از اصل اعتقادی نظارت خدا بر اعمال انسان ناشی می‌شود؛ گونه نظارت خدا بر اعمال انسان‌ها را به این صورت می‌توان برشمرد:

  1. علم و هشیاری خدا نسبت به اعمال انسان: خداوند بر همه چیز عالم است[۱۸] و او بصیر و بر همه امور هشیار و ناظر بر اعمال انسان است: وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ[۱۹].
  2. مأموران الهی بر مراقبت انسان: «رقیب» و «عتید» موظف به ثبت اعمال انسان هستند: مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ[۲۰].
  3. اندام‌های بدن انسان: تمامی اعضا و سلول‌های بدن انسان ناظر بر اعمال انسان و شاهد و گواه آن خواهد بود: يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ[۲۱].
  4. جهان آیینه عمل انسان: اعمال انسان در جهان گم نمی‌شود و نه‌تنها جهان ماده شاهد اعمال انسان است.
  5. تجسم اعمال: بارزترین گونه‌های نظارت خدا بر اعمال انسان، تجسم اعمال است که در قالب‌های مناسب ظهور می‌یابند و بدون نیاز به گواهی در کنار وجود انسان شاهد عینی محسوب می‌شوند: وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا[۲۲].[۲۳]

نظارت بیرونی و درونی

در حوزه اندیشه سیاسی، برای مهار و کنترل قدرت، دو روش اساسی[۲۴]، وجود دارد:

  1. مهار درونی قدرت: بر اساس این روش، حاکم باید دارای ویژگی‌ها و اوصاف خاصی باشد که وی را از سوء استفاده از قدرت بازدارد و به سوی عدالت ببرد. امام خمینی معتقد بود حاکم اسلامی باید دارای عدالت و کمال اعتقادی و اخلاقی باشد[۲۵].
  2. نظارت بیرونی: در این روش، نهادهای خاصی برای جلوگیری از تمرکز قدرت و مهار آن تشکیل می‌شوند[۲۶].[۲۷]

نظارت درونی

از آنجاکه قدرت، بدون نظارت، باعث فساد حاکم و جامعه می‌شود، باید علاوه بر نظارت بیرونی، نظارت درونی نیز وجود داشته باشد. نظارت درونی که به معنای مراقبت شخص از کارهای خود برای دوری از فساد و گناه است، با صفات و ملکاتی حاصل می‌شود که انسان‌ها برای رسیدن به کمال و سعادت در درون خود ایجاد می‌کنند.[۲۸] تأکید فراوان بر نظارت درونی و کسب شرایط لازم برای به دست‌گرفتن مسئولیت در نظام اسلامی، نشان از اهمیت این موضوع در اسلام دارد[۲۹]. این نظارت گرچه به همه مردم توصیه شده است، به دلیل اهمیت حکومت و تأثیر بسیار آن بر جامعه، برای حاکمان لازم شمرده شده است[۳۰].

مسلمانان به حکم عقل ملزم‌اند در تعیین حاکم خویش، علاوه بر در نظر گرفتن چهار ویژگی عمومی (قدرت، عقل، علم و امانت)، آگاهی کامل وی به مقررات و دستورهای اسلام و حتی اعلمیت و پاکدامنی و صداقت او در این زمینه و در مجموع عدالتِ او را در نظر بگیرند[۳۱].[۳۲]

نظارت عمومی

منظور از نظارت عمومی، نظارت مردم بر عملکرد کارگزاران حکومتی است تا هرگز از مسیر عدل و دستورهای اسلام تخلف نورزند. هرکس می‌تواند این تخلف را به اطلاع حاکم مسلمانان و یا کارگزار منطقه‌ای خاص برساند و مانع ادامۀ کار خلافشان شود.

برای نظارت عمومی و مشخص شدن ناظران عام، در فرهنگ اسلامی واژگان و عناوینی چند به کار رفته که باید به آنها توجه کرد. این عناوین گرچه به ظاهر عنوان نظارتی ندارند، با اندکی تأمل و مروری گذرا در سابقۀ آنها در منابع دینی آشکار می‌شود که اساس آنها برای نظارت داوطلبانه و غیر رسمی است:

  1. امر به معروف و نهی از منکر: امربه معروف در فرهنگ دینی در سالم‌سازی جامعه و جلوگیری از فساد حاکمان، نوعی وظیفۀ دینی محسوب می‌‌شود که فواید فراوان در جوامع اسلامی دارد.
  2. نُصْح و خیرخواهی: خیرخواهی برای مردم و برای حاکم و کارگزاران جامعه که به گونه‌ای در کنترل آنان نقش دارد و وظیفه ای دینی برای یکایک مردم قلمداد می‌‌گردد.
  3. مشورت: مشورت به ظاهر نقشی در نظارت در گذشته مانند امروز نداشته ولی به دلیل احساس مسئولیت وظیفه در بیان دیدگاه درست دربارۀ موضوعات مطرح شده، جنبۀ نظارتی نیز مییابد. زمانی که توجه کنیم گروههایی باید در مسائل مهم نظر بدهند، بدیهی است که نظرشان دربارۀ موضوعات مختلف در هیئت تصمیم ساز و تصمیم گیران، باعث می‌شود که اجرای آن تصمیم را پی‌گیرند و چنانچه تخلفی از تصمیم‌های گرفته شده انجام بگیرد، به حاکم یا کارگزاران حکومتی گوشزد کنند. امروزه مجالس قانون‌گذاری بر عملکرد دولت‌ها نظارت دارند. به تعبیر دیگر، مشاوران در تصمیم‌سازی نقش داشته و برنامه‌های اعلام شده را نظارت می‌کنند و مشکلات و موانع آن را شناسایی و برطرف می‌کنند.
  4. نظارت پنهانی: منظور، گزارش‌های اطلاعاتی است که مردم دربارۀ تخلفات کارگزاران، به حاکم و مسئولان تصمیم گیرنده می‌‌رسانند[۳۳].

منابع

  1. سیدباقری، سید کاظم، آزادی سیاسی از منظر قرآن کریم
  2. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۲
  3. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴
  4. احمدی، محمد هادی، مقاله «نظارت»، دانشنامه امام خمینی ج۱۰

پانویس

  1. ↑ ر.ک: رضا دلاوری، نظارت بر قدرت از دیدگاه قرآن، ص۷۶.
  2. ↑ ابوالفضل قاضی، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی ص۳۵۲.
  3. ↑ جان استوارت میل، در آزادی، ص۲۶۲.
  4. ↑ سیدباقری، سید کاظم، آزادی سیاسی از منظر قرآن کریم ص ۱۵۰.
  5. ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۲/۱۸۴.
  6. ↑ دهخدا، لغتنامه، ۱۳/۱۹۹۴۶.
  7. ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ۱۱۴۹–۱۱۵۰.
  8. ↑ جوان آراسته، گزینش رهبر و نظارت بر او، ۱۸۱.
  9. ↑ احمدی، محمد هادی، مقاله «نظارت»، دانشنامه امام خمینی ج۱۰، ص۳۰–۳۷.
  10. ↑ دکتر رضائیان، اصول مدیریت، ص۲۳۸.
  11. ↑ فقه سیاسی، ج۷، ص۵۴۰ – ۵۳۹.
  12. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۲، ص ۶۸۳.
  13. ↑ محسن شیخی، نظارت و بازرسی، ۲۶–۲۷.
  14. ↑ ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ه ـ ح.
  15. ↑ ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ج.
  16. ↑ ملک‌افضلی، نظارت در سیره حکومتی پیامبر اکرم(ص)، ۸۴.
  17. ↑ احمدی، محمد هادی، مقاله «نظارت»، دانشنامه امام خمینی ج۱۰، ص۳۰–۳۷.
  18. ↑ ... وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ «... و بدانید که خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۴۴؛ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ «آنچه را در آسمان‌ها و زمین است می‌داند و آنچه را پنهان یا آشکار می‌کنید می‌داند و خداوند به اندیشه‌ها داناست» سوره تغابن، آیه ۴.
  19. ↑ «و خداوند بدانچه می‌کنید بیناست» سوره ممتحنه، آیه ۳.
  20. ↑ «هیچ سخنی بر زبان نمی‌آورد مگر آنکه نزد او فرشته مراقبی حاضر است (تا آن سخن را بنویسد)» سوره ق، آیه ۱۸.
  21. ↑ «روزی که زبان و دست و پای آنها بدانچه می‌کرده‌اند به زیان آنها، گواهی می‌دهد» سوره نور، آیه ۲۴.
  22. ↑ «و آنچه کرده‌اند پیش چشم می‌یابند» سوره کهف، آیه ۴۹.
  23. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۲، ص ۶۸۴؛ احمدی، محمد هادی، مقاله «نظارت»، دانشنامه امام خمینی ج۱۰، ص۳۰–۳۷.
  24. ↑ ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۱۴۶.
  25. ↑ امام خمینی، ولایت فقیه، ۴۹.
  26. ↑ ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۱۴۶.
  27. ↑ احمدی، محمد هادی، مقاله «نظارت»، دانشنامه امام خمینی ج۱۰، ص۳۰–۳۷.
  28. ↑ ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۱۴۶.
  29. ↑ ورعی، نظارت بر قدرت سیاسی، ۶/۲۷۳.
  30. ↑ ایزدهی، مبانی فقهی نظارت بر قدرت، ۱۴۷.
  31. ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱/۲۷۵–۲۷۶.
  32. ↑ احمدی، محمد هادی، مقاله «نظارت»، دانشنامه امام خمینی ج۱۰، ص۳۰–۳۷.
  33. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴، ص ۵۴۵ - ۵۴۶.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=نظارت&oldid=1293681»