ختم نبوت

ختم نبوت یا خاتمیت (عربی: الخاتمية) اصطلاحی کلامی و به معنای این است که حضرت محمد (ص) آخرین پیامبر الهی است و بعد از او هیچ پیامبری مبعوث نمی‌شود.‌ خاتمیت از نگاه عالمان مسلمان از ضروریات دین اسلام شمرده شده است. در چهلمین آیه از سوره احزاب، صراحتا حضرت محمد (ص) با عنوان "خاتم النبیین" (پایان بخش پیامبران) معرفی شده است، همچنین در روایات متعددی از پیامبر اکرم (ص) و دیگر امامان معصوم (ع) به مسئله ختم نبوت اشاره شده است. مصون بودن قرآن از تحریف، جاودانگی و جامعیت قرآن، کمال و جامعیت اسلام و تکامل عقل بشر از جمله فلسفه‌های خاتمیت شمرده شده‌اند.

معناشناسی ختم نبوت

واژه خاتمیت که از اسم خاتم و از ریشه خ،ت،م ساخته شده است، در لغت عرب به معنای کلی "رسیدن به آخر"، "غیر قابل نفوذ"، "غیر قابل افزایش"، "پایان" و "انجام"، آمده است. ابن فارس معنای اصلی "ختم" را به پایان رسیدن میداند و میگوید اگر به مهر کردن "ختم" میگویند به خاطر این است که آخرین مرحله نگهداری از اشیاء مهر و موم کردن است. این منظور نیز با استناد به دو آیه ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ﴾ و ﴿طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ﴾، ختم و طبع را به یک معنی یعنی بستن و محکم کردن تا چیزی داخل نشود، می داند.

خاتمیت در اصطلاح کلامی و قرآنی بدین معناست که بعد از حضرت محمد (ص) هیچ پیامبری نخواهد آمد و ایشان پایان دهنده سلسله پیامبران الهی هستند.

تاریخچه بحث

مسئله خاتمیت در قرآن و روایات بیان شده و از ضروریات (بدیهیات روشن و واضح) دین اسلام شمرده می‌شود. هر چند این مسأله، به جهت اینکه از ضروریات دین استالگو:یادداشت تا دوران معاصر، به صورت مستقل و گسترده در آثار پیشینیان بررسی نشده است اما در زمان معاصر، با پیدایش برخی فرقه‌ها مانند بابیت و بهائیت که ادعای دین جدیدی داشتند که نتیجه‌ی آن منکر شدن این ضروری بود و همچنین بروز رویکرد متمایز از نگاه سنتی به دین و ایجاد سوال‌های ناشی از دوران نوین و متاثر از نظریه تجربه دینی اقبال لاهوری، عالمان دینی درصدد پاسخ برآمده و در این موضوع به صورت خاص آثاری به نگارش درآورده و خاتمیت را به صورت مستقل بررسی کردند.

شهید مطهری از اولین اندیشمندانی بود که در کتابی با عنوان خاتمیت به بررسی و نقد آرای اقبال لاهوری پرداخته است.

دلایل خاتمیت

مقالهٔ اصلی: اثبات ختم نبوت

مسئله خاتمیت پیامبر و دین اسلام، در آیات قرآن و روایات اسلامی مطرح شده است.

دلایل قرآنی

مقالهٔ اصلی: خاتمیت در قرآن

برخی از آیات قرآن کریم به صورت صریح و یا ضمنی اشاره به بحث ختم نبوت دارد.

آیه صریح

در آیه چهلم سوره احزاب، خداوند صراحتا حضرت محمد (ص) را پیامبر خاتم (پایان بخش پیامبران) معرفی کرده است. خداوند در این آیه: ﴿مَاكَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِن رِّجَالِكُمْ وَلكِن رَّسُولَ‌اللَّهِ‌ وَخَاتَمَ‌ النَّبِيِّينَ﴾ با آوردن واژه‌ی ﴿خَاتَمَ‌ النَّبِيِّينَ﴾، حضرت محمد(ص) را به صورت واضح؛ خاتم پیامبران به معنای پایان بخش آنان معرفی کرده است.

با توجه به این که خداوند پیامبر را خاتم النبیین معرفی کرده است و ختم نبوت هم مستلزم ختم شریعت استالگو:یادداشت، پس باید دین اسلام نیز آخرین دین الهی باشد چرا که پیامبری نخواهد آمد تا دین جدیدی بیاورد.

آیات ضمنی

در آیات دیگری به صورت ضمنی به این مسئله اشاره شده است که رسالت پیامبر خاتم حضرت محمد (ص) از نظر مکانی و زمانی عام و گسترده است، یعنی محدود به زمان و مکان خاصی نیست و از عمومیت زمانی رسالت حضرت محمد (ص)، آموزه خاتمیت فهمیده می‌شود. برخی از این آیات عبارت‌اند از:

• ﴿وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ﴾: ظاهر عبارت ﴿مَن بَلَغَ﴾ (به معنای هرکس که [این قرآن] به او برسد) مطلق و بدون محدودیت زمانی است و این عمومیت زمانی؛ عدم ظهور و مبعوث شدن پیامبر و شریعت دیگری را برای انذار می‌رساند چرا که این عمومیت زمانی تا پایان دنیا وجود دارد.الگو:Fix/category

• ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا﴾: با توجه به عبارت ﴿كَافَّةً﴾ این آیه بر عمومیت بشیر و نذیر بودن پیامبر(ص) برای تمام انسان‌ها تا روز قیامت دلالت دارد.الگو:Fix/category

• ﴿تَبَارَكَ الَّذِى نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلىَ‏ عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا﴾: قرآن کتابی برای انذار عموم بشر در هر مکان و زمانی معرفی شده است. مفسرین با توجه به عدم وجود هیچ‌گونه قیدی در این آیه، بر شمول هدایت نسبت به تمام افراد بشر تا پایان دنیا، استدلال کرده‌اند.الگو:Fix/category

دلایل روایی

مقالهٔ اصلی: خاتمیت در احادیث

در کتب حدیثی شیعه و اهل سنت، احادیثی درباره آموزه خاتمیت وجود دارد. مانند:

• در حدیث منزلت پیامبر (ص) تصریح به خاتمیت کرده‌ و خطاب به امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: "تو نسبت به من به منزله‌ هارون نسبت به موسی(ع) هستی جز این‌که بعد از من پیامبری نیست".
• حدیث نبوی دیگری نقل شده است که ایشان فرمودند: "پیامبری بعد از من و سنّتی پس از سنّت من و امتی بعد از امت شما نیست و اگر کسی پس از من ادعای نبوت کرد، دروغگوست".
• همچنین، امام علی (ع) فرموده‌اند: "خدای سبحان، محمد (ص) را برای به انجام رساندن وعده‌اش و تمام کردن سلسله نبوت فرستاد.
• در حدیث دیگری از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) نقل شده که فرموده‌اند: »؛ خداوند به وسیله‌ی کتاب شما «قرآن»، کتاب‌های آسمانی و به وسیله‌ی پیامبرتان، سلسله انبیا را خاتمه داد.

فلسفه خاتمیت

مقالهٔ اصلی: فلسفه ختم نبوت

اگر چه در آیات و روایات از فلسفه و علت خاتمیت یاد نشده است، اما عالمان مسلمان با استفاده از آنها، استدلال‌هایی همچون عدم تحریف قرآن، جاودانگی و جامعیت قرآن، جامعیت دین اسلام، برطرف شدن نیاز به پیامبران تبلیغی با جانشینی امامان دوازده گانه(ع) و تکامل عقل بشر و بی نیازی به نبوت را به عنوان فلسفه و علت خاتمیت ذکر کرده‌اند.

مصون بودن قرآن از تحریف

مقالهٔ اصلی: عدم تحریف قرآن

یکی از دلایل آمدن دین جدید، تحریف کتب آسمانی پیشین بوده است؛ به عبارت دیگر، پیامبر مبعوث می‌شد تا دین و شریعت را دست نخورده و بدون تحریف به‌دست انسان‌ها برساند و دعوت مردم به سوی خدا را زنده کند. اما از آنجا که با استناد به آیات و روایات، کتاب آسمانی قرآن از هرگونه تحریفی مصون و دور است، لذا پس از دین اسلام دیگر نیازی به دین جدید نخواهد بود.

جاودانگی و جامعیت قرآن

همچنین ببینید: جامعیت قرآن

از آنجا که قرآن کتابی است جامع؛ بدین معنی که هم هدف کامل انسانیت را در خود جای داده و هم آن هدف را به کامل‌ترین وجه بیان کرده است. هدف انسانیت، جهان‌بینی کامل و به کار بستن اصول اخلاقی و قوانین عملی مناسب و ملازم با آن جهان‌بینی است، قرآن مجید تشریح کامل این مقصود را بر عهده دارد. هر آنچه بشر در پیمودن راه سعادت و خوشبختی از اعتقاد و عمل به آن نیازمند است، در قرآن کریم به طور کامل بیان شده است، لذا با توجه به جاودانگی و جهانی بودن قرآن که در آیات و روایات به آن اشاره شده استالگو:یادداشت دیگر نیاز به نبوت جدید و آمدن کتاب آسمانی جدید نیست.

کمال و جامعیت اسلام

با استناد به آیه سوم سوره مائده، معروف به آیه اکمال، دین اسلام، دینی جامع و کامل است و نیاز انسان به دین را تا پایان دنیا کفایت می‌کند. در نتیجه، با وجود دین اسلام و جامعیت آن دیگر نیازی به دین جدید نیست.

علامه طباطبایی در کتاب المیزان می‌نویسد: دین زمانی به مرحله ختم ادیان می رسد که جمیع جهات احتیاج انسان را در برگیرد و در این صورت، دیگر هیچ دینی به دنبال آن نخواهد آمد.

برطرف شدن نیاز به پیامبران تبلیغی با جانشینی امامان دوازده گانه(ع)

یکی از دلایل ارسال پیامبری جدید، تبیین دین و حفظ ارتباط بین خدا و مردم است. این وظیفه در دین اسلام بر دوش پیامبر(ص) و پس از ایشان برعهده امامان معصوم (ع) است. در واقع پیامبر (ص) سرنوشت جامعه بشری بعد از خود را به امامت واگذار کردند، نه پیامبر بعدی و در زمان غیبت امام معصوم نیز به عالمان و مجتهدان واجد‌ شرایط سپرده شده است؛ از اینرو، نیاز به ارسال پیامبر و دین جدیدی نیست.

تکامل عقل بشر و بی‌نیازی به نبوت

برخی از عالمان معاصر، تکامل عقل بشر که مستلزم بی نیازی از نبوت است را یکی از علل ختم نبوت دانسته است. بدین معنا که خداوند طی هزاران سال با آمدن ادیان و کتب آسمانی مقدمات بلوغ فکری بشر را فراهم کرده است، تا زمان بعثت نبی مکرم اسلام(ص)، جامعه قابلیت کافی برای پذیرش و فهم برنامه‌ای کامل را داشته باشد. اگر از ابتدا این برنامه جامع فرستاده می‌شد، به راحتی مورد بی توجهی و تحریف قرار می‌گرفت. پس با وجود این تکامل که مقارن با ظهور اسلام است دیگر نیازی به ارسال پیامبر نیست.

دیدگاه‌های اندیشمندان مسلمان درباره ختم نبوت

نام اندیشمند	دیدگاه
مفسرین
علامه طباطبائی	"خاتم النبیین" را به معنای خاتم "رسولان" نیز می‌داند، زیرا نبوت، شرط مقدم بر رسالت است و با ختم نبوت، رسالت نیز ختم می‌شود.
محمد جواد مغنیه	با استناد به آیه ﴿مَّا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِن شَيْءٍ﴾، معتقد است که قرآن کریم، از هیچ‌چیزی که لازمه هدایت مردم به‌سوی مصالحشان باشد غفلت نورزیده و پیامبر اکرم همه صفات کمال و نهایت آن را دارد؛ پس او آخرین پیامبر و اسلام آخرین دین الهی می‌باشد، زیرا هر خبری بوده، توسط پیامبر اسلام ابلاغ شده است. مغنیه به عنوان شاهد این مدعا، به آیات ۲۸ سوره سبأ، ۱ سوره فرقان و ۱۰۷ سوره انبیا، اشاره می‌کند. او یکی از نشانه‌های مهم جاودانگی اسلام و قرآن را، تحدی عام قرآن میداند که موجودات اعم از جن و انس را در همه زمان‌ها به مبارزه طلبیده است. اکثر مفسرین اهل سنت بیشتر مفسران اهل سنت در توضیح معنای ختم نبوت به این روایت نبوی که نبوت پیامبر را تشبیه به آخرین خشت یک ساختمان کرده است که با جایگذاری آنکار آن ساختمان به پایان و کمال می‌رسد، استناد کرده‌اند. متکلمین شیخ مفید با توجه به آیات و روایات می‌گوید: عمومیت نبوت پیامبر اکرم مستلزم خاتمیت ایشان استالگو:یادداشت. فیلسوفان و عارفان صدرالمتألهین خاتمیت را به معنای انقطاع وحی خاص با وساطت فرشته بر قلب و گوش رسول می‌داند. کمال‌الدین کاشانی ایشان میگوید: مراد از خاتمیت را همان صادر اول است و موجود اول که از واجب تعالی صادر می‌شود، اشرف موجودات ممکن است. چون اگر اشرف از او امکان داشت، باید اول او صادر می‌شد. ملا عبدالرزاق کاشانی خاتم کسی است که تمامی مقامات را تا کامل ترین مراتب طی نموده و به نهایت درجۂ کمال نایل شده است. این نهایت از کمال، تعددبردار نبوده و خاتم الانبیاء، رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و خاتم الاولیاء، مهدی موعود می باشند که امور دنیا و آخرت به ایشان اصلاح شده و نظام عالم بر پاست. ایشان خاتم اولیاء را کسی جز حضرت حجت نمی داند. امام خمینی ‏‏انبیاى سلف هم کشف داشتند و هم بسط، اما نه به طور اطلاق بلکه فى الجمله، اگر چه در این معنى مختلف بودند چنانچه اولواالعزمها، کشف و بسط حقایق را بیشتر داشتند و وجود نازنین احمدى (ص) که کشف تام و بسط تمام و تام داشت، خاتم شد و خاتم پیامبران گردید، یعنى به آن نحوى که ممکن است حقیقت کشف شود، براى حضرت محمّد (ص) کشف بود و به آنقدرى که ممکن است حقایق بسط شود براى حضرت بسط نمود. لذا دیگر ممکن نیست کشف و بسط اتم از این باشد تا نبوت دیگرى حاصل آید.‏ پرسش‌های وابسته آیا مبنای عقلی ضرورت امامت با خاتمیت ناسازگار است؟ (پرسش) آیا عصمت امام با خاتمیت ناسازگار است؟ (پرسش) آیا واجب‌الاطاعة انگاری امام با خاتمیت ناسازگار است؟ (پرسش) آیا حجت الهی‌انگاری امامان با خاتمیت ناسازگار است؟ (پرسش) آیا الهام و ولایت باطنی امام با خاتمیت ناسازگار است؟ (پرسش) آیا ولایت تشریعی امام با کمال و خاتمیت دین ناسازگار است؟ (پرسش) آیا علم لدنی امام با خاتمیت ناسازگار است؟ (پرسش) آیا تفویض شئون نبوت به امام ناقض خاتمیت است؟ (پرسش) جستارهای وابسته اتصال نبوت‌ها اثبات نبوت اجتبای نبوت احادیث نبوت احکام نبوت ادعای نبوت امامت انقطاع نبوت اهداف نبوت آیات نبوت بقای نبوت پیامبر (نبی) تجدید نبوت تعلیم غیبی به غیر نبی تکثر نبوت حقیقت نبوت ختم نبوت خصایص نبوت درجه نبوت رسالت شأن پیامبر شؤون نبوت ضرورت نبوت ضروریات نبوت فعل پیامبر بعثت فلسفه بعثت وجوب بعثت قدم نبوت کارکردهای نبوت کثرت پیامبر کمال نبوت مدعی نبوت معجزه مقام نبوت مقام‌های پیامبر نبوت از دیدگاه برون‌دینی نبوت برادران یوسف پیامبر نبوت تبلیغی نبوت تشريعى نبوت خاصه نبوت زن نبوت عامه نبوت مشترکه نبوت مطلق نبوت مقید نبوغ عقلی وحی ولایت ويژگی پیامبر منبع‌شناسی جامع ختم نبوت کتاب‌شناسی ختم نبوت مقاله‌شناسی ختم نبوت پایان‌نامه‌شناسی ختم نبوت منابع ربانی گلپایگانی، علی، کلام تطبیقی سبحانی، محمد تقی و برنجکار، رضا، معارف و عقاید ۱ خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی قدردان قراملکی، محمد حسن، دین و نبوت الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی خسروپناه، عبدالحسین، دائرةالمعارف قرآن کریم سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی فرهنگ شیعه محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام اراکی، محسن، نگاهی به رسالت و امامت پانویس یادداشت