سوره بروج در علوم قرآنی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث سوره بروج است. "سوره بروج" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره بروج در علوم قرآنی

مقدمه

سوره بروج بیست و هفتمین سوره در ترتیب نزول و هشتاد و پنجمین در ترتیب مصحف است و بعد از سوره شمس و قبل از سوره تین نازل شده است. زرکشی نزول آن را پس از سوره عادیات می‌داند.

این سوره دارای ۲۲ آیه و ۱۰۹ کلمه است و به اتفاق مفسران، مکی و در فاصله میان هجرت مسلمانان به حبشه و معراج پیامبراکرم(ص) نازل شده است. این سوره از مجموعه سوره‌های مفصَّل (سوره‌های کوتاه آخر قرآن) است و با سه سوره انفطار؛ سوره انشقاق و سوره طارق به سُور «سماوات» معروف و با سوگند آغاز شده است.

نام سوره از آیه ﴿وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ﴾ گرفته شده است. بروج جمع برج است و به مجموعه ستارگانِ درخشان و نورانی گفته می‌شود و به جهت ظهور و آشکار بودنشان که معنای اصلی برج است بروج نامیده می‌شوند؛ اما در برخی روایات از این سوره به ﴿وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ﴾ و ﴿السَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ﴾ یاد شده است.

سوره بروج در شرایطی نازل شده است که مشرکان مکه مؤمنان را برای بازگشتن از ایمانشان، با انواع شکنجه‌های روحی و جسمی به شدت می‌آزردند.

غرض و محتوای سوره

با توجه به فضای نزول و محتوای سوره به نظر می‌رسد هدف اصلی سوره آرامش دادن به پیامبر(ص) و تقویت روحیه مؤمنان و تشویقِ آنان به پایداری در برابر شکنجه‌های مشرکان بوده است. این سوره برای توجه دادن انسان‌ها به عظمت پروردگار و زمینه‌سازی برای مطالب بعدی با سوگند به آسمان دارای ستارگان، روز قیامت و شاهد و مشهود (گواه و گواهی شده) آغاز می‌شود. سپس برای تسلّی دادن به پیامبر(ص) و یارانش که به سبب ایمان به خداوند، به دست مشرکان به شدت شکنجه می‌شدند، داستان اصحاب اُخدود را بیان می‌کند. بر پایه یک نظر (روایت) اصحاب اخدود گروهی از یهودیان بودند که مسیحیان مؤمن را فقط به سبب ایمانشان به خداوند در گودالهایی از آتش می‌سوزاندند تا از ایمانشان دست بردارند.

در آیات ﴿إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْكَبِيرُ إِنَّ بَطْشَ رَبِّكَ لَشَدِيدٌ ﴾ آتش سوزان دوزخ را جزای کسانی می‌داند که مردان و زنان مؤمن را شکنجه دادند و توبه نکردند و به کسانی که ایمان آورده، کارهای شایسته انجام دادند بشارت می‌دهد که پاداش آنها باغهای بهشتی است که نهرها زیر درختانش جاری است و تأکید می‌کند که انتقام الهی از ستمگران سخت خواهد بود.

آیات ﴿ إِنَّهُ هُوَ يُبْدِئُ وَيُعِيدُ وَهُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ ذُو الْعَرْشِ الْمَجِيدُ فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيدُ ﴾ برای نفی هرگونه تردیدی درباره وقوع قیامت می‌فرماید: خداوند است که آفرینش را آغاز کرده و نیز هموست که آن را باز می‌گرداند. سپس ۵ صفت از اوصاف خداوند را بیان می‌کند.

آیات ﴿هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْجُنُودِ فِرْعَوْنَ وَثَمُودَ بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي تَكْذِيبٍ وَاللَّهُ مِن وَرَائِهِم مُّحِيطٌ ﴾ برای تسلّی پیامبر(ص) و عبرت‌گیری مشرکان مکه، به داستان فرعون و ثمود اشاره می‌کند که با وجود قدرت فراوان در برابر فرمان عذاب الهی به زانو در آمدند و نابود شدند و به مشرکان هشدار می‌دهد که خداوند بر آنها احاطه دارد. در آیات پایانی سوره به عظمت قرآن مجید اشاره می‌کند.

فضیلت سوره

درباره فضیلت سوره بروج نقل است که پیامبر(ص) آن را در نماز عشا می‌خواندند و به مسلمانان فرمان می‌دادند تا ۴ سوره سماوات را که بروج نیز از آنهاست در نماز عشا بخوانند.

جابر بن سمره می‌گوید: آن حضرت سوره بروج و سوره طارق را در نماز ظهر و عصر می‌خواندند.

از امام صادق(ع) منقول است که بروج سوره پیامبران است و هرکس آن را در نمازهای واجب بخواند با پیامبران و رسولان و شایستگان محشور می‌شود.

سوره بروج در دانشنامه معاصر قرآن کریم

هشتاد و پنجمین سوره قرآن و بیست و هفتمین آن بر اساس ترتیب نزول و نازل شده در مکه.

به این مناسبت این سوره را «بروج» می‌نامند که با «سوگند به آسمانی که دارای برج‌ها است» آغاز شده است. دارای ۲۲ آیه، ۱۰۹ کلمه و ۴۶۸ حرف است. به ترتیب مصحف هشتاد و پنجمین و به ترتیب نزول بیست و هفتمین سوره قرآن و مکی است. از نظر حجم از سوره‌های «مفصلات» و در حزب دوم جزء ۳۰ قرار دارد. چهاردهمین سوره از سوره‌های بیست و سه‌گانه‌ای است که با سوگند (قسم) آغاز می‌گردد.

در آیات ﴿وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ وَالْيَوْمِ الْمَوْعُودِ وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ﴾ به چهار موضوع مهم سوگند یاد شده است. این سوره با سوگند به آسمان و روز قیامت و به همه بینندگان آن روز و به خود آن روز که مشهود همه واقع می‌شود و تأکید بر وقوع آن به عنوان روز موعود آغاز می‌شود و با بیان سرگذشت اصحاب اخدود که مؤمنان را می‌آزردند و خود هلاک شدند و اشاره به سرنوشت سعادت‌آمیز مؤمنان و پاداش آنان در روز جزا، ذکر صفات و افعال خداوند، شمه‌ای از داستان فرعون و ثمود، اشاره به علم خدا و احاطه علمی او نسبت به اعمال و حرکات و نیات انسان‌ها و با بیان عظمت قرآن، اصالت و اعتبار آن، پایان می‌پذیرد.

این سوره مشتمل بر انذار و بشارت است و در آن به سختی کسانی را انذار کرده که مردان و زنان مسلمان را به جرم این که به خدا ایمان آورده‌اند شکنجه می‌کنند، نظیر مشرکین مکه که با گروندگان به رسول خدا(ص) چنین می‌کردند، آنان را شکنجه می‌کردند تا از دین اسلام به شرک سابق خود برگردند، بعضی از این مسلمانان صبر می‌کردند و برنمی‌گشتند گرچه زیر شکنجه کشته شدند و بعضی برگشته و مرتد می‌شدند و اینها افرادی بودند که ایمانی ضعیف داشتند هم چنان که در آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذَا أُوذِيَ فِي اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ اللَّهِ﴾، ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ﴾ به وضع آنان اشاره می‌کند. خدای سبحان، در این آیات قبل از بیان این مطالب، اشاره‌ای به «اصحاب اخدود» می‌کند و این خود تشویق مؤمنین به صبر در راه خدای تعالی است، دنبال این داستان اشاره‌ای هم به سرگذشت لشکریان فرعون و ثمود دارد و این مایه دلخوشی رسول خدا(ص) و وعده نصرت به آن جناب و تهدید مشرکین است.

ساختار

از جهت ساختاری این سوره از سه بخش تشکیل شده است: بخش اول: آیات ﴿وَالسَّمَاء ذَاتِ الْبُرُوجِ وَالْيَوْمِ الْمَوْعُودِ وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ قُتِلَ أَصْحَابُ الأُخْدُودِ النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ إِذْ هُمْ عَلَيْهَا قُعُودٌ وَهُمْ عَلَى مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شُهُودٌ وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلاَّ أَن يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ ﴾ به نکوهش زورگویانی که مؤمنان را به خاطر عقایدشان شکنجه می‌دهند اختصاص دارد و در آن با سوگند به حقایقی که نشانگر ناکامی و ذلت دشمنان دین است، به اثبات نادرستی رفتار زورگویان می‌پردازد و سپس با بیان داستان اصحاب اخدود، نمونه‌ای از رفتار ظالمانه و غیر انسانی با مجاهدین نهضت انبیا را بیان نموده است.

بخش دوم: آیات ﴿إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْكَبِيرُ إِنَّ بَطْشَ رَبِّكَ لَشَدِيدٌ إِنَّهُ هُوَ يُبْدِئُ وَيُعِيدُ وَهُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ ذُو الْعَرْشِ الْمَجِيدُ فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيدُ هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْجُنُودِ فِرْعَوْنَ وَثَمُودَ ﴾ به بیان مجازات دنیوی و اخروی دشمنان دین و دشمنان آزادی اندیشه می‌پردازد و ابتدا عذاب سخت و غیر قابل تحمل آنان را در آخرت بیان می‌کند و به یادآوری فرجام شوم فرعون و قوم ثمود که از هیچ ستمی به مؤمنان کوتاهی نکردند می‌پردازد.

بخش سوم: آیات ﴿ بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي تَكْذِيبٍ وَاللَّهُ مِن وَرَائِهِم مُّحِيطٌ بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ ﴾ به نادرستی اندیشه و راه دشمنان دین می‌پردازد و به آنها یادآور می‌شود که انگار عذاب الهی و مخالفت با قرآن سودی ندارد.

بخش دوم سوره بروج حاوی پیام مرکزی سوره است که حق طلبان پیروزند و باطل با همه جلوه و زرق و برق ظاهری، محکوم به شکست و نابودی است. هدف سوره بروج، بیان مجازات دشمنان دین و آزادی اندیشه و ناپایداری آنان در برابر نهضت خداپرستی و حقیقت‌جویی است، تا با بیان این حقیقت استقامت مؤمنان را در برابر فشارها و شکنجه‌های ظالمان افزایش دهد.

در تفسیر عرفانی مولوی از سوره بروج، نفس اماره سلطه‌طلبان، اسباب سرکشی و مخالفت آنها در مقابل مجاهدین و مؤمنین است و خودپرستی در مقابل خداپرستی است. سرشت شریر خودپرستان امروز با پیشینیان هم جنس خود پیوند هنجاری دارد و در مقابل، صالحان وارثان قرآن هستند زیرا با ذات و گوهر پیامبران اتصال معنوی دارند.

منابع

1. ایمانی مقدم، رحمت‌الله، مقاله «سوره بروج»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۵
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره بروج»، دانشنامه معاصر قرآن کریم