بسمله

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

بسمله در قرآن - بسمله در علوم قرآنی - بسمله در فقه اسلامی - بسمله در معارف و سیره رضوی

به آیه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ آیه تسمیه و بسمله می‌گویند. تسمیه به معنای نام‌گذاری و خواندن نام کسی است. در آغاز همه سوره‌های قرآن به‌جز سوره توبه، این آیه آمده است

در روایات فضیلت بسیاری برای بسمله نقل شده است و اسمی از اسماء الله شمرده شده است، همچنین در کتب فقهی احکام مختلفی درباره قرآن و بسمله وجود دارد.

مقدمه

به آیه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ آیه تسمیه و بسمله می‌گویند. تسمیه به معنای نام‌گذاری و خواندن نام کسی است و چون تلاوت بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ در آغاز هرکاری، خواندن نام خدا برای آن کار است، آن را تسمیه می‌گویند.

در آغاز همه سوره‌های قرآن به‌جز توبه، بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ آمده است و در آیه إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ افزون بر آغاز سوره، در شروع نامه سلیمان تکرار شده است و همین بِسْمِ اللَّهِ به اتفاق شیعه و سنی، جزء سوره به شمار می‌آید.

بسمله در آیات قرآن

همه سوره‌های قرآن جز سوره برائت با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ آغاز می‌شود. این آیه شریفه در آیه إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِهم آمده است که در مجموع ذکر بسمله در قرآن به ۱۱۴ مورد می‌رسد، افزون بر این، آیه بِسْمِ اللَّهِ مَجْرَاهَا وَمُرْسَاهَا و دسته‌ای از آیات که مربوط به ذکر نام خدا (اسم‌الله) و احکام فقهی آن است: يَسْأَلُونَكَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَمَا عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوَارِحِ مُكَلِّبِينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللَّهُ فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ وَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ، فَكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كُنْتُمْ بِآيَاتِهِ مُؤْمِنِينَ،وَمَا لَكُمْ أَلَّا تَأْكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُمْ مَا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ إِلَّا مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ وَإِنَّ كَثِيرًا لَيُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِينَ و ... که نام پروردگار را بیان کرده با بسمله مرتبط است.

فضیلت بسمله

در فضیلت بسمله روایات بسیاری وارد شده است. در برخی ازاین‌روایات بسمله با کرامت‌ترین و بزرگ‌ترین آیه قرآن و اسمی از اسماء اللّه شمرده شده است که نزدیکی آن به اسم اعظم مانند نزدیکی سفیدی چشم به سیاهی آن و کتابت زیبای آن برای تعظیم خداوند، موجب غفران و بخشش است.

بر پایه برخی روایات زمانی که معلم به کودکی بگوید: بگو: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ و او آن را بگوید، برای معلم و کودک و پدر و مادر وی برائت و آزادی از آتش دوزخ نوشته می‌شود. گفتن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ در ابتدای هر امر کوچک و بزرگ و نوشتن آن در ابتدای هر نوشته ممدوح و پسندیده است، زیرا در فرهنگ اسلامی هر کار با اهمیتی اگر با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ آغاز نشود نافرجام و ناقص می‌ماند.

این ویژگی‌های قرآنی و تأکیدهای روایی در مجموع جایگاهی ممتاز و در خور برای بسمله در فرهنگ و آداب مردم رقم زده است، به گونه‌ای که بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ از حیث دلالت بر اسلام، جایگاهی بعد از شهادتین دارد و از شعارهای مخصوص مسلمانان است که کارهای خود را با آن آغاز می‌کنند.

تفسیر بسمله

آغاز امور با نام افراد برای انتساب کارها به آنان است، ازاین‌رو انسان‌ها بعضی از کارهایشان را با نام افرادی آغاز می‌کنند که آنان را به بزرگی می‌شناسند و بدین وسیله امید رضایت آن بزرگ و جلب نظر او را دارند. شروع قرآن با بسمله و تکرار آن در ابتدای هر سوره بدین معناست که همه احکام، دستورات، اخلاق، آداب و مواعظ بیان شده در این کتاب شریف برای خدا و از جانب او و همچنین آموزشی است برای انسان‌ها تا گفتار و کردار خود را با نام خدا آغار کنند، زیرا شروع کارها با نام خدا موجب استعانت از او و انتساب کارها به آن ذات مقدس است و بدین وسیله گفتار و کردار آدمی جنبه قدسی و الهی پیدا می‌کند و در آن برکت پدید می‌آید و ماندگار می‌شود، زیرا هر آنچه با نام خدا انجام پذیرد باطل و هالک نمی‌گردد و بهره هر چیزی از بقا و ماندگاری به میزان انتساب و ارتباط آن با وجه باقی و کریم ربوبی است. در روایت مشهور نبوی آمده است: «كُلُّ أَمْرٍ ذِي بَالٍ لَمْ يُذْكَرْ فِيهِ اِسْمُ اَللَّهِ، فَهُوَ أَبْتَرُ» بنابراین آغاز کردن به بسمله متضمن برائت کار از هرگونه نفسانیت و انتساب به غیر خداست و مانند نشانی برای بندگی و عبودیت خدا در کارهاست، چنان که حضرت رضا(ع) فرمود: گفتن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ یعنی نشان می‌نهم بر خودم به نشانی از نشانه‌های خدا و این نشان همان عبادت و بندگی است.

جزئیت بسمله در سوره

از گذشته بر سر جزء سوره بودن بسمله، میان مسلمانان اختلاف است؛ شیعه امامیه به اتفاق، بسمله را در هر سوره جزء سوره و نخستین آیه آن می‌داند و بر همین باورند کسانی مانند ابن‌عباس و اهل مکه؛ مانند ابن‌کثیر و اهل کوفه؛ مانند عاصم، کسائی و دیگر کوفیان جز حمزه، و همچنین این قول از ابوهریره و صغار صحابه چون ابن‌عمر، ابن‌زید و تابعین مانند عطاء، طاووس، سعید بن جبیر، مکحول، زهری و نیز از اسحاق بن راهویه و ثوری و ابوعبید قاسم بن سلام نقل شده است. فخر رازی نیز با اختیار این نظر آن را به قرّای مکه و کوفه و بیشتر فقهای حجاز و ابن‌مبارک و ثوری نسبت داده است و جلال‌الدین سیوطی مدعی تواتر معنوی روایات دال بر این قول است. ابوحنیفه و مالک و جمعی از قراء مانند ابوعمرو، یعقوب و حمزه بسمله را جزء هیچ سوره‌ای نمی‌دانند و آن را آیه‌ای مستقل از سوره‌ها می‌دانند که برای تیمن و تبرک و برای بیان ابتدای سوره‌ها و جدا کردن دو سوره نازل شده است.

قائلان به جزئیت بسمله بر مدعای خود دلایلی اقامه کرده‌اند:

1. احادیث متعددی از اهل‌بیت و از طریق اهل سنت بر جزئیت بسمله دلالت دارد. روایات امامیه در این زمینه بسیار است که از جمله آنها پاسخ امام باقر(ع) به نامه یحیی بن ابی عمران است که امام(ع) تأکید می‌کند: بسمله باید افزون بر سوره حمد همراه سوره‌ای که بعد از آن در نماز خوانده می‌شود قرائت گردد.
2. دلیل دیگری که بر جزئیت بسمله دلالت دارد سیره مسلمانان است، زیرا سیره مسلمانان از ابتدا بر این پایه استوار شده که در آغاز همه سوره‌های قرآن جز برائت بسمله را قرائت کنند و به تواتر ثابت شده است که پیامبر نیز قرائت می‌فرموده‌اند و اگر بسمله جزو قرآن نبود بر پیامبر(ص) لازم بود که بر این امر تصریح فرمایند تا سبب گمراهی مسلمانان نگردد.
3. دلیل دیگر اینکه مصاحف صحابه و تابعین مشتمل بر بسمله بوده است و اگر بسمله جزء قرآن نبود آنها آن را در ابتدای سوره‌ها ثبت نمی‌کردند، زیرا اهتمام تام صحابه بر پاسداشت قرآن مانع از آن بود که چیزی غیر از قرآن در مصاحف ثبت گردد، چنان که از کتابت بسمله در ابتدای سوره برائت پرهیز می‌کردند.

نظریه جزئیت بسمله برای سوره‌ها افزون بر آثاری که در قرائت قرآن دارد احکام و آثار فقهی مهمی بر آن مترتب است که فقهای امامیه در تألیفات خود بدان متذکر شده‌اند.

احکام بسمله

در کتب فقهی احکام مختلفی درباره قرآن و بسمله بیان شده است که از جمله می‌توان به حرمت مسّ بدون وضو، حرمت مسّ آن برای جنب و حرمت نوشتن قرآن با مرکب نجس و... اشاره کرد.

علاوه بر احکام عام، آیه شریفه بسمله به تنهایی موضوع احکام اختصاصی و متنوع در فقه است که با مراجعه به منابع فقهی و تفسیری احکام ذیل را می‌توان برشمرد:

1. آیات شریفه فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا، فَكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ و ... بر وجوب تسمیه هنگام ذبح و حرمت خوردن از ذبیحه‌ای که هنگام ذبح آن عمداً بِسْمِ اللَّهِ گفته نشده باشد دلالت دارد؛
2. همچنین از این آیات وجوب تسمیه در هنگام تیراندازی برای شکار و فرستادن سگ شکاری برای صید استفاده می‌شود.

قرائت بسمله در نماز نیز دارای احکامی متفاوت در بین مذاهب اسلامی است؛ امامیه ترک بسمله را در نماز جایز نمی‌دانند و جهر (بلند خواندن) به آن را در نمازهای جهری واجب و در نمازهای اخفاتی مستحب می‌دانند.

منابع

1. خراسانی، علی، مقاله «آیات نام‌دار»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱
2. قدمی، غلام رضا، مقاله «بسمله»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۵
3. کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «آیه بسمله»، دانشنامه امام رضا