سند حدیث غدیر

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حدیث غدیر است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی با حدیث

مقالهٔ اصلی: حدیث غدیر

این حدیث از احادیث متواتره‌ای است که هیچ کس نمی‌تواند در صدور آن از پیامبر(ص) تردید داشته باشد، تا آنجا که علامه امینی در کتاب گرانقدر «الغدیر» این حدیث را از صد و ده نفر از صحابه و یاران پیامبر(ص) و از سیصد و شصت دانشمند و کتاب معروف اسلامی نقل کرده است و در غالب کتب تفسیر و تاریخ و حدیث عامّه ذکر شده است.

مرحوم میر حامد حسین در کتاب عبقات الانوار چنین آورده است: ... از این عبارت (مرحوم سید بن طاووس در اقبال) ظاهر است که ابن عقده کتابی خاص برای ذکر طرق حدیث غدیر تصنیف نموده که آن را به «حدیث الولایه» مسمّی ساخته و به یکصد و پنج طریق، این حدیث را ذکر کرده... و در کتاب «غایة المرام» هشتاد و نُه حدیث از عامّه در ارتباط با حدیث شریف غدیر خم نقل شده است.

حافظ سلیمان بن ابراهیم قندوزی حنفی در ینابیع الموده می‌نویسد:

در کتاب مناقب، محمد بن جریر طبری صاحب تاریخ، خبر غدیر خم را از هفتاد و پنج طریق روایت کرده، و کتابی در این موضوع به نام «الولایة» نوشته است، همچنین ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عقده خبر غدیر خم را روایت کرده، و کتابی در این موضوع به نام «الموالاة» نوشته و طُرق خبر را از صد و پنج طریق ذکر کرده است.

سپس می‌نویسد:

حکایت کرد علامه علی بن موسی و علی بن محمد ابوالمعالی الجوینی ملقب به امام الحرمین، استادِ ابوحامد غزالی، در حالی که تعجّب می‌کرد و می‌گفت: مجلّدی در دست صحّافی در بغداد دیدم که در آن روایات غدیر خم بود، بر آن نوشته شده بود: جلد بیست و هشتم از طُرُق قول پیامبر(ص) که فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ»، و در پی آن خواهد آمد جلد بیست و نهم!.

ابن حجر در باره حدیث غدیر می‌گوید: حدیث غدیر بدون شک صحیح است و جمعی از محدّثان همانند ترمذی و نسائی و احمد آن را ذکر کرده‌اند. اسناد و طُرُق آن بسیار زیاد است و شانزده صحابی، آن را از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند. و احمد بن حنبل می‌گوید: سی نفر از صحابه این حدیث را از پیامبر(ص) شنیده و در زمان خلافت حضرت علی - به جهت اختلافاتی که روی داد - بر این حدیث شهادت دادند، و بسیاری از أسناد آن صحیح و حسن است، و لذا هیچ اعتنائی به قول کسی که در صحت آن قدح و اشکال کند نمی‌شود.

ذهبی می‌گوید:اما حدیث «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ» اسناد خوبی دارد، و من در این زمینه کتابی نوشته‌ام.

و نیز گوید: طبری اسناد و طرق حدیث غدیر خم را در مجموعه چهار جلدی جمع آوری کرده، و من بخشی از آن را دیده و از گستردگی دامنه این روایات مبهوت شدم، و به محقق شدن واقعه غدیر، جزم و قطع پیدا کردم.

و می‌گوید:این حدیث «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ» حسن و بسیار عالی السند است و متن و مضمون آن نیز متواتر است؛

شمس الدین شافعی در باره حدیث غدیر می‌گوید:این حدیث از امیرالمؤمنین(ع) به تواتر رسیده، و البته از پیامبر(ص) نیز متواتر نقل شده است. عدّه بسیاری از محدّثان آن را نقل کرده‌اند. و تلاش بعضی از افراد - که در این علم تخصّصی ندارند - برای تضعیف این حدیث بی‌فایده است.

قرطبی می‌گوید:حدیث مواخاه (اُخوّت و برادری) و روایت خیبر و حدیث غدیر، تماما از احادیث و آثار ثابت و مسلّم است.

باری، اکابر محدّثین و مورّخین و مفسّرین، واقعه غدیر خم را نقل نموده‌اند و کثرت عدد طرق حدیث به حدّی است که محتاج به صحّت سند نیست.

با این حال، چگونه امام عامّه «بخاری» حدیث غدیر را کتمان کرده و آن را - به رغم صحّت سند و تواتر نقل آن - در کتاب خود ذکر نکرده است!؟ علّت آن چیزی جز نفاق و خُبث طینت و سریرت و کفر باطنی و الحاد و بغض و عداوت بخاری نسبت به امیرالمؤمنین علی(ع) نیست! و این کوران دنیا و آخرت باید بدانند که چراغ تابان ولایت را با پف عجوزه نتوان خاموش کرد!

این که فخر رازی، «نقل نکردن بخاری و مسلم» را سند انکار خود قرار داده است ، جز تعصّب نیست؛ زیرا پس از آنکه ثابت کردیم که بسیاری از اعلام عامه و شیوخ و حفّاظ ایشان و حتّی اصحاب و تابعین، به نقل مسلّم و مقطوع، حدیث غدیر را نقل کرده‌اند، و اعتبار آن نزد ایشان به درجه‌ای است که در عداد ارسال مسلّمات تلقّی شده است، نقل نکردن بخاری و مسلم نمی‌تواند زیانی به آن برساند، خصوصا با توجّه به جهاتی که هر دو نفر آنها متّهمند. از جمله این که: هر حدیثی که بخاری و مسلم با هدف خود مساعد نمی‌دیدند، از نقل آن خودداری می‌کردند تا مبادا موجب دستاویز شیعه بر علیه ایشان گردد و به آبروی خلفاء! لطمه‌ای وارد آید.

در صحیح بخاری و مسلم از خوارج و نواصب و افرادی که دشمنی و عداوت شان با خاندان عصمت مسلّم است، احادیث فراوان نقل گردیده است، مخصوصاً بخاری از اشخاصی مانند عمران بن حطان که از رؤسای خوارج و از فقهاء و خطبای آنان بوده حدیث نقل نموده است ولی در مقابل این همه افراد معلوم الحال و شناخته شده، از حضرت امام جعفر صادق(ع) حتّی یک حدیث هم نقل ننموده است!

از این هم که بگذریم، مگر احادیث صحیحه، نزد عامه منحصر به منقولات بخاری و مسلم است، و کتاب‌های صحاح دیگر ایشان بی‌اعتبار است؟ و آیا کتب روائی معتبره دیگری ندارند؟ علاوه بر این که خود بخاری و مسلم تصریح کرده‌اند که قسمتی از احادیث صحیحه را در کتاب‌های خود نقل نموده‌اند نه همه آنها را؛ لذا خود بخاری می‌گوید: در کتاب جامع نقل ننمودم مگر احادیث صحیحه را، و قسمتی از صحاح را برای پرهیز از طول مطلب ترک نمودم.

و مسلم می‌گوید: هر چیزی که نزد من است صحیح نیست و من قرار دادم آنچه بر آن اجماع کرده‌اند؛

و شیخ عبد الحق دهلوی در مقدّمه شرح فارسی (مشکوه) گفته است: احادیث صحیح منحصر به منقولات صحیح بخاری و مسلم نیست، و تمام احادیث صحیحه را ایشان نقل نکرده‌اند بلکه بعضی صحاح بنا بر شروطی که ایشان نموده‌اند، در صحاح‌شان آورده نشده است، تا چه رسد به مطلق صحاح.

قاضی محمد ابراهیم بن سعدالله بن جماعه کتانی، در کتاب المنهل الروی فی مختصر علوم الحدیث النبوی می‌گوید: «همه احادیث صحیحه در کتاب بخاری و مسلم ضبط نشده است».

و شمس الدین محمد علقمی در کتاب «الکوکب المنیر فی شرح الجامع الصغیر» در شرح حدیث: « مَا مِنْ غازیة تَغْزُو فِى سبیل اللَّهِ فیصیبون الغنیمة الَّا تَعْجَلُوا ثلثى أَجْرِهِمْ » در جواب قادحین این حدیث گفته: «و اما این که گفته‌اند: این حدیث در صحیح بخاری و مسلم نقل نشده (و بدین جهت مورد قدح قرار داده‌اند، درست نیست)؛ زیرا: لازم نیست هر حدیث صحیحی در این دو صحیح یا یکی از آن دو باشد».

و نیز «النووی» و ابن القیم به این حقیقت تصرح نمودند.

از سوی دیگر، حتّی اگر حدیث غدیر در این دو صحیح هم نقل می‌گردید، و متعصّبان و مغرضان هیچ راهی در انکار آن نداشتند، باز هم از قدح و عیب و ردّ آن باز نمی‌ایستادند.

چنان که این کار را در بسیاری از احادیث، از جمله «حدیث منزلت» نموده‌اند. و با این که حدیث منزلت، در این دو کتاب نقل شده است و تواتر و صحّت صدور آن هم از طریق عامه مسلّم و ثابت شده، با این حال، ابوالحسن آمدی، عضدالدین ایجی، شمس الدین اصفهانی، سعد الدین تفتازانی، علاءالدین قوشچی، شریف جرجانیبا سخنان پوچ و بی‌مغز و غیر علمی، آن را مورد قدح قرار داده‌اند.

و نیز در این دو صحیح نقل شده که: «حضرت فاطمه از دنیا رفت در حالی که از ابوبکر غضبناک بوده (و بیزاری جسته است».

با این حال «شاه عبدالعزیز دهلوی» در «التحفه الاثنی عشریه» و «محمد ایوب مظاهری‌ سهارنفوری» در «مرافض الروافض» خود آن را ردّ نمودند.

چنان که حدیث امتناع امیرالمؤمنین(ع) از بیعت با ابوبکر تا مدت شش ماه، در این دو صحیح ذکر شده، با این حال بعضی آن را مورد طعن و رد قرار دادند.

و از این‌ها مهمتر این که فخررازی - بنا به نقل علی جیلانی شیعی در «فتح السبل» - در رساله تفضیل مذهب شافعی بعضی از روایات بخاری را مورد طعن قرار داده است.

و جمعی از علمای شافعی در پاره‌ای از موارد، روایات علماء دیگر را بر روایت بخاری ترجیح می‌دهند، و حتّی بعضی از ایشان، کتب روایی دیگر را بر صحیحین مقدّم داشته‌اند، مثل ابوسلیمان احمد خطابی، کتاب سنن ابن داود را از کتاب بخاری و مسلم بهتر می‌دانست، و حافظ ابوالفضل محمد بن طاهر مقدسی از امام ابوالفضل عبدالله بن محمد انصاری نقل می‌کند که کتاب ترمذی را از کتاب بخاری و مسلم سودمندتر می‌دانست. ابوزرعه نیز صحیح مسلم را مورد طعن قرار داده و.... با این حال، نمی‌توان از بخاری و مسلم انتظار داشت که چرا از نقل حدیث غدیر - که بر خلاف اهداف شان است - خود داری کرده‌اند و به جای آنها، فضائل دروغین امثال معاویه بن ابی سفیان را که مطاعن و جنایات او بی‌نیاز از بیان است، نقل نموده‌اند.

و فخررازی هم نمی‌تواند عدم نقل شیخَین (بخاری و مسلم) را مستند حمله خویش به حدیث شریف غدیر قرار دهد، در حالی که جمهور عامّه قائل به صحّت حدیث غدیر هستند و بسیاری از ایشان، از اعاظم مشایخ بخاری و مسلم می‌باشند که حدیث غدیر را از طرق صحاح و حسان نقل کرده‌اند، و در میان ایشان جمعی بوده‌اند که بخاری و مسلم از ایشان، حدیث نقل نموده‌اند، مثل: یحیی بن آدم، شبابه بن سوار، اسود بن عامر، عبد الرّزاق بن همام، عبدالله بن یزید، عبیدالله بن موسی و حجاج بن منهال و دیگران که همه از مشایخ قرن سوّم هستند، و به تواتر حدیث غدیر اعتراف نموده‌اند.

بنا بر این می‌توان گفت: نقل ننمودن بخاری و مسلم، موجب قدح حدیث نیست، بلکه موجب قدح در خودشان و نقص کتاب آنها است.

شبهه در یمن بودن حضرت امیرالمؤمنین(ع)

اشکال دوّم فخررازی این است که در روز غدیر خم، امیرالمؤمنین علی(ع) در یمن بود. پاسخش این است که، رجوع آن حضرت(ع) از یمن، و تشرّف‌شان به حضور رسول خدا(ص) در روز غدیر خم (یعنی در روز هجدهم ذی الحجه الحرام) از قطعیّات و مسلّمات عند الفریقین است و اخبار بسیاری دلالت بر این مطلب دارد که ذیلاً به چند نمونه اشاره می‌شود:

۱. ابن حجر مکی پس از بیان حدیث غدیر و اعتراف بر این مطلب که حدیث مزبور را جماعتی از قبیل: ترمذی، نسائی و احمد از طرق کثیره نقل نموده‌اند و اقرار او بر این که «شانزده» صحابی در نقل آن متّفق‌اند، و از احمد بن حنبل نقل نموده که حدیث غدیر را «سی» صحابی از پیامبر خدا(ص) شنیده‌اند، می‌نویسد: «بسیاری از اسناد حدیث غدیر صحیح و حسن است و به نظر آنان که در صحّت حدیث مزبور قدح نموده و یا کسانی که رأسا قبول نکرده‌اند به این توهّم که علی در یمن بوده است، نباید توجّهی نمود؛ زیرا مسلّم است که آن حضرت، از یمن مراجعت نموده، و اعمال حج را همراه رسول خدا(ص)انجام داده است» ؛

۲. احمد بن شعیب نسائی شافعی در کتاب خصائص از زید بن ارقم حدیث غدیر را نقل نموده و تصریح کرده که امیرالمؤمنین علی(ع) در آن هنگام، در محضر رسول خدا(ص) بوده است.

۳. حافظ ابن کثیر در البدایه و النهایه احادیثی به طرق مختلف نقل کرده که دلالت بر رجوع امیرالمؤمنین(ع) از یمن می‌کند.

۴. صاحب عبقات در مجلد غدیر، جماعتی را نام برده و احادیث ایشان را نیز نقل کرده که به مراجعت حضرت امیرالمؤمنین(ع) از یمن تصریح نموده‌اند، و فهرست اسامی ایشان به شرح زیر است:

1. بخاری در صحیح.
2. مسلم در صحیح.
3. ابن ماجه در صحیح.
4. ابو داود در صحیح.
5. ترمذی در صحیح.
6. نسائی در صحیح.

همچنین صاحب عبقات یکی از دلائل حضور امیرالمؤمنین(ع) را این گونه نوشته است: از جمله مؤیّدات بر این موضوع، این که در مضامین احادیث غدیر، هر جا که جمله: «"أخذ بید علیّ"» یا «"فأخذ بضبعه"» تعبیر گردیده نشان می‌دهد که حضرت امیرالمؤمنین(ع) در یمن نبوده و در محضر مقدّس رسول خدا(ص) بوده است.

۵. ابن هشام در کتاب السیره النبویه از ابن اسحاق از یزید بن رکانه نقل نموده که گفت: «چون حضرت علی برای ملاقات رسول خدا(ص) در مکّه بر آن حضرت وارد شد، رسول خدا(ص) عجله فرمود و مردی از یاران خویش را بر لشکری که همراه او بود، جانشین خود ساخت».

۶. ملا علی قاری در کتاب مرقاه در شرح حدیث غدیر، ردّ حدیث غدیر را بعید شمرده؛ زیرا انکار حدیث متواتر، بر خلاف مبانی علمی است. سپس می‌گوید: از حقیقت دور شده و دور رفته کسی که حدیث غدیر را رد کرده به توهّم حضور حضرت امیرالمؤمنین علی در یمن؛ زیرا یقیناً از یمن مراجعت فرموده و با پیامبر(ص) در حج شرکت داشته است..

تذکّر:

جای تعجّب است که امثال فخررازی و هر که بر مشرب اوست و در دشمنی و عناد با حضرت امیرالمؤمنین(ع) با او هم داستان است، در غالب موارد برای استدلال بر اهداف خویش به همین کتب صحاح و سنن، تمسّک می‌جویند و حتی صحیح بخاری و صحیح مسلم را از اصح کتاب‌های روائی می‌شمارند!! ولی در این بحث، از جهت عداوت و تعصّب جاهلانه، با این که همه صحاح داستان رجوع امیرالمؤمنین(ع) را از یمن نقل کرده و به شرکت در حج، تصریح کرده‌اند، آن را انکار نموده، و آتش عناد خویش را با انکار منقولاتِ صحاحِ مورد اعتمادشان، فرو نشانده‌اند!!

بر فرض بودن امیرالمؤمنین(ع) در یمن

از آنچه ذکر نمودیم اغماض کنیم و فرض کنیم که امیرالمؤمنین(ع) در یمن بوده، باز هم ضرری به تمامیت حدیث غدیر که نزد خاصّه و عامّه از حد تواتر هم گذشته است، نمی‌رساند؛ زیرا احادیث غدیر به دو گونه روایت گردیده:

1. به صورت مطلق.
2. به صورت مقیّد که رسول خدا(ص)، امیرالمؤمنین(ع) را روی دست گرفت و ضمن بیان حدیث غدیر، وی را نیز به مردم معرفی فرمود.

و بر فرض که «عدم مراجعت آن حضرت(ع) از یمن» احادیث مقیّد را تضعیف نماید، اما احادیث مطلق بدون هر گونه معارض، به دلالت قطعیّه خود باقی مانده و در دلالت بر امامت آن حضرت(ع)، کفایت می‌کند.

شیخ طوسی در کتاب «تلخیص الشافی» در باره حدیث غدیر بیانی دارد که حاصلش این است:

عموم علمای شیعه این داستان را متواترا نقل کرده‌اند و اکثر محدّثین آن را با اسناد متّصله روایت نموده‌اند و ارباب تاریخ یکی پس از دیگری - همان گونه که دیگر وقایع و حوادث تاریخی را ضبط کرده‌اند - آن را در کتاب‌های خود، بدون ذکر سند مخصوصی از اسلاف خویش آورده‌اند، و مصنّفین احادیث آن را در عداد احادیث صحاح آورده‌اند. و این حدیث واجد خصوصیّتی است که دیگر احادیث این ویژگی را ندارند؛ زیرا به طور کلّی احادیث صادره (به اعتبار موضوعات مختلفه) بر دو گونه است:

1. احادیثی که در نقل آنها اتّصال سند لازم نیست، مثل آنچه در باب غزوات چون: جنگ بدر و حنین و جمل و صفّین و نظائر آنکه مشهود مسلمین و مشهور بین ایشان بوده و مورّخین اسلامی در قرون متمادیه به همان طریق مخصوص، منقولات خویش را ثبت و ضبط کرده‌اند.
2. اخباری که اتّصال سند در آنها معتبر است، مثل اخباری که در احکام شریعت مقدّس است.

امتیاز خبر غدیر این است که به هر دو طریق روایت شده یعنی هم در قالب حوادث تاریخی در مآثر و تواریخ که اتصال سند لازم نبوده، و هم در شکل احکام شریعت با اتصال سند. و همه علما امت (از خاصّه و عامّه) بر قبول آن اتّفاق نموده‌اند و در دعوای اتفاق، هیچ گونه تردیدی نیست؛ زیرا شیعه حدیث مزبور را دلیل بر امامت حضرت امیرالمؤمنین(ع) می‌داند و مخالفین شیعه با تأویلات غلطی که کرده‌اند، دلیل بر امامت آن حضرت(ع) نمی‌دانند، (ولی صدور آن را با عین عبارات شیعه نقل کرده‌اند) و هیچ فرقه‌ای از فِرَق اسلامی را سراغ نداریم که سند حدیث را رد کرده، یا معتقد به بطلان آن باشند، یا امتناع از قبول آن نموده باشند، و (در جای خود ثابت شده که) آنچه همه امت اجماع بر آن داشته باشند، نزد ما و مخالفین ما حجّت است، گر چه در علّت و نحوه استدلال، اختلافی باشد.

جای بسی تعجب و تأسّف است که با تصریح فحول علمای خاصّه و عامّه، به خصوص شیوخ و ائمّه و حفّاظ عامّه بر قطعیّت و مسلّمیت صدور حدیث غدیر، چگونه «ابن تیمیه» ناصبی که عداوتش با خاندان رسالت(ع)، مشهور آفاق است و از لعن و سبّ و دشنام شیعه امامیّه - به دلیل پیروی ایشان از اهل بیت رسالت(ع) و اهانت به علمای فریقَین از هر گونه بی‌ادبی و هتّاکی دریغ نداشته و بر خلاف موازین علمی به کلّی حدیثی را که در آسمان علم، و افق احادیث مرویّه، مانند خورشید تابان می‌درخشد و تمام قرن‌ها، زیور کتاب‌های دانشمندان اسلامی قرار گرفته و احدی را مجال شک و تردید در آن نبوده و نیست، - با کمال گستاخی - صریحاً انکار نموده است.

او در کتاب «المنتقی» بر رد استدلال علامه حلّی - که فرمودند: «اتّفقوا علی نزولها - أی آیه البلاغ - فی علی(ع)؛ اتفاق علما فریقین است که آیه: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ در شأن امیرالمؤمنین(ع) نازل گردیده است». - می‌نویسد: قلنا: هذا أعظم کذبا و فریه من الأوّل، (أی آیه إنّما ولیّکم الله و رسوله...) فقولک: اتّفقوا علی نزولها فی علیّ کذب بل و لا قاله عالم؛

این که علامه حلی دعوی اتّفاق بر نقل حدیث غدیر نموده، دروغ و افترایش بزرگتر است از آنچه در آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ﴾ گفته؛ زیرا ادّعاء اتفاق بر نزول آیه مزبور در شأن حضرت علی از ریشه دروغ است، و هیچ عالمی این سخن را بر زبان نرانده است!

تکذیب حدیثی که در حدّ ارسال مسلّمات است، و نقلش از حد تواتر هم گذشته، چیزی جز عناد و دشمنی با آل رسول(ع) نیست! و آیا این همه علما و مؤلفین و شیوخ و حفّاظ عامّه، و مفسّرین و مورّخین که این حدیث را در کتب خود نقل کرده‌اند، و صحّت صدور آن را امضا نمودند، حتّی مثل ابن جریر طبری و حسکانی و سیوطی و ذهبی و ابن حجر و ابن عقده و.... و صدها نظائر ایشان که به تواتر و مسلّمیّت صدور حدیث فوق اعتراف کرده‌اند، هیچ یک از علما نبوده‌اند و بهره‌ای از علم نداشته‌اند؟!.

منابع

1. علی‌احمدی، سید قاسم، حقانیت در اوج مظلومیت ج۱