حقوق والدین بر فرزندان چیست؟ (پرسش)

حقوق والدین بر فرزندان چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ سیره خانوادگی معصومان
مدخل اصلی	حقوق والدین بر فرزندان

حقوق والدین بر فرزندان چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث سیره خانوادگی معصومان است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی سیره خانوادگی معصومان مراجعه شود.

پاسخ نخست

م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌

آقای دکتر م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌ در کتاب «سیره نبوی» در این‌باره گفته‌ است:

«حقوق والدین از مسائلی است که در قرآن کریم بر آن تأکید بسیار شده است تا آنجا که در کتاب الهی در چهار مورد پس از توحید قرار گرفته است، و هیچ‌چیز در بیان خداوند این‌گونه مورد تأکید واقع نشده است: ﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾.

﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾.

﴿قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾.

﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا * وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا﴾.

از این تعبیرهای مکرر استفاده می‌شود که میان پرستش خدا و احسان به والدین ارتباطی عمیق و پیوندی محکم برقرار است. بی‌گمان بزرگ‌ترین نعمت، نعمت هستی و حیات است که در درجه نخست از ناحیه خداست و در مجرای قانونمندی الهی به پدر و مادر ارتباط می‌یابد و فرزند بخشی از وجود والدین است، و سستی در ادای حقوق آنان و ترک وظایف فرزندی نسبت به ایشان، همدوش و همتای شرک به خداست.

جامعه سالم بر پایه خانواده سالم شکل می‌گیرد و خانواده سالم خانواده‌ای حقوق‌مدار است و بیش‌ترین جلوه چنین خانواده‌ای در رفتار با والدین ظهور می‌نماید. خداوند احسان به پدر و مادر را چون پیمانی محکم دانسته است که سلامت و صلابت زندگی در گرو آن است؛ و خداوند این احسان را با بیانی لطیف مؤکد کرده است، و واژه “احسان” را به وسیله “ب” متعدی کرده و فرموده است ﴿وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾ “احسان” گاهی با “الی” و گاهی با “ب” متعدی می‌شود؛ که در صورتی‌که با “الی” متعدی شود، مفهوم آن نیکی کردن است هرچند به‌طور غیرمستقیم و بدون واسطه باشد، اما هنگامی که با “ب” متعدی شود، معنی آن نیکی کردن به‌طور مستقیم و بدون واسطه است، بنابراین آیات بیانگر ﴿وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾ بر این تأکید دارد که موضوع احسان به پدر و مادر چنان باید مورد اهمیت قرار گیرد که شخصاً و بدون واسطه بدان اقدام شود. و نیز آوردن مصدر در این آیات مفید تأکید و مبالغه در احسان است.

تأکید و مبالغه قرآن کریم در پاسداشت حقوق والدین تا آنجاست که صریحاً بیان می‌کند که حتی اگر پدر و مادر کافر و مشرک باشند رعایت احترام و حقوقشان لازم است: ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ * وَإِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا﴾.

در اینجا شکرگزاری در برابر پدر و مادر در ردیف شکرگزاری در برابر نعمت‌های بی‌کران خدا قرار داده شده است و این بیانگر عمق و وسعت حقوق والدین است. این حقوق تا بدانجاست که کم‌ترین بی‌احترامی نسبت به پدر و مادر اجازه داده نشده است: ﴿فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ﴾.

راغب اصفهانی گوید ﴿أُفٍّ﴾ در اصل به معنای هر چرکی و پلیدی است، چنان‌که به ناخن چیده شده و هر چیزی که به خاطر آلودگی و پلیدی‌اش ازاله و چیده شود گفته‌اند و نیز به هر عمل سبک و آلوده ﴿أُفٍّ﴾ گفته شده است. از این واژه فعل هم ساخته شده است که هرگاه چیزی را به خاطر پلیدی و آلودگی و ناروایی‌اش مورد انزجار قرار دهند به کار می‌رود، مثلاً می‌گویند: قَدْ أَفَّفْتُ لِکَذَا، یعنی فلان چیز را آلوده شمردم و از آن اظهار نفرت کردم. برخی گفته‌اند أفّ و تُفّ در اصل به معنای چرکی است که زیر ناخن جمع می‌شود و از باب توسعه در معنا به هر چیز پلید و مایه ناراحتی گفته شده است. اصمعی گفته است که أفّ چرک گوش و تُفّ چرک زیر ناخن است و سپس به هر چیز پلید و ناراحت‌کننده گفته شده است. ممکن است أفّ اسم صوت بوده، و از اینجا پیدا شده باشد که وقتی خاک یا خاکستری مختصر روی بدن یا لباس انسان می‌نشیند، انسان با فوت کردن آن را از خود و لباسش دور می‌کند و صدایی که از دهان انسان در چنین حالی بیرون می‌آید شبیه “اوف” یا “اُف” می‌باشد و این واژه توسعه در معنا یافته و برای هر چیز ناراحت‌کننده و مکروه و مورد تنفر به کار رفته است. ازاین‌رو می‌توان گفت این واژه در اصل اسم صوت بوده که هنگام اظهار نفرت یا ناراحتی و یا فوت کردن چیز آلوده از دهان خارج می‌شود و سپس به صورت اسم و فعل به کار رفته است و بیانگر ناراحتی‌های جزئی و اظهار تنفر به خاطر مسائل کوچک می‌باشد؛ و در آیه فوق با بیانی کوتاه و در نهایت فصاحت و بلاغت این معنا افاده شده است که احترام به پدر و مادر چندان مهم و اساسی است که در برابر آنان حتی کم‌ترین سخنی یا صدایی که دلیل بر ناراحتی از ایشان و یا بی‌میلی و تنفر بوده باشد نباید بر زبان جاری ساخت یا در رفتار جلوه داد. در حدیث امام صادق(ع) دراین‌باره آمده است: «لَوْ عَلِمَ اَللهُ شَيْئاً أدْنَي مِنْ اُفًّ لَنَهَي عَنْهُ، وَ هُوَ مِنْ أدْنَي الْعُقُوقِ، وَ مِنَ الْعُقُوقِ، أنْ يَنْظُرَ الرَّجُلُ إلَي وَالدَيْهِ، فَيَحُدُّ النَّظَرَ إلَيْهِمَا».

کم‌ترین بی‌احترامی به پدر و مادر موجب خشم خداوند است و پروردگار عالمیان جز حرمت نهادن و تکریم نمودن والدین را روا نمی‌دارد: ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا﴾. ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا﴾.

نگاه پیامبر به حقوق والدین و تأکیدهای آن حضرت بر این حقوق بر همین مبناست. روایت شده است که مردی مشغول طواف بود و مادرش را بر دوش گرفته بود و طواف می‌داد. در آن حال پیامبر را دید و از آن حضرت پرسید: “آیا حق مادرم را با این کار انجام دادم؟” حضرت فرمود: “نه، حتی جبران یکی از ناله‌های او را به هنگام وضع حمل نمی‌کند”.

امام کاظم(ع) فرموده است: مردی نزد پیامبر آمد و پرسید: “حقّ پدر بر فرزند چیست؟” حضرت فرمود: «لَا يُسَمِّيهِ بِاسْمِهِ وَ لَا يَمْشِي‏ بَيْنَ‏ يَدَيْهِ‏ وَ لَا يَجْلِسُ قَبْلَهُ وَ لَا يَسْتَسِبُّ لَهُ».

پیام‌آور رحمت می‌آموخت که پیروانش نسبت به حقوق پدر و مادر حساس و جدی باشند و کم‌ترین سستی و سهل‌انگاری در آن روا ندارند. آن حضرت در بیانی لطیف فرموده است: «النَّظَرُ إِلَى‏ الْوَالِدَيْنِ‏ بِرَأْفَةٍ وَ رَحْمَةٍ عِبَادَةٌ».

در مدرسه پیامبر بهترین مردمان با شاخصه‌های رحمانی معرفی شده‌اند. از جابر بن عبد الله روایت شده است که گفت: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص)‏: أَ لَا أُخْبِرُكُمْ‏ بِخَيْرِ رِجَالِكُمْ‏».

گفتند: “آری، ای رسول خدا”. فرمود: «إِنَّ مِنْ‏ خَيْرِ رِجَالِكُمُ‏ التَّقِيَ‏ النَّقِيَّ السَّمْحَ الْكَفَّيْنِ النَّقِيَّ الطَّرَفَيْنِ الْبَرَّ بِوَالِدَيْهِ وَ لَا يُلْجِئُ عِيَالَهُ إِلَى غَيْرِهِ».

در همین جهت از امام باقر(ع) روایت شده است که فرمود: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص)‏: إِنَّ خِيَارَكُمْ‏ أُولُو النُّهَى‏». پرسیدند: “خردمندان چه کسانی‌اند؟” فرمود: «هُمْ أُولُو الْأَخْلَاقِ الْحَسَنَةِ، وَ الْأَحْلَامِ‏ الرَّزِينَةِ، وَ صَلَةُ الْأَرْحَامِ، وَ الْبَرَرَةُ بِالْأُمَّهَاتِ وَ الْآبَاءِ، وَ الْمُتَعَاهِدُونَ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْجِيرَانِ وَ الْيَتَامى‏، وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ، وَ يُفْشُونَ السَّلَامَ فِي الْعَالَمِ، وَ يُصَلُّونَ وَ النَّاسُ نِيَامٌ غَافِلُونَ».

منصور بن حازم گوید از امام صادق(ع) پرسیدم: “کدام اعمال برتر است؟” فرمود: «الصَّلَاةُ لِوَقْتِهَا وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ‏ وَ الْجِهَادُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ».

در مدرسه نبوی نیکی به پدر و مادر و ادای حقوق آنان در کنار نماز و جهاد است؛ و اینها والاترین کمالات است. در سفارش امام کاظم(ع) به هشام بن حکم چنین آمده است: «يَا هِشَامُ أَفْضَلُ‏ مَا يَتَقَرَّبُ‏ بِهِ‏ الْعَبْدُ إِلَى‏ اللَّهِ‏ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ بِهِ الصَّلَاةُ وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ وَ تَرْكُ الْحَسَدِ وَ الْعُجْبِ وَ الْفَخْرِ».

بنابراین یکی از شاخصه‌های اساسی برای شناخت تربیت‌یافتگان مدرسه پیامبر نیک‌رفتاری به پدر و مادر و ادای حقوق والدین است؛ رفتاری سراسر رحمت و بزرگداشت، و ادای حقوق همه‌جانبه. ابووَلّاد حَنّاط گوید از امام صادق(ع) از سخن خداوند ﴿وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾ پرسش کردم که احسان در اینجا چیست؟ فرمود: «الْإِحْسَانُ‏ أَنْ‏ تُحْسِنَ‏ صُحْبَتَهُمَا وَ أَنْ لَا تُكَلِّفَهُمَا أَنْ يَسْأَلَاكَ شَيْئاً مِمَّا يَحْتَاجَانِ إِلَيْهِ وَ إِنْ كَانَا مُسْتَغْنِيَيْنِ أَ لَيْسَ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ﴾‏».

ابو وَلّاد گوید: سپس امام صادق(ع) درباره ﴿وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾ فرمود: «لَا تَمْلَأْ عَيْنَيْكَ مِنَ النَّظَرِ إِلَيْهِمَا إِلَّا بِرَحْمَةٍ وَ رِقَّةٍ وَ لَا تَرْفَعْ‏ صَوْتَكَ‏ فَوْقَ‏ أَصْوَاتِهِمَا وَ لَا يَدَكَ فَوْقَ أَيْدِيهِمَا وَ لَا تَقَدَّمْ قُدَّامَهُمَا».

در این میان بر حقوق مادر تأکید بیش‌تری شده است، چنان‌که در حدیث نبوی آمده است: «أَعْظَمُ النَّاسِ حَقّاً عَلَى الرَّجُلِ أُمُّهُ».

در همین جهت هشام بن سالم از امام صادق(ع) چنین روایت کرده است: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ(ص) فَقَالَ يَا رَسُولَ‏ اللَّهِ‏ مَنْ‏ أَبَرُّ؟ قَالَ: أُمَّكَ، قَالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: أُمَّكَ، قَالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: أُمَّكَ، قَالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: أَبَاكَ».

معلی بن خنیس نیز امام صادق(ع) چنین روایت کرده است: «جَاءَ رَجُلٌ وَ سَأَلَ النَّبِيَّ(ص) عَنْ بِرِّ الْوَالِدَيْنِ فَقَالَ ابْرَرْ أُمَّكَ ابْرَرْ أُمَّكَ ابْرَرْ أُمَّكَ ابْرَرْ أَبَاكَ ابْرَرْ أَبَاكَ ابْرَرْ أَبَاكَ وَ بَدَأَ بِالْأُمِ‏ قَبْلَ‏ الْأَبِّ».

نیک‌رفتاری با والدین و پاسداری حقوق آنان از جمله اموری است که جایگزین ندارد و راهی جز پاسداشت و رعایت آن را نمی‌طلبد. از امام باقر(ع) روایت شده است که فرمود: «ثَلَاثٌ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَحَدٍ فِيهِنَّ رُخْصَةً أَدَاءُ الْأَمَانَةِ إِلَى‏ الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ بَرَّيْنِ كَانَا أَوْ فَاجِرَيْنِ».

و در آموزه‌های امام صادق(ع) آمده است: «وَ يَجِبُّ‏ لِلْوَالِدَيْنِ‏ عَلَى‏ الْوَلَدِ ثَلَاثَةُ أَشْيَاءَ شُكْرُهُمَا عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ طَاعَتُهُمَا فِيمَا يَأْمُرَانِهِ وَ يَنْهَيَانِهِ عَنْهُ فِي غَيْرِ مَعْصِيَةِ اللَّهِ وَ نَصِيحَتُهُمَا فِي السِّرِّ وَ الْعَلَانِيَةِ».

در رساله حقوق امام سجاد(ع) درباره حقوق مادر چنین آمده است: حق مادرت این است که بدانی او تو را چنان برداشته که کس دیگری را بدان‌گونه برنگیرد و از میوه دل خود تو را چنان خورانده که هیچ‌کس دیگری را بدان‌سان نخورانده و به راستی تو را به گوش و چشم و دست و پای و پوست و تمام اندام‌هایش (به تمام وجود خود) نگهداری کرده و در این نگهداری با خوش‌رویی و دلشادی مواظبتت نموده است، و هر ناگواری و درد و گرانی و نگرانی [دوران بارداری]را تحمل کرده چنان‌که دست تطاول [آفات]را از تو دور ساخته و تو را بر زمین نهاده و خرسند بوده است که تو سیر باشی و او خود گرسنه ماند و تو جامه پوشی و او برهنه باشد و تو را سیراب کند و خود تشنه ماند و تو را در سایه دارد و خود زیر آفتاب باشد و با بیچارگی خود تو را نعمت بخشد و با بی‌خوابی خود تو را لذت خواب چشاند. و شکمش ظرف هستی تو بوده و دامنش پرورشگاهت و پستانش چشمه نوشت و جانش نگهدارت. سرد و گرم دنیا را برای تو و به خاطر تو چشیده است. پس به قدرشناسی از این همه او را سپاس‌گزار، و این قدردانی را نتوانی جز به یاری و توفیق خداوند.. و در رساله حقوق امام سجاد(ع) درباره حقوق پدر چنین آمده است: «وَ أَمَّا حَقُّ أَبِيكَ‏ فَتَعْلَمُ‏ أَنَّهُ‏ أَصْلُكَ‏ وَ أَنَّكَ‏ فَرْعُهُ‏ وَ أَنَّكَ لَوْلَاهُ لَمْ تَكُنْ فَمَهْمَا رَأَيْتَ فِي نَفْسِكَ مِمَّا يُعْجِبُكَ فَاعْلَمْ أَنَّ أَبَاكَ أَصْلُ النِّعْمَةِ عَلَيْكَ فِيهِ وَ احْمَدِ اللَّهَ وَ اشْكُرْهُ عَلَى قَدْرِ ذَلِكَ».

توجه به قدر و منزلت پدر و مادر و جایگاه ویژه آنان و زحمات و فداکاری‌هایشان زمینه سپاسگزاری و حرمت بانی و پاسداری حقوق آنان را فراهم می‌کند. از جابر بن عبد الله نقل شده است که گفت: از پیامبر(ص) شنیدم که می‌فرمود: «كَانَ فِيمَا أَعْطَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوسَى(ع) فِي الْأَلْوَاحِ الْأَوَّلِ‏ اشْكُرْ لِي‏ وَ لِوالِدَيْكَ‏ أَقِيكَ‏ الَمْتُأَلِّفَ‏». شکرگزاری نعمت وجود پدر و مادر در رعایت حقوق همه‌جانبه آنان است، هرگونه که باشند. زکریا پسر ابراهیم گوید: من مسیحی بودم سپس اسلام آوردم و حج به جا آوردم و نزد امام صادق(ع) رفتم و گفتم: من مسیحی بوده‌ام و اینک اسلام آورده‌ام. پرسید: از اسلام چه دیدی؟ گفتم: سخن خدای عزّوجلّ که می‌فرماید: ﴿مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ﴾. حضرت فرمود: بی‌گمان خداوند تو را راهبری فرموده است. آن‌گاه سه بار فرمود: خدایا هدایتش فرما. بعد فرمود: فرزندم هرچه خواهی بپرس. گفتم: پدر و مادر و خانواده من مسیحی‌اند و مادرم نابیناست، آیا من همراه آنان باشم و در ظرف ایشان غذا بخورم؟ حضرت فرمود: آیا آنان گوشت خوک می‌خورند؟ گفتم: خیر، با آن تماس هم نمی‌گیرند. فرمود: باکی ندارد، مواظب مادرت باش و با او خوشرفتاری کن، و چون بمیرد او را به دیگری وامگذار، و خودت به کارش اقدام کن، و به کسی نیز مگو نزد من آمده‌ای تا در منی پیش من آیی، إن‌شاء‌الله.

زکریا گوید: من در مِنی خدمت حضرت رفتم درحالی‌که مردم گرد او را گرفته بودند و او مانند معلم کودکان بود که گاهی این و گاهی آن از او پرسش می‌کرد [و او پاسخ می‌داد]. پس از آن چون به کوفه رفتم نسبت به مادرم مهربانی می‌کردم و خودم به او غذا می‌دادم و جامه و سرش را می‌شستم و خدمتگزارش بودم. مادرم به من گفت: فرزندم، تو زمانی که دین مرا داشتی با من چنین رفتار نمی‌کردی، این چه رفتار است که از تو می‌بینم از زمانی که از دین ما رفته‌ای و به دین حنفیه‌گراییده‌ای؟ گفتم: مردی از فرزندان پیامبر ما مرا چنین فرمان داده است. مادرم گفت: آن مرد پیامبر است؟ گفتم: نه، بلکه پسر یکی از پیامبران است. مادرم گفت: فرزندم، این مرد پیامبر است، زیرا فرمانی که به تو داده از سفارشات پیامبران است. گفتم: مادرم! پس از پیامبر ما پیامبر دیگری نباشد و او پسر پیامبر است. مادرم گفت: دین تو بهترین دین است. آن را بر من عرضه کن. من به او عرضه داشتم و او مسلمان شد و من نیز برنامه اسلام را به او آموختم. او نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را گزارد و در شب عارضه‌ای به او رخ داد و بیمار شد. به من گفت: فرزندم، آن‌چه به من آموختی دوباره بیاموز. من آنها را تکرار کردم. مادرم اقرار کرد و از دنیا رفت. چون صبح شد مسلمانان غسلش دادند و من خودم بر او نماز خواندم و در گورش نهادم.

مدرسه پیامبر می‌آموزد که پاسداشت حقوق والدین به تمام معنا صورت یابد و احترام و اکرام آنان در هر حال رعایت گردد و در تمام موارد لازم از آنان اطاعت شود. روایت شده است که مردی نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت: “من جوانی بانشاط و ورزیده‌ای هستم و جهاد را دوست دارم ولی مادری دارم که از این موضوع ناراحت می‌شود و نمی‌خواهد من به جهاد بروم. پیامبر(ص) فرمود: «ارْجِعْ‏ فَكُنْ‏ مَعَ‏ وَالِدَتِكَ‏ فَوَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ نَبِيّاً لَأُنْسُهَا بِكَ لَيْلَةً خَيْرٌ مِنْ جِهَادِكَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ سَنَةً».

در منطق نبوی اطاعت والدین تا بدانجاست که در جهاد کفایی نیز اطاعت آنان مقدم بر جهاد است؛ و این بیانگر نوع حرمت نهادن دین به والدین است، که با این‌گونه حرمت نهادن‌ها و تکریم نمودن‌هاست که خانواده سالم و جامعه سالم معنا می‌یابد، و از همین روست که در آموزه‌های رسول خدا(ص) نسبت به نافرمانی از پدر و مادر و آزردن آنان (عقوق) هشدارهای شدید داده شده است. از امام باقر(ع) روایت شده است که پیامبر اکرم(ص) در ضمن سخنی از سخنان خود فرمود: «إِيَّاكُمْ‏ وَ عُقُوقَ‏ الْوَالِدَيْنِ‏ فَإِنَّ رِيحَ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسِيرَةِ أَلْفِ عَامٍ وَ لَا يَجِدُهَا عَاقٌّ».

مشخص است که آزردن پدر و مادر و مورد خشم آنان واقع شدن تا چه اندازه نکوهیده و بازدارنده انسان از کمال است که این‌گونه درباره آن سخن گفته شده است. آزردن والدین و مورد خشم آنان قرار گرفتن از گناهان کبیره است چنان‌که در روایات متعدد بر آن تصریح شده است. رسول خدا(ص) به پیروان خود می‌فرمود: «‏كُنْ‏ بَارّاً وَ اقْتَصِرْ عَلَى‏ الْجَنَّةِ وَ إِنْ كُنْتَ عَاقّاً فَظّاً فَاقْتَصِرْ عَلَى النَّارِ».

از حضرت رضا(ع) دراین‌باره روایت شده است که فرمود: «حَرَّمَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عُقُوقَ‏ الْوَالِدَيْنِ‏ لِمَا فِيهِ‏ مِنَ‏ الْخُرُوجِ‏ مِنَ‏ التَّوْقِيرِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ التَّوْقِيرِ لِلْوَالِدَيْنِ وَ كُفْرَانِ النِّعْمَةِ وَ إِبْطَالِ الشُّكْرِ وَ مَا يَدْعُو مِنْ ذَلِكَ إِلَى قِلَّةِ النَّسْلِ وَ انْقِطَاعِهِ لِمَا فِي الْعُقُوقِ مِنْ قِلَّةِ تَوْقِيرِ الْوَالِدَيْنِ وَ الْعِرْفَانِ بِحَقِّهِمَا وَ قَطْعِ الْأَرْحَامِ وَ الزُّهْدِ مِنَ الْوَالِدَيْنِ فِي الْوَلَدِ وَ تَرْكِ التَّرْبِيَةِ لِعِلَّةِ تَرْكِ الْوَلَدِ بِرَّهُمَا».

بنابراین عدم رعایت حقوق والدین پیامدهایی این‌چنین آسیب‌زا و خطرآفرین دارد؛ و اگر فرزندان خواهان احترام و رعایت حقوق خویش در آینده‌ای هستند که نقش والدین را می‌یابند، لازم است این حقوق را پاس بدارند و به جد رعایت نمایند، عبید بن زرارة از امام صادق(ع) چنین روایت کرده است: «بَرُّوا آبَاءَكُمْ يَبَرَّكُمْ‏ أَبْنَاؤُكُمْ‏».

در پرتو شناخت حقوق خانواده و پاسداشت آن است که اصیل‌ترین مجموعه انسانی به سامانی درست و استوار، و روابطی پرنشاط و ماندگار می‌رسد و هدف‌های آن تحقق می‌یابد.»

منبع‌شناسی جامع سیره خانوادگی معصومان

• کتاب‌شناسی سیره خانوادگی معصومان؛
• مقاله‌شناسی سیره خانوادگی معصومان؛
• پایان‌نامه‌شناسی سیره خانوادگی معصومان.