رواق در معارف و سیره رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها
HeydariBot (بحث | مشارکتها) جز (وظیفهٔ شمارهٔ ۵) |
HeydariBot (بحث | مشارکتها) |
||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
}} | }} | ||
==رواق‌های [[حرم مطهر رضوی]]== | == رواق‌های [[حرم مطهر رضوی]] == | ||
[[حرم مطهر امام رضا]]{{ع}} دارای رواق‌ها و شبستان‌های باشکوهی می‌باشد که در طی ادوار مختلف، ساخته و بر شکوه و جلال هر چه بیشتر استان متبرک [[رضوی]] افزوده‌اند. این رواق‌ها عبارتند از: | [[حرم مطهر امام رضا]] {{ع}} دارای رواق‌ها و شبستان‌های باشکوهی می‌باشد که در طی ادوار مختلف، ساخته و بر شکوه و جلال هر چه بیشتر استان متبرک [[رضوی]] افزوده‌اند. این رواق‌ها عبارتند از: | ||
===رواق گنبد حاتم خانی=== | === رواق گنبد حاتم خانی === | ||
این رواق، در [[شرق]] [[حرم مطهر]] و پایین پای [[مبارک]] واقع شده است که با گنبدی به همین نام، توسط «حاتم بیگ اردوبادی» - یکی از وزرای عصر [[صفویه]] - در [[سال ۱۰۱۰ هجری]] قمری بنا گردید. کف رواق با سنگ مرمر خلج فرش شده و ازاره آن به ارتفاع ۱/۵۰ متر از سنگ‌های منبّت استفاده شده است. کاشی‌های بکار رفته در این رواق، همگی از نوع کاشی معرق و منقوش می‌باشد که منتهای ظرافت، [[لطافت]] و [[زیبایی]] در آنها به کار رفته است. بر اثر گذشت [[زمان]] و سرایت رطوبت، بعضی از نقاط این رواق دچار فرسودگی گردید که در [[سال ۱۲۶۹ هجری]] قمری، به وسیله «محمّدعلی بیک افشار» مرمت گردید. در این رواق، آیاتی از [[سوره]] [[مبارکه]] [[انسان]] به خط ثلث و همچنین در کتیبه‌ای بالای ازاره قصیده‌ای از «بابا فغانی»<ref>به تیتر واژه بابا فغانی مراجعه کنید.</ref> به خط نستعلیق دیده می‌شود<ref>سفرنامه سدید الدوله، ص۲۲۳-۲۲۶؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۹۵-۹۶؛ راهنمای حریم رضوی، ص۲۷-۲۸؛ شمس‌الشموس، ص۱۴۲-۱۴۵؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | این رواق، در [[شرق]] [[حرم مطهر]] و پایین پای [[مبارک]] واقع شده است که با گنبدی به همین نام، توسط «حاتم بیگ اردوبادی» - یکی از وزرای عصر [[صفویه]] - در [[سال ۱۰۱۰ هجری]] قمری بنا گردید. کف رواق با سنگ مرمر خلج فرش شده و ازاره آن به ارتفاع ۱/۵۰ متر از سنگ‌های منبّت استفاده شده است. کاشی‌های بکار رفته در این رواق، همگی از نوع کاشی معرق و منقوش می‌باشد که منتهای ظرافت، [[لطافت]] و [[زیبایی]] در آنها به کار رفته است. بر اثر گذشت [[زمان]] و سرایت رطوبت، بعضی از نقاط این رواق دچار فرسودگی گردید که در [[سال ۱۲۶۹ هجری]] قمری، به وسیله «محمّدعلی بیک افشار» مرمت گردید. در این رواق، آیاتی از [[سوره]] [[مبارکه]] [[انسان]] به خط ثلث و همچنین در کتیبه‌ای بالای ازاره قصیده‌ای از «بابا فغانی»<ref>به تیتر واژه بابا فغانی مراجعه کنید.</ref> به خط نستعلیق دیده می‌شود<ref>سفرنامه سدید الدوله، ص۲۲۳-۲۲۶؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۹۵-۹۶؛ راهنمای حریم رضوی، ص۲۷-۲۸؛ شمس‌الشموس، ص۱۴۲-۱۴۵؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | ||
===رواق دارالسّیاده=== | === رواق دارالسّیاده === | ||
این رواق که از قدیمی‌ترین رواق‌های [[روضه]] منوره می‌باشد، در جنوب غربی حرم مطهر و شمال [[مسجد جامع]] گوهرشاد، جنب رواق دار الحفّاظ قرار دارد و [[بانی]] آن بانو گوهرشاد می‌باشد. نامگذاری آن به دارالسّیاده از آن جهت است که از قدیم محل تجمع و [[تدریس]] [[علما]]، [[سادات]] و منسوبین به [[خاندان]] [[امیر المؤمنین]]{{ع}} بوده است. این رواق در [[زلزله]] [[سال ۱۰۸۴ هجری]] قمری، دچار خرابی‌هایی گردید که توسط شاه [[سلیمان]] صفوی تعمیر گردید. در [[سال ۱۳۰۰ هجری]] قمری، این رواق توسط امین‌الدّوله آئینه‌کاری شد که بعد از بمباران قوای روس، اندکی آسیب دید که در همان سال (۱۳۳۰ [[هجری قمری]])، باری دیگر این رواق آینه‌کاری و ترمیم شد. [[قبور]] محمّدمهدی خالصی اصفهانی، میرزا [[احمد]] مدرس [[یزدی]] و [[محمّد]] کوهستانی و... در این رواق واقع شده است<ref>تاریخ آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۵۴-۱۶۵.</ref>. | این رواق که از قدیمی‌ترین رواق‌های [[روضه]] منوره می‌باشد، در جنوب غربی حرم مطهر و شمال [[مسجد جامع]] گوهرشاد، جنب رواق دار الحفّاظ قرار دارد و [[بانی]] آن بانو گوهرشاد می‌باشد. نامگذاری آن به دارالسّیاده از آن جهت است که از قدیم محل تجمع و [[تدریس]] [[علما]]، [[سادات]] و منسوبین به [[خاندان]] [[امیر المؤمنین]] {{ع}} بوده است. این رواق در [[زلزله]] [[سال ۱۰۸۴ هجری]] قمری، دچار خرابی‌هایی گردید که توسط شاه [[سلیمان]] صفوی تعمیر گردید. در [[سال ۱۳۰۰ هجری]] قمری، این رواق توسط امین‌الدّوله آئینه‌کاری شد که بعد از بمباران قوای روس، اندکی آسیب دید که در همان سال (۱۳۳۰ [[هجری قمری]])، باری دیگر این رواق آینه‌کاری و ترمیم شد. [[قبور]] محمّدمهدی خالصی اصفهانی، میرزا [[احمد]] مدرس [[یزدی]] و [[محمّد]] کوهستانی و... در این رواق واقع شده است<ref>تاریخ آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۵۴-۱۶۵.</ref>. | ||
===رواق دار الحفّاظ=== | === رواق دار الحفّاظ === | ||
این رواق، در جنوب [[حرم مطهر]] و شمال [[مسجد]] گوهرشاد، به [[دستور]] بانو گوهر شاد، در [[سال ۸۴۱ هجری]] قمری، همزمان با ساخت مسجد گوهرشاد، بنا شده، و از قدیم محل تجمّع [[حافظان قرآن]] و انجام [[مراسم]] خاصّ [[تلاوت]] کلام‌اللّه و [[خطبه]] مخصوص حفّاظ آستان [[قدس]] بوده و در حال حاضر همه [[روزه]] [[صبح و شام]] برای انجام مراسم صفّه، به [[قرائت قرآن]] و دوازده‌بند [[خواجه نصیر]] می‌پردازند؛ از این‌رو به دار الحفّاظ [[شهرت]] یافته است. این رواق هفت صفّه دارد که سه صفه به طرف رواق دارالسّیاده و سه صفّه به طرف رواق دارالسّلام و یک صفه به طرف مسجد گوهرشاد باز شده است. کف و ازاره این رواق از سنگ مرمر پوشیده شده و بر کتیبه بالای ازاره، قصیده‌ای از «قاآنی» در ۴۸ [[بیت]] مکتوب است. دیوارها و سقف این رواق نیز آئینه‌کاری شده‌اند. | این رواق، در جنوب [[حرم مطهر]] و شمال [[مسجد]] گوهرشاد، به [[دستور]] بانو گوهر شاد، در [[سال ۸۴۱ هجری]] قمری، همزمان با ساخت مسجد گوهرشاد، بنا شده، و از قدیم محل تجمّع [[حافظان قرآن]] و انجام [[مراسم]] خاصّ [[تلاوت]] کلام‌اللّه و [[خطبه]] مخصوص حفّاظ آستان [[قدس]] بوده و در حال حاضر همه [[روزه]] [[صبح و شام]] برای انجام مراسم صفّه، به [[قرائت قرآن]] و دوازده‌بند [[خواجه نصیر]] می‌پردازند؛ از این‌رو به دار الحفّاظ [[شهرت]] یافته است. این رواق هفت صفّه دارد که سه صفه به طرف رواق دارالسّیاده و سه صفّه به طرف رواق دارالسّلام و یک صفه به طرف مسجد گوهرشاد باز شده است. کف و ازاره این رواق از سنگ مرمر پوشیده شده و بر کتیبه بالای ازاره، قصیده‌ای از «قاآنی» در ۴۸ [[بیت]] مکتوب است. دیوارها و سقف این رواق نیز آئینه‌کاری شده‌اند. | ||
[[عبد]] الجواد ادیب [[نیشابوری]] و ملّا [[هاشم]] [[خراسانی]] در این مکان مدفون می‌باشند<ref>مطلع الشمس، ج۲، ص۳۷۹-۳۸۴؛ مشهد طوس، ص۴۳۷؛ راهنمای حریم رضوی، ص۲۶-۲۷.</ref>. | [[عبد]] الجواد ادیب [[نیشابوری]] و ملّا [[هاشم]] [[خراسانی]] در این مکان مدفون می‌باشند<ref>مطلع الشمس، ج۲، ص۳۷۹-۳۸۴؛ مشهد طوس، ص۴۳۷؛ راهنمای حریم رضوی، ص۲۶-۲۷.</ref>. | ||
===رواق دارالسّلام=== | === رواق دارالسّلام === | ||
این رواق، در جنوب شرقی [[روضه]] منوره و [[شرق]] رواق دارالحفّاظ و [[غرب]] رواق‌های دارالعزّه و دارالسّرور قرار دارد و از جمله بناهایی است که اساس آن در [[زمان]] بانو گوهرشاد و به دستور او پی‌ریزی شد. این رواق در گذشته دو طبقه بود. طبقه زیرین آن به صورت [[انبار]] فرش در آمده بود و طبقه دوم در [[اختیار]] فرّاشان قرار داشت و به آن تحویل [[خانه]] می‌گفتند. در سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۸ [[هجری شمسی]]، با [[همّت]] دکتر [[سید]] [[فخر]] الدّین شادمان - [[نایب]] تولیه وقت - پس از انتقال آسایشگاه فرّاشان به جای دیگر و برداشتن سقف میانی، و تعمیر و [[تزئین]] و وسعت دادن به این مکان، رواق دارالسّلام ساخته شد که در [[سال ۱۳۴۶ هجری]] شمسی، تغییرات اساسی نوسازی در این رواق صورت گرفت و به شکل کنونی در آمد. این رواق از سمت جنوب دری به سمت [[مسجد]] گوهرشاد و از سمت [[غرب]]، در کوچکی به رواق دارالحفّاظ دارد. [[قبور]] علمایی چون شیخ غلامحسین تبریزی، [[سید]] [[حسین]] خآدمی اصفهانی، میرزا حبیب‌اللّه گلپایگانی و [[شهید]] هاشمی‌نژاد در این رواق می‌باشد<ref>تاریخ آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳.</ref>. | این رواق، در جنوب شرقی [[روضه]] منوره و [[شرق]] رواق دارالحفّاظ و [[غرب]] رواق‌های دارالعزّه و دارالسّرور قرار دارد و از جمله بناهایی است که اساس آن در [[زمان]] بانو گوهرشاد و به دستور او پی‌ریزی شد. این رواق در گذشته دو طبقه بود. طبقه زیرین آن به صورت [[انبار]] فرش در آمده بود و طبقه دوم در [[اختیار]] فرّاشان قرار داشت و به آن تحویل [[خانه]] می‌گفتند. در سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۸ [[هجری شمسی]]، با [[همّت]] دکتر [[سید]] [[فخر]] الدّین شادمان - [[نایب]] تولیه وقت - پس از انتقال آسایشگاه فرّاشان به جای دیگر و برداشتن سقف میانی، و تعمیر و [[تزئین]] و وسعت دادن به این مکان، رواق دارالسّلام ساخته شد که در [[سال ۱۳۴۶ هجری]] شمسی، تغییرات اساسی نوسازی در این رواق صورت گرفت و به شکل کنونی در آمد. این رواق از سمت جنوب دری به سمت [[مسجد]] گوهرشاد و از سمت [[غرب]]، در کوچکی به رواق دارالحفّاظ دارد. [[قبور]] علمایی چون شیخ غلامحسین تبریزی، [[سید]] [[حسین]] خآدمی اصفهانی، میرزا حبیب‌اللّه گلپایگانی و [[شهید]] هاشمی‌نژاد در این رواق می‌باشد<ref>تاریخ آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳.</ref>. | ||
===رواق گنبد اللّه‌وردی‌خان=== | === رواق گنبد اللّه‌وردی‌خان === | ||
این رواق با گنبدی مسی به صورت هشت ضلعی، در شمال شرقی [[حرم مطهر]] و سمت شرقی رواق توحیدخانه، در [[سال ۱۰۲۰ هجری]] قمری، به [[دستور]] «اللّه‌وردی‌خان»، از [[رجال]] [[عهد]] [[صفویه]] و توسط معماران اصفهانی بنا شد. کف و ازاره این رواق از سنگ مرمر می‌باشد و از بالای ازاره تا زیر گنبد از کاشی‌های معرق و رنگارنگ [[نصب]] شده است. وجود ۸ صفه غرفه مانند در پایین و ۸ صفه کوچک در بالا و همچنین کتیبه‌ای نصب شده که به خط ثلث، [[تاریخ]] ولادت و [[شهادت]] [[امامان معصوم]]{{عم}} شبیه به همراه اسماءاللّه و بعضی از [[احادیث معتبر]] بر آن بر [[زیبایی]] و [[معنویت]] این رواق افزوده است. در وسط ازاره یکی از صفه‌های ضلع جنوبی سنگ [[مقبره]] اللّه‌وردی‌خان دیده می‌شود<ref>مطلع‌الشمس، ج۲، ص۳۹۲-۳۹۴؛ شمس‌الشموس، ص۱۴۹-۱۵۲؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۸-۳۹؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | این رواق با گنبدی مسی به صورت هشت ضلعی، در شمال شرقی [[حرم مطهر]] و سمت شرقی رواق توحیدخانه، در [[سال ۱۰۲۰ هجری]] قمری، به [[دستور]] «اللّه‌وردی‌خان»، از [[رجال]] [[عهد]] [[صفویه]] و توسط معماران اصفهانی بنا شد. کف و ازاره این رواق از سنگ مرمر می‌باشد و از بالای ازاره تا زیر گنبد از کاشی‌های معرق و رنگارنگ [[نصب]] شده است. وجود ۸ صفه غرفه مانند در پایین و ۸ صفه کوچک در بالا و همچنین کتیبه‌ای نصب شده که به خط ثلث، [[تاریخ]] ولادت و [[شهادت]] [[امامان معصوم]] {{عم}} شبیه به همراه اسماءاللّه و بعضی از [[احادیث معتبر]] بر آن بر [[زیبایی]] و [[معنویت]] این رواق افزوده است. در وسط ازاره یکی از صفه‌های ضلع جنوبی سنگ [[مقبره]] اللّه‌وردی‌خان دیده می‌شود<ref>مطلع‌الشمس، ج۲، ص۳۹۲-۳۹۴؛ شمس‌الشموس، ص۱۴۹-۱۵۲؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۸-۳۹؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | ||
===رواق دارالسّعاده=== | === رواق دارالسّعاده === | ||
چون بعد از ایجاد [[صحن]] نو بین ایوان طلا و رواق گنبد حاتم خانی فاصله و فضای خالی باقی بود، این رواق، در [[سال ۱۲۵۹ هجری]] قمری، به دستور اللهیار خان آصف‌الدوله ساخته شد. در این رواق، ۲ صفّه [[ایران]] مانند در شمال و جنوب واقع است صفّه شمالی با دو ممر کوچک به رواق الله‌وردی‌خان و دارالضّیافه و صفه جنوبی با دری از طلا به رواق دارالسّرور مرتبط است. کف و ازاره آن به ارتفاع ۱/۴۰ سانتیمتر با سنگ مرمر [[پوشش]] یافته که در بالای ازاره، قصیده‌ای از [[صبوری]] ملک‌الشعرای آستان [[قدس]] در ۶۶ [[بیت]] در کتیبه‌ای دیده می‌شود. همچنین کتیبه‌هایی از [[احادیث]] شریفه بر روی پایه‌های طرفین طاق در وسط رواق که به خط ثلث می‌باشند و [[تاریخ]] ۱۲۹۰ [[هجری قمری]] را نشان می‌دهند، زینت‌بخش این رواق شده‌اند. از بالای ازاره تا سقف این رواق آئینه‌کاری است. اشخاصی چون [[علی‌اصغر]] خان امین‌السلطان، [[ابراهیم]] خان امین‌السلطان<ref>آئینه‌کاری این رواق توسط ابراهیم خان امین‌السلطان و پسرش علی اصغر خان امین‌السلطان، در سال ۱۳۰۰ هجری قمری، صورت گرفته است.</ref>، [[سید]] [[یونس]] اردبیلی، میرزا علی‌اکبر نوقانی و شیخ علی‌اکبر نهاوندی، در این رواق مدفون هستند<ref>تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۹۷-۹۸؛ راهنمای حریم رضوی، ص۲۸-۲۹؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | چون بعد از ایجاد [[صحن]] نو بین ایوان طلا و رواق گنبد حاتم خانی فاصله و فضای خالی باقی بود، این رواق، در [[سال ۱۲۵۹ هجری]] قمری، به دستور اللهیار خان آصف‌الدوله ساخته شد. در این رواق، ۲ صفّه [[ایران]] مانند در شمال و جنوب واقع است صفّه شمالی با دو ممر کوچک به رواق الله‌وردی‌خان و دارالضّیافه و صفه جنوبی با دری از طلا به رواق دارالسّرور مرتبط است. کف و ازاره آن به ارتفاع ۱/۴۰ سانتیمتر با سنگ مرمر [[پوشش]] یافته که در بالای ازاره، قصیده‌ای از [[صبوری]] ملک‌الشعرای آستان [[قدس]] در ۶۶ [[بیت]] در کتیبه‌ای دیده می‌شود. همچنین کتیبه‌هایی از [[احادیث]] شریفه بر روی پایه‌های طرفین طاق در وسط رواق که به خط ثلث می‌باشند و [[تاریخ]] ۱۲۹۰ [[هجری قمری]] را نشان می‌دهند، زینت‌بخش این رواق شده‌اند. از بالای ازاره تا سقف این رواق آئینه‌کاری است. اشخاصی چون [[علی‌اصغر]] خان امین‌السلطان، [[ابراهیم]] خان امین‌السلطان<ref>آئینه‌کاری این رواق توسط ابراهیم خان امین‌السلطان و پسرش علی اصغر خان امین‌السلطان، در سال ۱۳۰۰ هجری قمری، صورت گرفته است.</ref>، [[سید]] [[یونس]] اردبیلی، میرزا علی‌اکبر نوقانی و شیخ علی‌اکبر نهاوندی، در این رواق مدفون هستند<ref>تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۹۷-۹۸؛ راهنمای حریم رضوی، ص۲۸-۲۹؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | ||
===رواق دارالضّیافه=== | === رواق دارالضّیافه === | ||
این رواق که هم‌اکنون محل [[تشرّف]] [[بانوان]] به [[حرم مطهر]] می‌باشد، در [[سال ۱۳۰۱ هجری]] قمری، توسط «مرحوم میرزا [[شفیع]] قزوینی»، به هزینه یک تاجر قزوینی [[احداث]] شد. این رواق از [[شرق]] به [[صحن]] [[آزادی]]، از شمال به صحن [[انقلاب]] و از جنوب به رواق دارالسّعاده و از [[غرب]] به گنبد وردی‌خان محدود می‌شود. این رواق دارای ۴ صفّه می‌باشد که کف و ازاره آن به ارتفاع ۱/۵۰ سانتیمتر، از سنگ مرمر پوشیده است. در بالای ازاره، کتیبه‌ای که بر آن [[آیات قرآن]] به خط ثلث نوشته شده، دیده می‌شود. [[روشنایی]] این رواق مقرنس و معرّق‌کاری شده، از طریق یک نورگیر ۸ ضلعی تعبیه شده در وسط سقف رواق و ۱۴ نورافکن [[قوی]] که در محفظه کاشی‌کاری شده جاسازی شده، تأمین می‌گردد. میرزا [[مهدی غروی اصفهانی]] و ملّاهاشم قزوینی در این رواق مدفون هستند<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۳۹-۴۰؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۰۴-۱۰۶؛ شمس الشموس، ص۱۵۸؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | این رواق که هم‌اکنون محل [[تشرّف]] [[بانوان]] به [[حرم مطهر]] می‌باشد، در [[سال ۱۳۰۱ هجری]] قمری، توسط «مرحوم میرزا [[شفیع]] قزوینی»، به هزینه یک تاجر قزوینی [[احداث]] شد. این رواق از [[شرق]] به [[صحن]] [[آزادی]]، از شمال به صحن [[انقلاب]] و از جنوب به رواق دارالسّعاده و از [[غرب]] به گنبد وردی‌خان محدود می‌شود. این رواق دارای ۴ صفّه می‌باشد که کف و ازاره آن به ارتفاع ۱/۵۰ سانتیمتر، از سنگ مرمر پوشیده است. در بالای ازاره، کتیبه‌ای که بر آن [[آیات قرآن]] به خط ثلث نوشته شده، دیده می‌شود. [[روشنایی]] این رواق مقرنس و معرّق‌کاری شده، از طریق یک نورگیر ۸ ضلعی تعبیه شده در وسط سقف رواق و ۱۴ نورافکن [[قوی]] که در محفظه کاشی‌کاری شده جاسازی شده، تأمین می‌گردد. میرزا [[مهدی غروی اصفهانی]] و ملّاهاشم قزوینی در این رواق مدفون هستند<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۳۹-۴۰؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۰۴-۱۰۶؛ شمس الشموس، ص۱۵۸؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | ||
===رواق توحیدخانه=== | === رواق توحیدخانه === | ||
این رواق، توسط ملّا [[محسن فیض کاشانی]] در [[سال ۱۰۷۲ هجری]] قمری بنا گردید و ایشان در این رواق [[تدریس]] می‌کردند. این رواق، در شمال حرم مطهر و بین رواق دارالفیض و صحن انقلاب واقع است و در ضلع شمالی آن، پنجره فولاد [[نصب]] گردیده که از [[صحن]] [[انقلاب]]، از درون مشبّک‌های این پنجره فولاد [[ضریح]] [[مطهر]] نمایان است. این رواق از [[شرق]]، از طریق یک گذرگاه به رواق اللّه‌وردی‌خان و از سمت [[غرب]] به ایوان طلای صحن انقلاب متّصل است. کف این رواق از سنگ مرمر کوه‌های خلج فرش شده و ازاره آن به ارتفاع ۱/۶۰ ساتیمتر، از سنگ منبّت‌کاری است که بر کتیبه بالای آن، اسم ۱۲ [[امام]]{{عم}} مکتوب است. در حال حاضر، این رواق مختصّ [[عبادت]] [[بانوان]] است و بزرگانی چون [[میرزا مهدی اصفهانی]]، [[سید جواد خامنه‌ای]] ([[پدر]] [[مقام معظم رهبری]]) و [[سید]] عبداللّه شیرازی در این رواق مدفون می‌باشند<ref>سفرنامه سدید الدوله، ص۲۳۹؛ مشهد طوس، ص۴۵۰؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۸۹-۹۰؛ منتخب التواریخ، ص۵۸۴؛ مطلع الشمس، ج۲، ص۳۹۲؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۲-۳۳؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | این رواق، توسط ملّا [[محسن فیض کاشانی]] در [[سال ۱۰۷۲ هجری]] قمری بنا گردید و ایشان در این رواق [[تدریس]] می‌کردند. این رواق، در شمال حرم مطهر و بین رواق دارالفیض و صحن انقلاب واقع است و در ضلع شمالی آن، پنجره فولاد [[نصب]] گردیده که از [[صحن]] [[انقلاب]]، از درون مشبّک‌های این پنجره فولاد [[ضریح]] [[مطهر]] نمایان است. این رواق از [[شرق]]، از طریق یک گذرگاه به رواق اللّه‌وردی‌خان و از سمت [[غرب]] به ایوان طلای صحن انقلاب متّصل است. کف این رواق از سنگ مرمر کوه‌های خلج فرش شده و ازاره آن به ارتفاع ۱/۶۰ ساتیمتر، از سنگ منبّت‌کاری است که بر کتیبه بالای آن، اسم ۱۲ [[امام]] {{عم}} مکتوب است. در حال حاضر، این رواق مختصّ [[عبادت]] [[بانوان]] است و بزرگانی چون [[میرزا مهدی اصفهانی]]، [[سید جواد خامنه‌ای]] ([[پدر]] [[مقام معظم رهبری]]) و [[سید]] عبداللّه شیرازی در این رواق مدفون می‌باشند<ref>سفرنامه سدید الدوله، ص۲۳۹؛ مشهد طوس، ص۴۵۰؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۸۹-۹۰؛ منتخب التواریخ، ص۵۸۴؛ مطلع الشمس، ج۲، ص۳۹۲؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۲-۳۳؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | ||
===رواق دارالفیض=== | === رواق دارالفیض === | ||
این رواق، در شرق رواق دارالشّکر و در پشت سر [[مبارک]] [[حضرت]] واقع شده و به [[روضه]] منوره متّصل است. به علت اتصال این رواق از طریق صفه شمالی به رواق توحیدخانه و از صفّه شمال شرقی به رواق اللّه‌وردی‌خان، برخی مورّخان بر این عقیده‌اند که ممکن است این بنا را مرحوم [[فیض کاشانی]] در [[عهد]] [[صفویه]] همزمان با رواق توحیدخانه ساخته باشد. لازم به ذکر است این رواق در [[حقیقت]] همان [[مسجد]] ریاض و قسمتی از مسجد زنانه و صفّه شاه طهماسب است که با توسعه آن، در [[سال ۱۳۴۷ هجری]] شمسی، به نام رواق دارالفیض نامیده شد. کف رواق از سنگ مرمر سبز رنگ مفروش و دیوارهای این رواق از بالای ازاره تا سقف مقرنس می‌باشد که علاوه بر کاشی‌کاری‌های الوان و چهارده کتیبه مشتمل بر [[آیات قرآنی]] و ۹۸ شمسه کوچک و ظریف مزیّن به اسماءاللّه، طرحی به صورت یک [[محراب]] در دیوار شرقی زینت‌بخش این رواق است<ref>تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۹۲-۹۴؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۰-۳۱؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | این رواق، در شرق رواق دارالشّکر و در پشت سر [[مبارک]] [[حضرت]] واقع شده و به [[روضه]] منوره متّصل است. به علت اتصال این رواق از طریق صفه شمالی به رواق توحیدخانه و از صفّه شمال شرقی به رواق اللّه‌وردی‌خان، برخی مورّخان بر این عقیده‌اند که ممکن است این بنا را مرحوم [[فیض کاشانی]] در [[عهد]] [[صفویه]] همزمان با رواق توحیدخانه ساخته باشد. لازم به ذکر است این رواق در [[حقیقت]] همان [[مسجد]] ریاض و قسمتی از مسجد زنانه و صفّه شاه طهماسب است که با توسعه آن، در [[سال ۱۳۴۷ هجری]] شمسی، به نام رواق دارالفیض نامیده شد. کف رواق از سنگ مرمر سبز رنگ مفروش و دیوارهای این رواق از بالای ازاره تا سقف مقرنس می‌باشد که علاوه بر کاشی‌کاری‌های الوان و چهارده کتیبه مشتمل بر [[آیات قرآنی]] و ۹۸ شمسه کوچک و ظریف مزیّن به اسماءاللّه، طرحی به صورت یک [[محراب]] در دیوار شرقی زینت‌بخش این رواق است<ref>تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۹۲-۹۴؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۰-۳۱؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | ||
===رواق دارالشکر=== | === رواق دارالشکر === | ||
به منظور تسهیل در رفت و آمد و [[آسایش]] [[زائران]]، در سال ۱۳۴۲ در طی عملیاتی، با در نظر گرفتن بنای قرآن‌خانه (قرائت‌خانه) سابق که مربوط به [[عهد]] تیموریان بوده و قسمتی از [[مسجد]] [[بالاسر]] به انضمام قسمتی از راهرویی که از مسجد بالاسر به رواق توحیدخانه می‌رفت، رواقی جدید به نام رواق دارالشّکر بنا گردید. بنابراین این رواق سمت شمال غربی [[حرم]] و شمال مسجد بالاسر واقع است که از طریق گذرگاه کوچکی به رواق دارالفیض متصل است. کف و ازاره این رواق که در [[سال ۱۳۴۴ هجری]] شمسی به بهره‌بردای رسید، از سنگ مرمر پوشیده، و از بالای ازاره تا زیر سقف آئینه‌کاری، [[تهذیب]]، مقرنس‌کاری و رسمی‌بندی شده است. بر کتیبه بالای ازاره، قصیده‌ای از قاآنی به چشم می‌خورد<ref>تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۱۷؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۱-۳۲؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی</ref>. | به منظور تسهیل در رفت و آمد و [[آسایش]] [[زائران]]، در سال ۱۳۴۲ در طی عملیاتی، با در نظر گرفتن بنای قرآن‌خانه (قرائت‌خانه) سابق که مربوط به [[عهد]] تیموریان بوده و قسمتی از [[مسجد]] [[بالاسر]] به انضمام قسمتی از راهرویی که از مسجد بالاسر به رواق توحیدخانه می‌رفت، رواقی جدید به نام رواق دارالشّکر بنا گردید. بنابراین این رواق سمت شمال غربی [[حرم]] و شمال مسجد بالاسر واقع است که از طریق گذرگاه کوچکی به رواق دارالفیض متصل است. کف و ازاره این رواق که در [[سال ۱۳۴۴ هجری]] شمسی به بهره‌بردای رسید، از سنگ مرمر پوشیده، و از بالای ازاره تا زیر سقف آئینه‌کاری، [[تهذیب]]، مقرنس‌کاری و رسمی‌بندی شده است. بر کتیبه بالای ازاره، قصیده‌ای از قاآنی به چشم می‌خورد<ref>تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۱۷؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۱-۳۲؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی</ref>. | ||
===رواق دارالاخلاص=== | === رواق دارالاخلاص === | ||
این رواق، در سمت غربی [[روضه]] منوره، و مقابل مسجد بالاسر و بین سه رواق دارالسّیاده، دارالشّرف و دارالولایه قرار دارد که در توسعه [[سال ۱۳۷۳ هجری]] شمسی، این بنا تقریباً جزء شمال رواق دارالتیاده و مسجد بالاسر قرار گرفته است و به جای پنجره موجود در آنجا، در کشویی قرار داده شده است. برخی معتقدند این قسمت در گذشته به عنوان مسجد بالاسر برای [[خواهران]] (مسجد زنانه) قابل استفاده بوده و محرابی که هم‌اکنون در سمت [[قبله]] وجود دارد، حاکی از این ادعاست. در حال حاضر در ضلع غربی رواق، پنجره‌ای رو به [[ضریح]] [[مطهر]] [[نصب]] می‌باشد. کف و ازاره این رواق از سنگ مرمر [[پوشش]] یافته و از بالای ازاره تا سقف آئینه‌کاری شده است. بر کتیبه بالای ازاره، آیاتی از [[قرآن]] به خط ثلث مرحوم [[رضوان]]، مرقوم شده است<ref>تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۱۹؛ راهنمای حریم رضوی، ۱۵۲؛ شمس الشموس، ص۱۶۶؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | این رواق، در سمت غربی [[روضه]] منوره، و مقابل مسجد بالاسر و بین سه رواق دارالسّیاده، دارالشّرف و دارالولایه قرار دارد که در توسعه [[سال ۱۳۷۳ هجری]] شمسی، این بنا تقریباً جزء شمال رواق دارالتیاده و مسجد بالاسر قرار گرفته است و به جای پنجره موجود در آنجا، در کشویی قرار داده شده است. برخی معتقدند این قسمت در گذشته به عنوان مسجد بالاسر برای [[خواهران]] (مسجد زنانه) قابل استفاده بوده و محرابی که هم‌اکنون در سمت [[قبله]] وجود دارد، حاکی از این ادعاست. در حال حاضر در ضلع غربی رواق، پنجره‌ای رو به [[ضریح]] [[مطهر]] [[نصب]] می‌باشد. کف و ازاره این رواق از سنگ مرمر [[پوشش]] یافته و از بالای ازاره تا سقف آئینه‌کاری شده است. بر کتیبه بالای ازاره، آیاتی از [[قرآن]] به خط ثلث مرحوم [[رضوان]]، مرقوم شده است<ref>تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۱۹؛ راهنمای حریم رضوی، ۱۵۲؛ شمس الشموس، ص۱۶۶؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | ||
===رواق دارالشّرف=== | === رواق دارالشّرف === | ||
این رواق، در شمال غربی روضه منوّره و [[شرق]] رواق دارالولایه جای دارد، در گذشته این رواق به صفّه شمّاعی معروف بوده که در [[سال ۱۳۴۳ هجری]] شمسی، پس از تغییراتی به صورت رواقی مستقل در آمده است. کف و ازاره این رواق با سنگ مرمر پوشش‌یافته که بر بالای ازاره، کتیبه‌ای به صورت کمربند از کاشی‌های ممتاز دیده می‌شود که بر آن [[آیات]] کریمه [[سوره]] مدّثر مکتوب است. دیوارها تا سقف رواق آئینه‌کاری شده‌اند<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۴۰-۴۱؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | این رواق، در شمال غربی روضه منوّره و [[شرق]] رواق دارالولایه جای دارد، در گذشته این رواق به صفّه شمّاعی معروف بوده که در [[سال ۱۳۴۳ هجری]] شمسی، پس از تغییراتی به صورت رواقی مستقل در آمده است. کف و ازاره این رواق با سنگ مرمر پوشش‌یافته که بر بالای ازاره، کتیبه‌ای به صورت کمربند از کاشی‌های ممتاز دیده می‌شود که بر آن [[آیات]] کریمه [[سوره]] مدّثر مکتوب است. دیوارها تا سقف رواق آئینه‌کاری شده‌اند<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۴۰-۴۱؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | ||
===رواق دارالعزّه=== | === رواق دارالعزّه === | ||
این رواق، در جنوب شرقی [[روضه]] منوره، با سه درگاه به رواق دارالسّلام از [[غرب]]، و سه درگاه به رواق دارالذّکر از [[شرق]]، و از شمال به رواق دارالسّیاده مرتبط می‌باشد که در گذشته کشیک [[خانه]] خدّام بود و در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی، به اهتمام تولیت وقت ([[امیر]] عزیزی)، تعمیرات و تغییراتی در آن داده شد و به شکل رواق، در سطحی به ارتفاع ۹۵ سانتیمتر از کف رواق دارالسّلام ساخته شد. این رواق از سمت جنوب به شبستان گرم [[مسجد]] گوهرشاد محدود می‌شود. کف و ازاره آن با سنگ مرمر پوشیده شده و از بالای ازاره تا سقف آئینه‌کاری شده است. تنها نوشته در این رواق مربوط به سنگ [[قبر]] ادیب بجنوردی است که قطعه [[شعر]] و [[تاریخ]] فوت مرحوم می‌باشد<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۳۴؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۱۱؛ شمس الشموس، ص۱۹۵-۱۹۸؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | این رواق، در جنوب شرقی [[روضه]] منوره، با سه درگاه به رواق دارالسّلام از [[غرب]]، و سه درگاه به رواق دارالذّکر از [[شرق]]، و از شمال به رواق دارالسّیاده مرتبط می‌باشد که در گذشته کشیک [[خانه]] خدّام بود و در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی، به اهتمام تولیت وقت ([[امیر]] عزیزی)، تعمیرات و تغییراتی در آن داده شد و به شکل رواق، در سطحی به ارتفاع ۹۵ سانتیمتر از کف رواق دارالسّلام ساخته شد. این رواق از سمت جنوب به شبستان گرم [[مسجد]] گوهرشاد محدود می‌شود. کف و ازاره آن با سنگ مرمر پوشیده شده و از بالای ازاره تا سقف آئینه‌کاری شده است. تنها نوشته در این رواق مربوط به سنگ [[قبر]] ادیب بجنوردی است که قطعه [[شعر]] و [[تاریخ]] فوت مرحوم می‌باشد<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۳۴؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۱۱؛ شمس الشموس، ص۱۹۵-۱۹۸؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | ||
۱۴- رواق دارالسّرور این رواق در جنوب شرقی [[حرم مطهر]]، با دری بزرگ و زیرین به رواق دارالسّعاده از شمال، و در ضلع جنوب با ۳ درگاه به رواق دارالذّکر، و با یک درگاه به رواق دارالعزّه، و از غرب به رواقی دارالسّلام و از شرق به [[صحن]] [[آزادی]] محدود می‌شود. در گذشته این بنا به صورت چند اتاق به عنوان آبدارخانه و آسایشگاه عدّه‌ای از خدّام و محل دفتر امور داخلی [[حرم]] استفاده می‌شد. در سال ۱۱۳۴۳ [[هجری شمسی]]، به صورت رواق در آمد. کف و ازاره آن از سنگ مرمر سفید پوشیده شده است و از بالای ازاره تا سقف آئینه‌کاری است. دفاتر نذورات و امانات در این رواق دیده می‌شود. همچنین [[مقبره]] بزرگانی چون آیت‌اللّه، [[فلسفی]]، آیت‌اللّه مروارید، آیت‌اللّه، فهری زنجانی و [[سید]] [[ابو الحسن]] حافظیان، در این رواق می‌باشد<ref>شمس الشموس، ص۱۴۰؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۴-۳۵؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه، رضوی.</ref>. | ۱۴- رواق دارالسّرور این رواق در جنوب شرقی [[حرم مطهر]]، با دری بزرگ و زیرین به رواق دارالسّعاده از شمال، و در ضلع جنوب با ۳ درگاه به رواق دارالذّکر، و با یک درگاه به رواق دارالعزّه، و از غرب به رواقی دارالسّلام و از شرق به [[صحن]] [[آزادی]] محدود می‌شود. در گذشته این بنا به صورت چند اتاق به عنوان آبدارخانه و آسایشگاه عدّه‌ای از خدّام و محل دفتر امور داخلی [[حرم]] استفاده می‌شد. در سال ۱۱۳۴۳ [[هجری شمسی]]، به صورت رواق در آمد. کف و ازاره آن از سنگ مرمر سفید پوشیده شده است و از بالای ازاره تا سقف آئینه‌کاری است. دفاتر نذورات و امانات در این رواق دیده می‌شود. همچنین [[مقبره]] بزرگانی چون آیت‌اللّه، [[فلسفی]]، آیت‌اللّه مروارید، آیت‌اللّه، فهری زنجانی و [[سید]] [[ابو الحسن]] حافظیان، در این رواق می‌باشد<ref>شمس الشموس، ص۱۴۰؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۴-۳۵؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه، رضوی.</ref>. | ||
===رواق دارالذّکر=== | === رواق دارالذّکر === | ||
این رواق، در جنوب شرقی [[حرم مطهر]] از بناهای نسبتاً جدید الاحداث است که در حاشیه جنوب غربی [[صحن]] [[آزادی]] قرار دارد و از شمال به رواق دارالسّرور، از جنوب به رواق دارالزّهد محدود است. این مکان در گذشته [[مدرسه علمیه]] علی‌نقی میرزا بود که در [[سال ۱۳۴۳ هجری]] شمسی، باز‌سازی شده و [[تغییر]] کاربری یافت و با [[پوشش]] جدید سقف، به صورت رواقی جدید در آمد. کف این رواق از سنگ مرمر سبز رنگ و فروش است و از بالای ازاره تا زیر سقف با کاشی‌های معرّق [[تزئین]] و سقف آن گچبری و آئینه‌کاری شده است. در این رواق، اتاق‌های [[ریاست]] اداره خدمه و [[سرپرستی]] نذورات و [[نگهبانی]] داخل [[حرم]]، وجود دارد<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۳۵-۳۶؛ شمس الشموس، ص۱۹۸-۲۰۰؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | این رواق، در جنوب شرقی [[حرم مطهر]] از بناهای نسبتاً جدید الاحداث است که در حاشیه جنوب غربی [[صحن]] [[آزادی]] قرار دارد و از شمال به رواق دارالسّرور، از جنوب به رواق دارالزّهد محدود است. این مکان در گذشته [[مدرسه علمیه]] علی‌نقی میرزا بود که در [[سال ۱۳۴۳ هجری]] شمسی، باز‌سازی شده و [[تغییر]] کاربری یافت و با [[پوشش]] جدید سقف، به صورت رواقی جدید در آمد. کف این رواق از سنگ مرمر سبز رنگ و فروش است و از بالای ازاره تا زیر سقف با کاشی‌های معرّق [[تزئین]] و سقف آن گچبری و آئینه‌کاری شده است. در این رواق، اتاق‌های [[ریاست]] اداره خدمه و [[سرپرستی]] نذورات و [[نگهبانی]] داخل [[حرم]]، وجود دارد<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۳۵-۳۶؛ شمس الشموس، ص۱۹۸-۲۰۰؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | ||
===رواق دارالزّهد=== | === رواق دارالزّهد === | ||
این رواق، در جنوب شرقی حرم مطهر، در بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ [[هجری شمسی]] ایجاد شد. این رواق که در زیر تالار تشریفات آستان [[قدس]] واقع شده، از طریق یک راهرو به رواق دارالذّکر راه می‌یابد و به وسیله چهار درگاه از سمت [[غرب]] به تالار تشریفات و از [[شرق]] به وسیله سه درگاه به مقبره [[شیخ بهایی]] محدود می‌گردد. کف و ازاره این رواق با سنگ مرمر مرغوب پوشیده، و سطح تمام دیوارها و سقف، به طرز با شکوهی به آینه آراسته شده است. مقبره [[مرحوم علامه]] محمّدتقی [[جعفری]]، شیخ [[ابوالحسن]] شیرازی و تعدادی از بزرگان [[علم]] و [[فرهنگ]] در این رواق قرار دارد<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۳۶؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۵۰؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | این رواق، در جنوب شرقی حرم مطهر، در بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ [[هجری شمسی]] ایجاد شد. این رواق که در زیر تالار تشریفات آستان [[قدس]] واقع شده، از طریق یک راهرو به رواق دارالذّکر راه می‌یابد و به وسیله چهار درگاه از سمت [[غرب]] به تالار تشریفات و از [[شرق]] به وسیله سه درگاه به مقبره [[شیخ بهایی]] محدود می‌گردد. کف و ازاره این رواق با سنگ مرمر مرغوب پوشیده، و سطح تمام دیوارها و سقف، به طرز با شکوهی به آینه آراسته شده است. مقبره [[مرحوم علامه]] محمّدتقی [[جعفری]]، شیخ [[ابوالحسن]] شیرازی و تعدادی از بزرگان [[علم]] و [[فرهنگ]] در این رواق قرار دارد<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۳۶؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۵۰؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | ||
===رواق [[شیخ بهایی]]=== | === رواق [[شیخ بهایی]] === | ||
این رواق، در جنوب شرقی [[حرم مطهر]] واقع شده و به دلیل قرار داشتن [[مدفن]] شیخ بهایی در آن، به رواق شیخ بهایی مشهور و نامگذاری شده است. اما به [[روایت]] [[تاریخ]]، این رواق [[منزل]] و محل [[تدریس]] جناب شیخ بوده که در سال‌های ۱۳۶۴ [[هجری قمری]]، به طرز باشکوهی [[تجدید]] بنا گردید. همچنین مدّتی محمّدتقی ادیب [[نیشابوری]] در این رواق کلاس درس برگزار می‌کرده است. در سه طرف رواق، زیر سقف، کتیبه‌ای به طول ۸/۳۰ متر و عرض ۴۰ سانتیمتر قرار دارد که به معرفی شیخ و آثار و تألیفات او به خط ثلث پرداخته است. [[مقبره]] شیخ بهایی در این رواق، در گذشته دارای ضریحی چوبی مشبّک بوده که امروزه به صورت سکویی سنگی به طول ۲/۲۰ و عرض ۱/۲۰ متر و ارتفاع ۵۵ سانتیمتر، باز‌سازی شده و بر روی مقبره، مشخصات مرحوم به خط نستعلیق مرقوم و زیر یک حفّاظ شیشه‌ای نگهداری می‌شود. این رواق از جنوب به رواق [[امام خمینی]]، و از شمال به [[صحن]] [[آزادی]] و از [[شرق]] به رواق دارالعباده و از [[غرب]] به رواق دارالزّهد، محدود است<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۳۶-۳۷؛ شمس الشموس، ص۳۱۲-۳۱۵؛ معطلع الشمس، ج۲، ص۴۵۵-۴۴۷؛ مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی، ص۱۴۴.</ref>. | این رواق، در جنوب شرقی [[حرم مطهر]] واقع شده و به دلیل قرار داشتن [[مدفن]] شیخ بهایی در آن، به رواق شیخ بهایی مشهور و نامگذاری شده است. اما به [[روایت]] [[تاریخ]]، این رواق [[منزل]] و محل [[تدریس]] جناب شیخ بوده که در سال‌های ۱۳۶۴ [[هجری قمری]]، به طرز باشکوهی [[تجدید]] بنا گردید. همچنین مدّتی محمّدتقی ادیب [[نیشابوری]] در این رواق کلاس درس برگزار می‌کرده است. در سه طرف رواق، زیر سقف، کتیبه‌ای به طول ۸/۳۰ متر و عرض ۴۰ سانتیمتر قرار دارد که به معرفی شیخ و آثار و تألیفات او به خط ثلث پرداخته است. [[مقبره]] شیخ بهایی در این رواق، در گذشته دارای ضریحی چوبی مشبّک بوده که امروزه به صورت سکویی سنگی به طول ۲/۲۰ و عرض ۱/۲۰ متر و ارتفاع ۵۵ سانتیمتر، باز‌سازی شده و بر روی مقبره، مشخصات مرحوم به خط نستعلیق مرقوم و زیر یک حفّاظ شیشه‌ای نگهداری می‌شود. این رواق از جنوب به رواق [[امام خمینی]]، و از شمال به [[صحن]] [[آزادی]] و از [[شرق]] به رواق دارالعباده و از [[غرب]] به رواق دارالزّهد، محدود است<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۳۶-۳۷؛ شمس الشموس، ص۳۱۲-۳۱۵؛ معطلع الشمس، ج۲، ص۴۵۵-۴۴۷؛ مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی، ص۱۴۴.</ref>. | ||
===رواق دارالعباده=== | === رواق دارالعباده === | ||
این رواق در [[سال ۱۳۵۳ هجری]] شمسی، در دو طبقه ساخته شد که طبقه فوقانی آن تالار اماکن متبرکه [[آستان قدس رضوی]] است. دارالعباد، از شمال به صحن آزادی و از [[مشرق]] و جنوب با ۵ درگاه به رواق امام خمینی و مرتبط است. کف و ازاره آن با سنگ مر مر پوشیده و دیوارها و سقف آن آئینه‌کاری است<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۳۷-۳۸؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | این رواق در [[سال ۱۳۵۳ هجری]] شمسی، در دو طبقه ساخته شد که طبقه فوقانی آن تالار اماکن متبرکه [[آستان قدس رضوی]] است. دارالعباد، از شمال به صحن آزادی و از [[مشرق]] و جنوب با ۵ درگاه به رواق امام خمینی و مرتبط است. کف و ازاره آن با سنگ مر مر پوشیده و دیوارها و سقف آن آئینه‌کاری است<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۳۷-۳۸؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | ||
===رواق دارالولایه=== | === رواق دارالولایه === | ||
این رواق، در غرب حرم مطهر حدّ فاصل بین صحن [[انقلاب]] و صحن [[جمهوری اسلامی]]، پس از [[پیروزی]] [[انقلاب اسلامی]]، در [[سال ۱۳۶۸ هجری]] شمسی، به بهره‌برداری رسید. این بنا در سه طبقه (طبقه اول [[سرداب]]، دوم رواق، سوم آسایشگاه خدام)، با [[تخریب]] مدرسه [[بالاسر]]، [[بازار]] قدیم، بازار کفّاش‌ها و سرای [[وزیر]] [[نظام]] [[احداث]] شد که از نظر وسعت هفتمین رواق اماکن متبرکه محسوب می‌شود. طراحی ساخت آن بر عهده مهندس دیشیدی بود. این رواق، علاوه بر مزیت وسعت و بزرگی، [[ارتباط]] مناسبی با بخش‌های مختلف [[حرم]] دارد. به طوری که از شمال به [[صحن]] [[انقلاب]] و قسمتی از بست [[شیخ طوسی]]، از [[مشرق]] به رواق‌های دارالسّیاده و دارالشرف و دارالاخلاص، از جنوب به مدرسه دو درب و پریزاد، و از [[غرب]] با صحن [[جمهوری]] پیوند دارد و به وسیله دو راه پله به رواق دار الاجابه که در قسمت تحتانی این رواق قرار دارد مرتبط است. تزئینات رواق به صورت آینه کاری، ترکیب گچبری، رنگ آمیزی و معرق سنگی است<ref>تاریخ آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۵۳-۱۵۴.</ref>. | این رواق، در غرب حرم مطهر حدّ فاصل بین صحن [[انقلاب]] و صحن [[جمهوری اسلامی]]، پس از [[پیروزی]] [[انقلاب اسلامی]]، در [[سال ۱۳۶۸ هجری]] شمسی، به بهره‌برداری رسید. این بنا در سه طبقه (طبقه اول [[سرداب]]، دوم رواق، سوم آسایشگاه خدام)، با [[تخریب]] مدرسه [[بالاسر]]، [[بازار]] قدیم، بازار کفّاش‌ها و سرای [[وزیر]] [[نظام]] [[احداث]] شد که از نظر وسعت هفتمین رواق اماکن متبرکه محسوب می‌شود. طراحی ساخت آن بر عهده مهندس دیشیدی بود. این رواق، علاوه بر مزیت وسعت و بزرگی، [[ارتباط]] مناسبی با بخش‌های مختلف [[حرم]] دارد. به طوری که از شمال به [[صحن]] [[انقلاب]] و قسمتی از بست [[شیخ طوسی]]، از [[مشرق]] به رواق‌های دارالسّیاده و دارالشرف و دارالاخلاص، از جنوب به مدرسه دو درب و پریزاد، و از [[غرب]] با صحن [[جمهوری]] پیوند دارد و به وسیله دو راه پله به رواق دار الاجابه که در قسمت تحتانی این رواق قرار دارد مرتبط است. تزئینات رواق به صورت آینه کاری، ترکیب گچبری، رنگ آمیزی و معرق سنگی است<ref>تاریخ آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۵۳-۱۵۴.</ref>. | ||
===رواق دارالهدایه=== | === رواق دارالهدایه === | ||
این رواق، در جنوب‌غربی حرم [[مطهّر]] و در شمال رواق دارالرّحمه، و بین مدرسه دو در و صحن جمهوری قرار دارد. احداث این رواق از [[سال ۱۳۶۹ هجری]] شمسی، با کاربری [[عبادی]]، مذهبی و [[فرهنگی]] آغاز و در نخستین [[روز]] [[سال ۱۳۷۱ هجری]] شمسی، به بهره‌برداری رسید. کف و ازاره آن از سنگ مرمر چینی پوشیده شده و دیوارها و سقف، با گچبری و آئینه‌کاری [[زینت]] یافته است<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۴۲-۴۳.</ref>. | این رواق، در جنوب‌غربی حرم [[مطهّر]] و در شمال رواق دارالرّحمه، و بین مدرسه دو در و صحن جمهوری قرار دارد. احداث این رواق از [[سال ۱۳۶۹ هجری]] شمسی، با کاربری [[عبادی]]، مذهبی و [[فرهنگی]] آغاز و در نخستین [[روز]] [[سال ۱۳۷۱ هجری]] شمسی، به بهره‌برداری رسید. کف و ازاره آن از سنگ مرمر چینی پوشیده شده و دیوارها و سقف، با گچبری و آئینه‌کاری [[زینت]] یافته است<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۴۲-۴۳.</ref>. | ||
===رواق دارالرّحمه=== | === رواق دارالرّحمه === | ||
این رواق، در جنوب غربی [[حرم مطهر]] و رواق دارالهدایه، با یک هشتی از [[شرق]] به بست [[شیخ بهایی]] و از غرب به‌وسیله یک سالن، به صحن جمهوری مرتبط می‌شود. این رواق با معماری [[تقلیدی]] از شبستان‌های [[مساجد]] قدیمی با ستون‌های میانی به شکل مربع ساخته شده است. کف و ازاره آن با سنگ‌چینی مزیّن شده و دیوارها از بالای ازاره، با نقاشی‌های جالب در رنگ‌های متنوّع زینت‌یافته است. سقف رواق رسمی‌بندی و آئینه‌کاری است. ساخت این رواق در سال ۱۳۶۹ شمسی آغاز و در سال ۱۳۷۱ پایان یافت و در حال حاضر علاوه بر این که محلی برای [[تدریس]] و برگزاری مسابقات [[قرآنی]] و [[مراسم]] [[فرهنگی]] در نظر گرفته شده، محل توزیع دعوت‌نامه مهمان‌سرا به زائرین غیر [[ایرانی]] می‌باشد<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۴۴-۴۵؛ روضه رضوان، ص۷۲.</ref>. | این رواق، در جنوب غربی [[حرم مطهر]] و رواق دارالهدایه، با یک هشتی از [[شرق]] به بست [[شیخ بهایی]] و از غرب به‌وسیله یک سالن، به صحن جمهوری مرتبط می‌شود. این رواق با معماری [[تقلیدی]] از شبستان‌های [[مساجد]] قدیمی با ستون‌های میانی به شکل مربع ساخته شده است. کف و ازاره آن با سنگ‌چینی مزیّن شده و دیوارها از بالای ازاره، با نقاشی‌های جالب در رنگ‌های متنوّع زینت‌یافته است. سقف رواق رسمی‌بندی و آئینه‌کاری است. ساخت این رواق در سال ۱۳۶۹ شمسی آغاز و در سال ۱۳۷۱ پایان یافت و در حال حاضر علاوه بر این که محلی برای [[تدریس]] و برگزاری مسابقات [[قرآنی]] و [[مراسم]] [[فرهنگی]] در نظر گرفته شده، محل توزیع دعوت‌نامه مهمان‌سرا به زائرین غیر [[ایرانی]] می‌باشد<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۴۴-۴۵؛ روضه رضوان، ص۷۲.</ref>. | ||
===رواق دارالاجابه=== | === رواق دارالاجابه === | ||
این رواق، در زیر رواق دارالولایه است، زمانی به عنوان [[سرداب]] از آن بهره‌برداری می‌شد. این رواق در حدود ۱۵ متری [[غرب]] سرداب [[مطهر]] ([[بالاسر]] [[مبارک]] [[حضرت]]) واقع شده است که از جنوب به مدرسه‌های پریزاد و دو درب، و از شمال به رواق دارالحجه و [[صحن]] [[انقلاب]]، و از [[شرق]] به سرداب مطهر محدود می‌شود. [[احداث]] این رواق، در [[سال ۱۳۷۶ هجری]] شمسی آغاز و به سال ۱۳۷۹ پایان یافت و همزمان با تعویض [[ضریح]] پنجم، افتتاح گردید. در زاویه شرقی رواق، یک هشتی با پنجره‌ای نقره با ۵ دهنه که حدود ۲۰ متر با [[مرقد]] [[امام]]{{ع}} فاصله دارد، و سقفی به صورت نیم‌گنبدی که راه ورود به سرداب مطهر امام{{ع}} است، دیده می‌شود. رواق دارالاجابه، مثل سایر رواق‌ها از نظر [[هنر]] معماری دارای ویژگی‌های کم‌نظیری می‌باشد. در ساخت نمای ظاهری رواق، از هنر مقرنس، رسمی بندی، گره، گره [[تجاری]]، آیینه کاری و لایه چینی استفاده شده است. کف و ازاره آن از سنگ‌های مرمر به رنگ سبز لیمویی پوشیده شده است<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۴۲-۴۳؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | این رواق، در زیر رواق دارالولایه است، زمانی به عنوان [[سرداب]] از آن بهره‌برداری می‌شد. این رواق در حدود ۱۵ متری [[غرب]] سرداب [[مطهر]] ([[بالاسر]] [[مبارک]] [[حضرت]]) واقع شده است که از جنوب به مدرسه‌های پریزاد و دو درب، و از شمال به رواق دارالحجه و [[صحن]] [[انقلاب]]، و از [[شرق]] به سرداب مطهر محدود می‌شود. [[احداث]] این رواق، در [[سال ۱۳۷۶ هجری]] شمسی آغاز و به سال ۱۳۷۹ پایان یافت و همزمان با تعویض [[ضریح]] پنجم، افتتاح گردید. در زاویه شرقی رواق، یک هشتی با پنجره‌ای نقره با ۵ دهنه که حدود ۲۰ متر با [[مرقد]] [[امام]] {{ع}} فاصله دارد، و سقفی به صورت نیم‌گنبدی که راه ورود به سرداب مطهر امام {{ع}} است، دیده می‌شود. رواق دارالاجابه، مثل سایر رواق‌ها از نظر [[هنر]] معماری دارای ویژگی‌های کم‌نظیری می‌باشد. در ساخت نمای ظاهری رواق، از هنر مقرنس، رسمی بندی، گره، گره [[تجاری]]، آیینه کاری و لایه چینی استفاده شده است. کف و ازاره آن از سنگ‌های مرمر به رنگ سبز لیمویی پوشیده شده است<ref>راهنمای حریم رضوی، ص۴۲-۴۳؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.</ref>. | ||
===رواق دارالحکمه=== | === رواق دارالحکمه === | ||
این رواق، در دو طبقه در زاویه شمال غربی صحن [[آزادی]] واقع شده است. کار احداث این بنا در [[سال ۱۳۷۷ هجری]] شمسی شروع، و در سال ۱۳۸۲ پایان پذیرفت. کاربری این بنا در طبقه همکف به عنوان رواق و در طبقه اول به عنوان سالن تفکیک نذورات می‌باشد. از طریق صحن انقلاب، صحن آزادی و رواق دارالضیافه می‌توان به این رواق دسترسی پیدا کرد<ref>روضه رضوان، ص۲۶.</ref>. | این رواق، در دو طبقه در زاویه شمال غربی صحن [[آزادی]] واقع شده است. کار احداث این بنا در [[سال ۱۳۷۷ هجری]] شمسی شروع، و در سال ۱۳۸۲ پایان پذیرفت. کاربری این بنا در طبقه همکف به عنوان رواق و در طبقه اول به عنوان سالن تفکیک نذورات می‌باشد. از طریق صحن انقلاب، صحن آزادی و رواق دارالضیافه می‌توان به این رواق دسترسی پیدا کرد<ref>روضه رضوان، ص۲۶.</ref>. | ||
===رواق دارالحجّه=== | === رواق دارالحجّه === | ||
این رواق، زیر صحن انقلاب، واقع است و از طریق بست [[شیخ طوسی]] و شیخ [[حر عاملی]]، صحن انقلاب و گنبد اللّه‌وردی‌خان قابل دسترسی است. این رواق که برای توسعه فضاهای سرپوشیده [[احداث]] شده، دارای کاربری [[عبادی]] می‌باشد. ضلع شمالی رواق در سه طبقه و ضلع جنوبی آن در دو طبقه سرداب‌سازی شده و پنجره‌ای فولادی نیز در ضلع جنوبی تعبیه گردیده است. احداث این رواق در [[سال ۱۳۷۸ هجری]] شمسی آغاز و در تابستان ۱۳۸۷ به پایان رسید. بدلیل وجود [[قبر]] شیخ [[مجتبی]] قزوینی در این رواق، به رواق شیخ مجتبی قزوینی هم مشهور می‌باشد<ref>روضه رضوان، ص۲۶.</ref>. | این رواق، زیر صحن انقلاب، واقع است و از طریق بست [[شیخ طوسی]] و شیخ [[حر عاملی]]، صحن انقلاب و گنبد اللّه‌وردی‌خان قابل دسترسی است. این رواق که برای توسعه فضاهای سرپوشیده [[احداث]] شده، دارای کاربری [[عبادی]] می‌باشد. ضلع شمالی رواق در سه طبقه و ضلع جنوبی آن در دو طبقه سرداب‌سازی شده و پنجره‌ای فولادی نیز در ضلع جنوبی تعبیه گردیده است. احداث این رواق در [[سال ۱۳۷۸ هجری]] شمسی آغاز و در تابستان ۱۳۸۷ به پایان رسید. بدلیل وجود [[قبر]] شیخ [[مجتبی]] قزوینی در این رواق، به رواق شیخ مجتبی قزوینی هم مشهور می‌باشد<ref>روضه رضوان، ص۲۶.</ref>. | ||
===رواق [[امام خمینی]]=== | === رواق [[امام خمینی]] === | ||
این رواق که در [[حقیقت]] همان [[صحن]] امام خمینی می‌باشد، در دو طبقه با سازه بتونی - فلزی احداث گردیده و به عنوان بزرگ‌ترین رواق، در جنوب [[روضه]] منوره است<ref>روضه رضوان، ص۲۶.</ref>. | این رواق که در [[حقیقت]] همان [[صحن]] امام خمینی می‌باشد، در دو طبقه با سازه بتونی - فلزی احداث گردیده و به عنوان بزرگ‌ترین رواق، در جنوب [[روضه]] منوره است<ref>روضه رضوان، ص۲۶.</ref>. | ||
===رواق دارالکرامه=== | === رواق دارالکرامه === | ||
این رواق دو طبقه، در زاویه شمال شرقی صحن [[انقلاب]] بنا شده و از طریق صحن انقلاب و رواق دارالحجّه قابل دسترسی است. ساخت این رواق در آذر ماه [[سال ۱۳۸۵ هجری]] شمسی، پایان یافت<ref>روضه رضوان، ص۲۶.</ref>. | این رواق دو طبقه، در زاویه شمال شرقی صحن [[انقلاب]] بنا شده و از طریق صحن انقلاب و رواق دارالحجّه قابل دسترسی است. ساخت این رواق در آذر ماه [[سال ۱۳۸۵ هجری]] شمسی، پایان یافت<ref>روضه رضوان، ص۲۶.</ref>. | ||
===رواق [[شیخ طوسی]]=== | === رواق [[شیخ طوسی]] === | ||
این رواق، در طبقه زیرین بست شیخ طوسی احداث و در حال حاضر زوج‌های [[جوانی]] که مایلند برای تیمّن و تبرّک، پیوند [[زناشویی]] ایشان در [[حرم امام رضا]]{{ع}} منعقد گردد، به این مکان [[مقدس]] می‌آیند<ref>روضه رضوان، ص۲۷.</ref>. | این رواق، در طبقه زیرین بست شیخ طوسی احداث و در حال حاضر زوج‌های [[جوانی]] که مایلند برای تیمّن و تبرّک، پیوند [[زناشویی]] ایشان در [[حرم امام رضا]] {{ع}} منعقد گردد، به این مکان [[مقدس]] می‌آیند<ref>روضه رضوان، ص۲۷.</ref>. | ||
===رواق شیخ [[حر عاملی]]=== | === رواق شیخ [[حر عاملی]] === | ||
این رواق، در تابستان سال ۱۳۸۸ شمسی، به منظور افزایش فضای عبادی در طبقه زیرین بست شیخ حرّ عاملی ساخته و افتتاح گردید<ref>روضه رضوان، ص۲۷.</ref>. | این رواق، در تابستان سال ۱۳۸۸ شمسی، به منظور افزایش فضای عبادی در طبقه زیرین بست شیخ حرّ عاملی ساخته و افتتاح گردید<ref>روضه رضوان، ص۲۷.</ref>. | ||
===رواق [[غدیر]]=== | === رواق [[غدیر]] === | ||
این رواق، در شمال غربی صحن غدیر واقع شده است. هر [[روز]] صبح، گل‌های بالای [[ضریح امام رضا]]{{ع}} یک [[ساعت]] بعد از [[اذان]] صبح، در این رواق توزیع می‌گردد<ref>روضه رضوان، ص۲۷.</ref>. | این رواق، در شمال غربی صحن غدیر واقع شده است. هر [[روز]] صبح، گل‌های بالای [[ضریح امام رضا]] {{ع}} یک [[ساعت]] بعد از [[اذان]] صبح، در این رواق توزیع می‌گردد<ref>روضه رضوان، ص۲۷.</ref>. | ||
===رواق [[کوثر]]=== | === رواق [[کوثر]] === | ||
این رواق در شمال شرقی صحن جامع [[رضوی]] و جنوب صحن کوثر واقع است<ref>روضه رضوان، ص۱۸-۲۷؛ تاریخ آستان قدس رضوی، ج۲، ص۱۴۶-۱۹۹.</ref>.<ref>[[حسین محمدی|محمدی، حسین]]، [[رضانامه (کتاب)|رضانامه]] ص ۳۳۷-۳۴۶.</ref> | این رواق در شمال شرقی صحن جامع [[رضوی]] و جنوب صحن کوثر واقع است<ref>روضه رضوان، ص۱۸-۲۷؛ تاریخ آستان قدس رضوی، ج۲، ص۱۴۶-۱۹۹.</ref>.<ref>[[حسین محمدی|محمدی، حسین]]، [[رضانامه (کتاب)|رضانامه]] ص ۳۳۷-۳۴۶.</ref> | ||
نسخهٔ ۲۵ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۰۰:۱۸
این مدخل زیرشاخهٔ بحث رواق است. رواق از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: رواق در تراجم و رجال - رواق در تاریخ اسلامی - رواق در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط نداردرواقهای حرم مطهر رضوی
حرم مطهر امام رضا (ع) دارای رواق‌ها و شبستان‌های باشکوهی می‌باشد که در طی ادوار مختلف، ساخته و بر شکوه و جلال هر چه بیشتر استان متبرک رضوی افزوده‌اند. این رواق‌ها عبارتند از:
رواق گنبد حاتم خانی
این رواق، در شرق حرم مطهر و پایین پای مبارک واقع شده است که با گنبدی به همین نام، توسط «حاتم بیگ اردوبادی» - یکی از وزرای عصر صفویه - در سال ۱۰۱۰ هجری قمری بنا گردید. کف رواق با سنگ مرمر خلج فرش شده و ازاره آن به ارتفاع ۱/۵۰ متر از سنگ‌های منبّت استفاده شده است. کاشی‌های بکار رفته در این رواق، همگی از نوع کاشی معرق و منقوش می‌باشد که منتهای ظرافت، لطافت و زیبایی در آنها به کار رفته است. بر اثر گذشت زمان و سرایت رطوبت، بعضی از نقاط این رواق دچار فرسودگی گردید که در سال ۱۲۶۹ هجری قمری، به وسیله «محمّدعلی بیک افشار» مرمت گردید. در این رواق، آیاتی از سوره مبارکه انسان به خط ثلث و همچنین در کتیبه‌ای بالای ازاره قصیده‌ای از «بابا فغانی»[۱] به خط نستعلیق دیده می‌شود[۲].
رواق دارالسّیاده
این رواق که از قدیمی‌ترین رواق‌های روضه منوره می‌باشد، در جنوب غربی حرم مطهر و شمال مسجد جامع گوهرشاد، جنب رواق دار الحفّاظ قرار دارد و بانی آن بانو گوهرشاد می‌باشد. نامگذاری آن به دارالسّیاده از آن جهت است که از قدیم محل تجمع و تدریس علما، سادات و منسوبین به خاندان امیر المؤمنین (ع) بوده است. این رواق در زلزله سال ۱۰۸۴ هجری قمری، دچار خرابی‌هایی گردید که توسط شاه سلیمان صفوی تعمیر گردید. در سال ۱۳۰۰ هجری قمری، این رواق توسط امین‌الدّوله آئینه‌کاری شد که بعد از بمباران قوای روس، اندکی آسیب دید که در همان سال (۱۳۳۰ هجری قمری)، باری دیگر این رواق آینه‌کاری و ترمیم شد. قبور محمّدمهدی خالصی اصفهانی، میرزا احمد مدرس یزدی و محمّد کوهستانی و... در این رواق واقع شده است[۳].
رواق دار الحفّاظ
این رواق، در جنوب حرم مطهر و شمال مسجد گوهرشاد، به دستور بانو گوهر شاد، در سال ۸۴۱ هجری قمری، همزمان با ساخت مسجد گوهرشاد، بنا شده، و از قدیم محل تجمّع حافظان قرآن و انجام مراسم خاصّ تلاوت کلام‌اللّه و خطبه مخصوص حفّاظ آستان قدس بوده و در حال حاضر همه روزه صبح و شام برای انجام مراسم صفّه، به قرائت قرآن و دوازده‌بند خواجه نصیر می‌پردازند؛ از این‌رو به دار الحفّاظ شهرت یافته است. این رواق هفت صفّه دارد که سه صفه به طرف رواق دارالسّیاده و سه صفّه به طرف رواق دارالسّلام و یک صفه به طرف مسجد گوهرشاد باز شده است. کف و ازاره این رواق از سنگ مرمر پوشیده شده و بر کتیبه بالای ازاره، قصیده‌ای از «قاآنی» در ۴۸ بیت مکتوب است. دیوارها و سقف این رواق نیز آئینه‌کاری شده‌اند. عبد الجواد ادیب نیشابوری و ملّا هاشم خراسانی در این مکان مدفون می‌باشند[۴].
رواق دارالسّلام
این رواق، در جنوب شرقی روضه منوره و شرق رواق دارالحفّاظ و غرب رواق‌های دارالعزّه و دارالسّرور قرار دارد و از جمله بناهایی است که اساس آن در زمان بانو گوهرشاد و به دستور او پی‌ریزی شد. این رواق در گذشته دو طبقه بود. طبقه زیرین آن به صورت انبار فرش در آمده بود و طبقه دوم در اختیار فرّاشان قرار داشت و به آن تحویل خانه می‌گفتند. در سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۸ هجری شمسی، با همّت دکتر سید فخر الدّین شادمان - نایب تولیه وقت - پس از انتقال آسایشگاه فرّاشان به جای دیگر و برداشتن سقف میانی، و تعمیر و تزئین و وسعت دادن به این مکان، رواق دارالسّلام ساخته شد که در سال ۱۳۴۶ هجری شمسی، تغییرات اساسی نوسازی در این رواق صورت گرفت و به شکل کنونی در آمد. این رواق از سمت جنوب دری به سمت مسجد گوهرشاد و از سمت غرب، در کوچکی به رواق دارالحفّاظ دارد. قبور علمایی چون شیخ غلامحسین تبریزی، سید حسین خآدمی اصفهانی، میرزا حبیب‌اللّه گلپایگانی و شهید هاشمی‌نژاد در این رواق می‌باشد[۵].
رواق گنبد اللّه‌وردی‌خان
این رواق با گنبدی مسی به صورت هشت ضلعی، در شمال شرقی حرم مطهر و سمت شرقی رواق توحیدخانه، در سال ۱۰۲۰ هجری قمری، به دستور «اللّه‌وردی‌خان»، از رجال عهد صفویه و توسط معماران اصفهانی بنا شد. کف و ازاره این رواق از سنگ مرمر می‌باشد و از بالای ازاره تا زیر گنبد از کاشی‌های معرق و رنگارنگ نصب شده است. وجود ۸ صفه غرفه مانند در پایین و ۸ صفه کوچک در بالا و همچنین کتیبه‌ای نصب شده که به خط ثلث، تاریخ ولادت و شهادت امامان معصوم (ع) شبیه به همراه اسماءاللّه و بعضی از احادیث معتبر بر آن بر زیبایی و معنویت این رواق افزوده است. در وسط ازاره یکی از صفه‌های ضلع جنوبی سنگ مقبره اللّه‌وردی‌خان دیده می‌شود[۶].
رواق دارالسّعاده
چون بعد از ایجاد صحن نو بین ایوان طلا و رواق گنبد حاتم خانی فاصله و فضای خالی باقی بود، این رواق، در سال ۱۲۵۹ هجری قمری، به دستور اللهیار خان آصف‌الدوله ساخته شد. در این رواق، ۲ صفّه ایران مانند در شمال و جنوب واقع است صفّه شمالی با دو ممر کوچک به رواق الله‌وردی‌خان و دارالضّیافه و صفه جنوبی با دری از طلا به رواق دارالسّرور مرتبط است. کف و ازاره آن به ارتفاع ۱/۴۰ سانتیمتر با سنگ مرمر پوشش یافته که در بالای ازاره، قصیده‌ای از صبوری ملک‌الشعرای آستان قدس در ۶۶ بیت در کتیبه‌ای دیده می‌شود. همچنین کتیبه‌هایی از احادیث شریفه بر روی پایه‌های طرفین طاق در وسط رواق که به خط ثلث می‌باشند و تاریخ ۱۲۹۰ هجری قمری را نشان می‌دهند، زینت‌بخش این رواق شده‌اند. از بالای ازاره تا سقف این رواق آئینه‌کاری است. اشخاصی چون علی‌اصغر خان امین‌السلطان، ابراهیم خان امین‌السلطان[۷]، سید یونس اردبیلی، میرزا علی‌اکبر نوقانی و شیخ علی‌اکبر نهاوندی، در این رواق مدفون هستند[۸].
رواق دارالضّیافه
این رواق که هم‌اکنون محل تشرّف بانوان به حرم مطهر می‌باشد، در سال ۱۳۰۱ هجری قمری، توسط «مرحوم میرزا شفیع قزوینی»، به هزینه یک تاجر قزوینی احداث شد. این رواق از شرق به صحن آزادی، از شمال به صحن انقلاب و از جنوب به رواق دارالسّعاده و از غرب به گنبد وردی‌خان محدود می‌شود. این رواق دارای ۴ صفّه می‌باشد که کف و ازاره آن به ارتفاع ۱/۵۰ سانتیمتر، از سنگ مرمر پوشیده است. در بالای ازاره، کتیبه‌ای که بر آن آیات قرآن به خط ثلث نوشته شده، دیده می‌شود. روشنایی این رواق مقرنس و معرّق‌کاری شده، از طریق یک نورگیر ۸ ضلعی تعبیه شده در وسط سقف رواق و ۱۴ نورافکن قوی که در محفظه کاشی‌کاری شده جاسازی شده، تأمین می‌گردد. میرزا مهدی غروی اصفهانی و ملّاهاشم قزوینی در این رواق مدفون هستند[۹].
رواق توحیدخانه
این رواق، توسط ملّا محسن فیض کاشانی در سال ۱۰۷۲ هجری قمری بنا گردید و ایشان در این رواق تدریس می‌کردند. این رواق، در شمال حرم مطهر و بین رواق دارالفیض و صحن انقلاب واقع است و در ضلع شمالی آن، پنجره فولاد نصب گردیده که از صحن انقلاب، از درون مشبّک‌های این پنجره فولاد ضریح مطهر نمایان است. این رواق از شرق، از طریق یک گذرگاه به رواق اللّه‌وردی‌خان و از سمت غرب به ایوان طلای صحن انقلاب متّصل است. کف این رواق از سنگ مرمر کوه‌های خلج فرش شده و ازاره آن به ارتفاع ۱/۶۰ ساتیمتر، از سنگ منبّت‌کاری است که بر کتیبه بالای آن، اسم ۱۲ امام (ع) مکتوب است. در حال حاضر، این رواق مختصّ عبادت بانوان است و بزرگانی چون میرزا مهدی اصفهانی، سید جواد خامنه‌ای (پدر مقام معظم رهبری) و سید عبداللّه شیرازی در این رواق مدفون می‌باشند[۱۰].
رواق دارالفیض
این رواق، در شرق رواق دارالشّکر و در پشت سر مبارک حضرت واقع شده و به روضه منوره متّصل است. به علت اتصال این رواق از طریق صفه شمالی به رواق توحیدخانه و از صفّه شمال شرقی به رواق اللّه‌وردی‌خان، برخی مورّخان بر این عقیده‌اند که ممکن است این بنا را مرحوم فیض کاشانی در عهد صفویه همزمان با رواق توحیدخانه ساخته باشد. لازم به ذکر است این رواق در حقیقت همان مسجد ریاض و قسمتی از مسجد زنانه و صفّه شاه طهماسب است که با توسعه آن، در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی، به نام رواق دارالفیض نامیده شد. کف رواق از سنگ مرمر سبز رنگ مفروش و دیوارهای این رواق از بالای ازاره تا سقف مقرنس می‌باشد که علاوه بر کاشی‌کاری‌های الوان و چهارده کتیبه مشتمل بر آیات قرآنی و ۹۸ شمسه کوچک و ظریف مزیّن به اسماءاللّه، طرحی به صورت یک محراب در دیوار شرقی زینت‌بخش این رواق است[۱۱].
رواق دارالشکر
به منظور تسهیل در رفت و آمد و آسایش زائران، در سال ۱۳۴۲ در طی عملیاتی، با در نظر گرفتن بنای قرآن‌خانه (قرائت‌خانه) سابق که مربوط به عهد تیموریان بوده و قسمتی از مسجد بالاسر به انضمام قسمتی از راهرویی که از مسجد بالاسر به رواق توحیدخانه می‌رفت، رواقی جدید به نام رواق دارالشّکر بنا گردید. بنابراین این رواق سمت شمال غربی حرم و شمال مسجد بالاسر واقع است که از طریق گذرگاه کوچکی به رواق دارالفیض متصل است. کف و ازاره این رواق که در سال ۱۳۴۴ هجری شمسی به بهره‌بردای رسید، از سنگ مرمر پوشیده، و از بالای ازاره تا زیر سقف آئینه‌کاری، تهذیب، مقرنس‌کاری و رسمی‌بندی شده است. بر کتیبه بالای ازاره، قصیده‌ای از قاآنی به چشم می‌خورد[۱۲].
رواق دارالاخلاص
این رواق، در سمت غربی روضه منوره، و مقابل مسجد بالاسر و بین سه رواق دارالسّیاده، دارالشّرف و دارالولایه قرار دارد که در توسعه سال ۱۳۷۳ هجری شمسی، این بنا تقریباً جزء شمال رواق دارالتیاده و مسجد بالاسر قرار گرفته است و به جای پنجره موجود در آنجا، در کشویی قرار داده شده است. برخی معتقدند این قسمت در گذشته به عنوان مسجد بالاسر برای خواهران (مسجد زنانه) قابل استفاده بوده و محرابی که هم‌اکنون در سمت قبله وجود دارد، حاکی از این ادعاست. در حال حاضر در ضلع غربی رواق، پنجره‌ای رو به ضریح مطهر نصب می‌باشد. کف و ازاره این رواق از سنگ مرمر پوشش یافته و از بالای ازاره تا سقف آئینه‌کاری شده است. بر کتیبه بالای ازاره، آیاتی از قرآن به خط ثلث مرحوم رضوان، مرقوم شده است[۱۳].
رواق دارالشّرف
این رواق، در شمال غربی روضه منوّره و شرق رواق دارالولایه جای دارد، در گذشته این رواق به صفّه شمّاعی معروف بوده که در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی، پس از تغییراتی به صورت رواقی مستقل در آمده است. کف و ازاره این رواق با سنگ مرمر پوشش‌یافته که بر بالای ازاره، کتیبه‌ای به صورت کمربند از کاشی‌های ممتاز دیده می‌شود که بر آن آیات کریمه سوره مدّثر مکتوب است. دیوارها تا سقف رواق آئینه‌کاری شده‌اند[۱۴].
رواق دارالعزّه
این رواق، در جنوب شرقی روضه منوره، با سه درگاه به رواق دارالسّلام از غرب، و سه درگاه به رواق دارالذّکر از شرق، و از شمال به رواق دارالسّیاده مرتبط می‌باشد که در گذشته کشیک خانه خدّام بود و در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی، به اهتمام تولیت وقت (امیر عزیزی)، تعمیرات و تغییراتی در آن داده شد و به شکل رواق، در سطحی به ارتفاع ۹۵ سانتیمتر از کف رواق دارالسّلام ساخته شد. این رواق از سمت جنوب به شبستان گرم مسجد گوهرشاد محدود می‌شود. کف و ازاره آن با سنگ مرمر پوشیده شده و از بالای ازاره تا سقف آئینه‌کاری شده است. تنها نوشته در این رواق مربوط به سنگ قبر ادیب بجنوردی است که قطعه شعر و تاریخ فوت مرحوم می‌باشد[۱۵]. ۱۴- رواق دارالسّرور این رواق در جنوب شرقی حرم مطهر، با دری بزرگ و زیرین به رواق دارالسّعاده از شمال، و در ضلع جنوب با ۳ درگاه به رواق دارالذّکر، و با یک درگاه به رواق دارالعزّه، و از غرب به رواقی دارالسّلام و از شرق به صحن آزادی محدود می‌شود. در گذشته این بنا به صورت چند اتاق به عنوان آبدارخانه و آسایشگاه عدّه‌ای از خدّام و محل دفتر امور داخلی حرم استفاده می‌شد. در سال ۱۱۳۴۳ هجری شمسی، به صورت رواق در آمد. کف و ازاره آن از سنگ مرمر سفید پوشیده شده است و از بالای ازاره تا سقف آئینه‌کاری است. دفاتر نذورات و امانات در این رواق دیده می‌شود. همچنین مقبره بزرگانی چون آیت‌اللّه، فلسفی، آیت‌اللّه مروارید، آیت‌اللّه، فهری زنجانی و سید ابو الحسن حافظیان، در این رواق می‌باشد[۱۶].
رواق دارالذّکر
این رواق، در جنوب شرقی حرم مطهر از بناهای نسبتاً جدید الاحداث است که در حاشیه جنوب غربی صحن آزادی قرار دارد و از شمال به رواق دارالسّرور، از جنوب به رواق دارالزّهد محدود است. این مکان در گذشته مدرسه علمیه علی‌نقی میرزا بود که در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی، باز‌سازی شده و تغییر کاربری یافت و با پوشش جدید سقف، به صورت رواقی جدید در آمد. کف این رواق از سنگ مرمر سبز رنگ و فروش است و از بالای ازاره تا زیر سقف با کاشی‌های معرّق تزئین و سقف آن گچبری و آئینه‌کاری شده است. در این رواق، اتاق‌های ریاست اداره خدمه و سرپرستی نذورات و نگهبانی داخل حرم، وجود دارد[۱۷].
رواق دارالزّهد
این رواق، در جنوب شرقی حرم مطهر، در بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ هجری شمسی ایجاد شد. این رواق که در زیر تالار تشریفات آستان قدس واقع شده، از طریق یک راهرو به رواق دارالذّکر راه می‌یابد و به وسیله چهار درگاه از سمت غرب به تالار تشریفات و از شرق به وسیله سه درگاه به مقبره شیخ بهایی محدود می‌گردد. کف و ازاره این رواق با سنگ مرمر مرغوب پوشیده، و سطح تمام دیوارها و سقف، به طرز با شکوهی به آینه آراسته شده است. مقبره مرحوم علامه محمّدتقی جعفری، شیخ ابوالحسن شیرازی و تعدادی از بزرگان علم و فرهنگ در این رواق قرار دارد[۱۸].
رواق شیخ بهایی
این رواق، در جنوب شرقی حرم مطهر واقع شده و به دلیل قرار داشتن مدفن شیخ بهایی در آن، به رواق شیخ بهایی مشهور و نامگذاری شده است. اما به روایت تاریخ، این رواق منزل و محل تدریس جناب شیخ بوده که در سال‌های ۱۳۶۴ هجری قمری، به طرز باشکوهی تجدید بنا گردید. همچنین مدّتی محمّدتقی ادیب نیشابوری در این رواق کلاس درس برگزار می‌کرده است. در سه طرف رواق، زیر سقف، کتیبه‌ای به طول ۸/۳۰ متر و عرض ۴۰ سانتیمتر قرار دارد که به معرفی شیخ و آثار و تألیفات او به خط ثلث پرداخته است. مقبره شیخ بهایی در این رواق، در گذشته دارای ضریحی چوبی مشبّک بوده که امروزه به صورت سکویی سنگی به طول ۲/۲۰ و عرض ۱/۲۰ متر و ارتفاع ۵۵ سانتیمتر، باز‌سازی شده و بر روی مقبره، مشخصات مرحوم به خط نستعلیق مرقوم و زیر یک حفّاظ شیشه‌ای نگهداری می‌شود. این رواق از جنوب به رواق امام خمینی، و از شمال به صحن آزادی و از شرق به رواق دارالعباده و از غرب به رواق دارالزّهد، محدود است[۱۹].
رواق دارالعباده
این رواق در سال ۱۳۵۳ هجری شمسی، در دو طبقه ساخته شد که طبقه فوقانی آن تالار اماکن متبرکه آستان قدس رضوی است. دارالعباد، از شمال به صحن آزادی و از مشرق و جنوب با ۵ درگاه به رواق امام خمینی و مرتبط است. کف و ازاره آن با سنگ مر مر پوشیده و دیوارها و سقف آن آئینه‌کاری است[۲۰].
رواق دارالولایه
این رواق، در غرب حرم مطهر حدّ فاصل بین صحن انقلاب و صحن جمهوری اسلامی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی، به بهره‌برداری رسید. این بنا در سه طبقه (طبقه اول سرداب، دوم رواق، سوم آسایشگاه خدام)، با تخریب مدرسه بالاسر، بازار قدیم، بازار کفّاش‌ها و سرای وزیر نظام احداث شد که از نظر وسعت هفتمین رواق اماکن متبرکه محسوب می‌شود. طراحی ساخت آن بر عهده مهندس دیشیدی بود. این رواق، علاوه بر مزیت وسعت و بزرگی، ارتباط مناسبی با بخش‌های مختلف حرم دارد. به طوری که از شمال به صحن انقلاب و قسمتی از بست شیخ طوسی، از مشرق به رواق‌های دارالسّیاده و دارالشرف و دارالاخلاص، از جنوب به مدرسه دو درب و پریزاد، و از غرب با صحن جمهوری پیوند دارد و به وسیله دو راه پله به رواق دار الاجابه که در قسمت تحتانی این رواق قرار دارد مرتبط است. تزئینات رواق به صورت آینه کاری، ترکیب گچبری، رنگ آمیزی و معرق سنگی است[۲۱].
رواق دارالهدایه
این رواق، در جنوب‌غربی حرم مطهّر و در شمال رواق دارالرّحمه، و بین مدرسه دو در و صحن جمهوری قرار دارد. احداث این رواق از سال ۱۳۶۹ هجری شمسی، با کاربری عبادی، مذهبی و فرهنگی آغاز و در نخستین روز سال ۱۳۷۱ هجری شمسی، به بهره‌برداری رسید. کف و ازاره آن از سنگ مرمر چینی پوشیده شده و دیوارها و سقف، با گچبری و آئینه‌کاری زینت یافته است[۲۲].
رواق دارالرّحمه
این رواق، در جنوب غربی حرم مطهر و رواق دارالهدایه، با یک هشتی از شرق به بست شیخ بهایی و از غرب به‌وسیله یک سالن، به صحن جمهوری مرتبط می‌شود. این رواق با معماری تقلیدی از شبستان‌های مساجد قدیمی با ستون‌های میانی به شکل مربع ساخته شده است. کف و ازاره آن با سنگ‌چینی مزیّن شده و دیوارها از بالای ازاره، با نقاشی‌های جالب در رنگ‌های متنوّع زینت‌یافته است. سقف رواق رسمی‌بندی و آئینه‌کاری است. ساخت این رواق در سال ۱۳۶۹ شمسی آغاز و در سال ۱۳۷۱ پایان یافت و در حال حاضر علاوه بر این که محلی برای تدریس و برگزاری مسابقات قرآنی و مراسم فرهنگی در نظر گرفته شده، محل توزیع دعوت‌نامه مهمان‌سرا به زائرین غیر ایرانی می‌باشد[۲۳].
رواق دارالاجابه
این رواق، در زیر رواق دارالولایه است، زمانی به عنوان سرداب از آن بهره‌برداری می‌شد. این رواق در حدود ۱۵ متری غرب سرداب مطهر (بالاسر مبارک حضرت) واقع شده است که از جنوب به مدرسه‌های پریزاد و دو درب، و از شمال به رواق دارالحجه و صحن انقلاب، و از شرق به سرداب مطهر محدود می‌شود. احداث این رواق، در سال ۱۳۷۶ هجری شمسی آغاز و به سال ۱۳۷۹ پایان یافت و همزمان با تعویض ضریح پنجم، افتتاح گردید. در زاویه شرقی رواق، یک هشتی با پنجره‌ای نقره با ۵ دهنه که حدود ۲۰ متر با مرقد امام (ع) فاصله دارد، و سقفی به صورت نیم‌گنبدی که راه ورود به سرداب مطهر امام (ع) است، دیده می‌شود. رواق دارالاجابه، مثل سایر رواق‌ها از نظر هنر معماری دارای ویژگی‌های کم‌نظیری می‌باشد. در ساخت نمای ظاهری رواق، از هنر مقرنس، رسمی بندی، گره، گره تجاری، آیینه کاری و لایه چینی استفاده شده است. کف و ازاره آن از سنگ‌های مرمر به رنگ سبز لیمویی پوشیده شده است[۲۴].
رواق دارالحکمه
این رواق، در دو طبقه در زاویه شمال غربی صحن آزادی واقع شده است. کار احداث این بنا در سال ۱۳۷۷ هجری شمسی شروع، و در سال ۱۳۸۲ پایان پذیرفت. کاربری این بنا در طبقه همکف به عنوان رواق و در طبقه اول به عنوان سالن تفکیک نذورات می‌باشد. از طریق صحن انقلاب، صحن آزادی و رواق دارالضیافه می‌توان به این رواق دسترسی پیدا کرد[۲۵].
رواق دارالحجّه
این رواق، زیر صحن انقلاب، واقع است و از طریق بست شیخ طوسی و شیخ حر عاملی، صحن انقلاب و گنبد اللّه‌وردی‌خان قابل دسترسی است. این رواق که برای توسعه فضاهای سرپوشیده احداث شده، دارای کاربری عبادی می‌باشد. ضلع شمالی رواق در سه طبقه و ضلع جنوبی آن در دو طبقه سرداب‌سازی شده و پنجره‌ای فولادی نیز در ضلع جنوبی تعبیه گردیده است. احداث این رواق در سال ۱۳۷۸ هجری شمسی آغاز و در تابستان ۱۳۸۷ به پایان رسید. بدلیل وجود قبر شیخ مجتبی قزوینی در این رواق، به رواق شیخ مجتبی قزوینی هم مشهور می‌باشد[۲۶].
رواق امام خمینی
این رواق که در حقیقت همان صحن امام خمینی می‌باشد، در دو طبقه با سازه بتونی - فلزی احداث گردیده و به عنوان بزرگ‌ترین رواق، در جنوب روضه منوره است[۲۷].
رواق دارالکرامه
این رواق دو طبقه، در زاویه شمال شرقی صحن انقلاب بنا شده و از طریق صحن انقلاب و رواق دارالحجّه قابل دسترسی است. ساخت این رواق در آذر ماه سال ۱۳۸۵ هجری شمسی، پایان یافت[۲۸].
رواق شیخ طوسی
این رواق، در طبقه زیرین بست شیخ طوسی احداث و در حال حاضر زوج‌های جوانی که مایلند برای تیمّن و تبرّک، پیوند زناشویی ایشان در حرم امام رضا (ع) منعقد گردد، به این مکان مقدس می‌آیند[۲۹].
رواق شیخ حر عاملی
این رواق، در تابستان سال ۱۳۸۸ شمسی، به منظور افزایش فضای عبادی در طبقه زیرین بست شیخ حرّ عاملی ساخته و افتتاح گردید[۳۰].
رواق غدیر
این رواق، در شمال غربی صحن غدیر واقع شده است. هر روز صبح، گل‌های بالای ضریح امام رضا (ع) یک ساعت بعد از اذان صبح، در این رواق توزیع می‌گردد[۳۱].
رواق کوثر
این رواق در شمال شرقی صحن جامع رضوی و جنوب صحن کوثر واقع است[۳۲].[۳۳]
منابع
پانویس
- ↑ به تیتر واژه بابا فغانی مراجعه کنید.
- ↑ سفرنامه سدید الدوله، ص۲۲۳-۲۲۶؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۹۵-۹۶؛ راهنمای حریم رضوی، ص۲۷-۲۸؛ شمس‌الشموس، ص۱۴۲-۱۴۵؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.
- ↑ تاریخ آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۵۴-۱۶۵.
- ↑ مطلع الشمس، ج۲، ص۳۷۹-۳۸۴؛ مشهد طوس، ص۴۳۷؛ راهنمای حریم رضوی، ص۲۶-۲۷.
- ↑ تاریخ آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳.
- ↑ مطلع‌الشمس، ج۲، ص۳۹۲-۳۹۴؛ شمس‌الشموس، ص۱۴۹-۱۵۲؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۸-۳۹؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.
- ↑ آئینه‌کاری این رواق توسط ابراهیم خان امین‌السلطان و پسرش علی اصغر خان امین‌السلطان، در سال ۱۳۰۰ هجری قمری، صورت گرفته است.
- ↑ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۹۷-۹۸؛ راهنمای حریم رضوی، ص۲۸-۲۹؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.
- ↑ راهنمای حریم رضوی، ص۳۹-۴۰؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۰۴-۱۰۶؛ شمس الشموس، ص۱۵۸؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.
- ↑ سفرنامه سدید الدوله، ص۲۳۹؛ مشهد طوس، ص۴۵۰؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۸۹-۹۰؛ منتخب التواریخ، ص۵۸۴؛ مطلع الشمس، ج۲، ص۳۹۲؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۲-۳۳؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.
- ↑ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۹۲-۹۴؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۰-۳۱؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.
- ↑ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۱۷؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۱-۳۲؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی
- ↑ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۱۹؛ راهنمای حریم رضوی، ۱۵۲؛ شمس الشموس، ص۱۶۶؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.
- ↑ راهنمای حریم رضوی، ص۴۰-۴۱؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.
- ↑ راهنمای حریم رضوی، ص۳۴؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۱۱؛ شمس الشموس، ص۱۹۵-۱۹۸؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.
- ↑ شمس الشموس، ص۱۴۰؛ راهنمای حریم رضوی، ص۳۴-۳۵؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه، رضوی.
- ↑ راهنمای حریم رضوی، ص۳۵-۳۶؛ شمس الشموس، ص۱۹۸-۲۰۰؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.
- ↑ راهنمای حریم رضوی، ص۳۶؛ تاریخ آستان قدس مؤتمن، ص۱۵۰؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.
- ↑ راهنمای حریم رضوی، ص۳۶-۳۷؛ شمس الشموس، ص۳۱۲-۳۱۵؛ معطلع الشمس، ج۲، ص۴۵۵-۴۴۷؛ مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی، ص۱۴۴.
- ↑ راهنمای حریم رضوی، ص۳۷-۳۸؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.
- ↑ تاریخ آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۵۳-۱۵۴.
- ↑ راهنمای حریم رضوی، ص۴۲-۴۳.
- ↑ راهنمای حریم رضوی، ص۴۴-۴۵؛ روضه رضوان، ص۷۲.
- ↑ راهنمای حریم رضوی، ص۴۲-۴۳؛ گزارش آماری سازمان عمران اماکن متبرکه رضوی.
- ↑ روضه رضوان، ص۲۶.
- ↑ روضه رضوان، ص۲۶.
- ↑ روضه رضوان، ص۲۶.
- ↑ روضه رضوان، ص۲۶.
- ↑ روضه رضوان، ص۲۷.
- ↑ روضه رضوان، ص۲۷.
- ↑ روضه رضوان، ص۲۷.
- ↑ روضه رضوان، ص۱۸-۲۷؛ تاریخ آستان قدس رضوی، ج۲، ص۱۴۶-۱۹۹.
- ↑ محمدی، حسین، رضانامه ص ۳۳۷-۳۴۶.