دعا در معارف و سیره علوی

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

دعا در قرآن - دعا در حدیث - دعا در کلام اسلامی - دعا در عرفان اسلامی - دعا در اخلاق اسلامی - دعا از دیدگاه برون‌دینی - حق دعا - دعا در معارف دعا و زیارات - دعا در معارف و سیره علوی - دعا در معارف و سیره سجادی - دعا در معارف و سیره حسینی - دعا در معارف و سیره نبوی

مقدمه

دعا و نیایش علوی به استناد حیات شاهدانه وی، درخواست رؤیت کامل و شهود تام و زیارت مستمر خدا بوده است. ادعیه دیگر حضرت با چنین همت والایی منافات ندارد؛ زیرا انسانی که «مختصر شریف» و «کون جامع» است همه مراحل کمال را خواهد داشت، و تکیه همه مراتب آن، به همان قله هرم حیات شاهدانه علوی است.

شکوه مشهود حضرت را می‌توان در مناجات شعبانیه مشاهده کرد؛ زیرا در آن نجوا، آمده است: «إِلَهِي هَبْ لِي كَمَالَ الِانْقِطَاعِ إِلَيْكَ وَ أَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِيَاءِ نَظَرِهَا إِلَيْكَ حَتَّى تَخِرَقَ أَبْصَارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ فَتَصِلَ إِلَى مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ وَ تَصِيرَ أَرْوَاحُنَا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِكَ... إِلَهِي وَ أَلْحِقْنِي بِنُورِ عِزِّكَ الْأَبْهَجِ فَأَكُونَ لَكَ عَارِفاً وَ عَنْ سِوَاكَ مُنْحَرِفاً وَ مِنْكَ خَائِفاً مُرَاقِباً يَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِكْرَامِ».

در این مناجات، خواسته‌های فراوانی مطرح شده که همگی برخاسته از حیات شاهدانه و سیرت و سنت عارفانه علوی است. اگر برخی پیام‌آوران الهی درخواست بخشش ملک انحصاری داشتند: ﴿قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَهَبْ لِي مُلْكًا لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي﴾، امام علی(ع) درخواست شهود «مالک» را دارد، نه «مِلک» و نه «مُلک»؛ زیرا نه هوای مالک شدن دارد و نه هوس مَلِک شدن؛ بلکه فقط شوق شهود مالک حقیقی و ملک واقعی را دارد و بس، برای دست‌یابی به چنین مطلوبی، معارضه با ماسوا و اعتراض بر آنها و اعراض از آنها که رهزن هستند، مطرح است و برای رهایی از همه این دشواری‌ها، نه تنها «قطع» پیوند با آنها کافی نیست، بلکه «انقطاع» از آنها نیز کفایت نمی‌کند و فقط «کمال انقطاع» راه‌گشا است که در حال اخیر، سالک ساعی هیچ‌گونه احساسی به ماسوا، و نیز احساسی به زوال پیوند با آنها ندارد؛ زیرا «انقطاع»، بالاتر از «قطع»، و «کمال انقطاع» برتر از خود انقطاع است و در کمال انقطاع، هیچ توجهی به ترک ماعدا نخواهد بود.

برای راه یافتن به چنین مقصدی، نور ویژه الهی لازم است تا چشم دل با آن بتواند حجاب‌های نورانی را پس از پاره کردن حجاب‌های ظلمانی بدرد؛ چون سلسله معارف الهی در طول یکدیگر است و هر حلقه برتر، مانع ارتقای حلقه زیرین است و این منع نیز نوری است، نه ظلمانی؛ بنابراین، برای رسیدن حلقه زیرین به مقام برین، دو عنصر محوری لازم است: یکی آن‌که حلقه زیرین، همانند فرشتگان، محکوم به اصل حاکم: ﴿وَمَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَعْلُومٌ﴾ نباشد که در این وضع، ترقی میسور نیست و دیگری آن‌که فیض روح القدس مدد کند و به استعداد حلقه زیرین پاسخ مثبت دهد و به صورت محرک جذبی، وی را از بالا جذب کند تا بتواند حجاب نوری حلقه برتر را پاره کند و به مقام برین دست یابد.

ادراک هویت مطلق، نه تنها از راه ادراک برخی از مظاهر و آیات میسور نیست، بلکه بیان عین القضاة که محقق دوانی از وی با عنوان «هَمَه‌دانِ هَمَدانی» یاد کرده است، ادراک برخی از صفات نیز از راه مشاهده آیات ممکن نیست؛ زیرا وی در زبدة الحقائق، صفات الهی را دو قسم دانسته: برخی از آنها را عقل می‌تواند با نظر در مخلوق‌ها بفهمد؛ مانند صفت صانع، خالق، حکیم، و بعضی از آنها که نَفْسی است، نه اضافی و به موجودی تعلق ندارد، ادراک آن موقوف بر ظهور «طور ورای عقل» است؛ مانند وصف کبریا، عظمت، جمال، بها.

آن‌چه در مناجات شعبانیه آمده است، درباره بخش دوم از اوصاف الهی است که بدون ظهور طور خاص عرفانی که ورای طور عقل برهانی است، ادراک نخواهد شد؛ از این رو حضرت علی(ع) وصول به معدن عظمت الهی را از راه اناره ابصار دل و خرق همه حجاب‌های نوری خواسته است. روح انسان سالک پس از پاره کردن همه حجاب‌های ظلمانی و نورانی، به بدن نیازی ندارد؛ بلکه بدن محتاج او است. چنین روحی فقط به مبدأ فاعلی متکی است و از آن لحاظ که مبدأ غایی، عین مبدأ فاعلی است، روح واصل به معدن عظمت و شکوه، فقط به علل وجود، یعنی فاعل و غایت اعتماد دارد و از علل قوام، یعنی ماده و صورت و جنس و فصل بی‌نیاز است و این وارستگی از طبیعت و پیوستگی به ماورای طبیعت همان است که از آن در مناجات شعبانیه به «تَصِيرَ أَرْواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِكَ‌» یاد شده است.

حضرت امیر(ع) در این باره به کمیل فرمود: «حجت‌های الهی مردانی هستند که «صَحِبُوا الدُّنْيَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَى أُولَئِكَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ الدُّعَاةُ إِلَى دِينِهِ»؛ یعنی در حالت مزبور، انسانی واصل دارای بدن است؛ اما بدن به روح نیاز دارد، نه به عکس و نه به نحو تعامل و تقابل تا هر کدام از جهتی به دیگری تکیه کرده باشد.

نیایش علوی در جهت حفظ حیات شاهدانه و ارتقای مراتب آن، جلوه‌های گوناگون دارد که برخی از آنها را می‌توان در دعایی که به نوف بکالی آموخت، مشاهده کرد؛ زیرا در آن نیایش آموزشی چنین آمده است: «فَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِي ظَهَرْتَ بِهِ لِخَاصَّةِ أَوْلِيَائِكَ فَوَحَّدُوكَ وَ عَرَفُوكَ فَعَبَدُوكَ بِحَقِيقَتِكَ أَنْ تُعَرِّفَنِي نَفْسَكَ لِأُقِرَّ لَكَ بِرُبُوبِيَّتِكَ عَلَى حَقِيقَةِ الْإِيمَانِ بِكَ وَ لَا تَجْعَلْنِي يَا إِلَهِي مِمَّنْ يَعْبُدُ الِاسْمَ دُونَ الْمَعْنَى وَ الْحَظْنِي بِلَحْظَةٍ مِنْ لَحَظَاتِكَ تَنَوَّرْ بِهَا قَلْبِي بِمَعْرِفَتِكَ خَاصَّةً وَ مَعْرِفَةِ أَوْلِيَائِكَ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ».

آن‌چه در ذهن حکیم یا متکلم ترسیم می‌شود، نه خدا است و نه مماثل خدا. خدا نیست؛ زیرا هر عنوان، مفهوم، صورت عقلی و مانند آن‌که در ذهن انسان ترسیم می‌شود - گرچه به حمل اولی عنوان خاص خود را دارد، به طور مثال، عنوان «خدا» به حمل اولی، خدا است- به حمل شایع، صورت ذهنی، ممکن، مخلوق و مانند آن است؛ پس هیچ اسم، مفهوم، عنوان و نظایر آن، به حمل شایع خدا نیست. کسی که غیر از آن مفهوم، عنوان و صورت ذهنی، چیز دیگری را به همراه ندارد، گرفتار پرستش اسم است، نه مفتخر به عبادت مسما. از طرف دیگر، صورت ذهنی، مماثل خدا هم نیست تا از راه تماثل از وجود یک مثل، به مثل دیگر پی برد؛ زیرا خداوند منزه از مثل است: ﴿لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ﴾، و کسی که بخواهد اسم و مسما و صورت و معنا، هر دو را بپرستد، گرفتار ثنویت می‌شود؛ از این رو چاره‌ای جز پرستش مسما و معنای محض نیست و آن نیز بدون شناخت شهودی وی امکان ندارد و آن‌چه در این نیایش آمده، به همین بخش معرفتی و عبادی و دعایی ناظر است.

ابتهال سالک ساعی، به حسب درجات سلوک و شهود خواهد بود کسی که به مقام «کان» رسید، از «گویا» سخن می‌گوید و نیایش او نیز در همین حد است؛ نظیر آنان که در خطبه پارسایان چنین وصف شده اند: «عَظُمَ الْخَالِقُ فِي أَنْفُسِهِمْ وَ صَغُرَ مَا دُونَهُ فِي أَعْيُنِهِمْ فَهُمْ وَ الْجَنَّةُ كَمَنْ قَدْ رَآهَا فَهُمْ فِيهَا مُنَعَّمُونَ وَ هُمْ وَ النَّارُ كَمَنْ قَدْ رَآهَا فَهُمْ فِيهَا مُعَذَّبُونَ»؛ و آن‌چه در بخشی از دعای کمیل آمد، به آن مرحله و سالکان مخصوص آن مرتبه ناظر است: «فَهَبْنِي يَا إِلَهِي وَ سَيِّدِي وَ مَوْلَايَ وَ رَبِّي صَبَرْتُ عَلَى عَذَابِكَ فَكَيْفَ أَصْبِرُ عَلَى فِرَاقِكَ وَ هَبْنِي صَبَرْتُ عَلَى حَرِّ نَارِكَ فَكَيْفَ أَصْبِرُ عَنِ النَّظَرِ إِلَى كَرَامَتِكَ»؛

ولی کسی که به مقام «ان» رسید و از منزلت «کأن» گذشت، چنین سالک شاهد و اصلی اگر به فرض محال، معذب شود، توان صبر را دارد؛ زیرا اولاً هرگونه احساس، از آن روح است نه بدن. ثانیاً هنگام استغراق روح در شهود جمال الهی، هیچ توجهی به ماسوا ندارد و ثالثاً تقطیع اعضای بدن و تحریق آنها کم‌ترین احساسی در روح او پدید نمی‌آورد؛ از این رو، زبان حال، مقال و استعداد چنین عارف شاهدی از مرتبه «گویا» گذشته و به مرحله تحقیق می‌رسد؛ یعنی اگر معذب شوم، به قطع بر آن صبر می‌کنم؛ ولی چون تعذیب، نشان جدایی است و هجران محبوب، عذاب روحی است و چنین رنجی همان ﴿نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ * الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ﴾است، توان‌فرسا خواهد بود.

دَلال و غَنْج و ناز بنده در مشهد مولا و عتاب مُدلانه وی (اشاره به جمله «مُدِلًّا عَلَيْكَ‌» در دعای افتتاح) در ساحت قدس ربوبی نشانه شهود تام و وصول به بارگاه منبع الهی است وگرنه ما للتراب و رب الأرباب که به او بگوید: «إِنْ أَخَذْتَنِي بِجُرْمِي أَخَذْتُكَ بِعَفْوِكَ»؛ «اگر تو مرا به گناهم مؤاخذه کنی، من تو را به بخشش و گذشتت مؤاخذه می‌کنم».

یعنی اگر تو بگویی: چرا گناه کردی؟ می‌گویم: تو چرا عفو نکردی؟ این‌گونه از نجواهای مُدلانه و نیایش‌های نازمدارانه به جای نیازمندانه، نشانی انس کامل داعی و مدعو است که چنین انس تام در مرحله شهود نهایی پدید می‌آید. کسی که به این منزلت والا بار نیافت، دعای مزبور را یا با نیابت از واصلان کوی حق می‌خواند یا معانی دیگری را قصد می‌کند.

با توجه به این که امام علی(ع) مصداق کامل متنی است، آن‌چه در خطبه پارسایان آمده: «عَظُمَ الْخَالِقُ فِي أَنْفُسِهِمْ وَ صَغُرَ مَا دُونَهُ فِي أَعْيُنِهِمْ»، چگونه با بیان دیگر حضرت درباره برادر ایمانی خود: «كَانَ لِي فِيمَا مَضَى أَخٌ فِي اللَّهِ وَ كَانَ [يُعَظِّمُهُ‌] يُعْظِمُهُ فِي عَيْنِي صِغَرُ الدُّنْيَا فِي عَيْنِهِ وَ كَانَ خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ بَطْنِهِ...» سازگاری دارد؛ زیرا لازم آن کلام این است که غیر خدا در نگاه علی بن ابی طالب(ع) بزرگ باشد؛ اما با دقت روشن می‌شود که وصف مزبور (بزرگ بودن آن برادر ایمانی در دید علی)، از سنخ وصف به حال متعلق موصوف است، نه خود موصوف؛ یعنی چون آن برادر ایمانی در سایه سلوک صادقانه و معرفت شاهدانه، اندیشه‌ای الهی و انگیزه‌ای خدایی داشت و در مدار علم و محور عمل جز به دستور ربوبی زندگی نمی‌کرد، از این رو گرامی‌داشت او بالاصاله به تعظیم فرمان الهی، و بالعَرَض به آن شخص سالک که مظهر کرامت خدا بود، باز می‌گردد.

اهمیت و جایگاه دعا از نگاه علی(ع)

علی(ع) محبوب‌ترین کارها نزد خداوند را دعا می‌داند: «أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ- عَزَّ وَ جَلَّ- فِي الْأَرْضِ الدُّعَاءُ». شاید این تحلیل امام از آیه شریفه ﴿وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ﴾ برگرفته شده باشد؛ چه، در این آیه از دعا، با عنوان «عبادت» یاد شده است. در روایتی از رسول اکرم(ص)، چنان که پیش از این نیز گفتیم، دعا جوهر عبادت دانسته شده است. پیدا است اگر دعا همان عبادت، بلکه جوهر آن باشد، محبوب‌ترین کارها نزد خداوند خواهد بود. امیرمؤمنان در بیانی دیگر دعا را سلاح اولیا، بهترین سلاح و سپر مؤمن و کلید پیروزی و رستگاری دانسته است. بر این اساس مؤمن می‌تواند با کمک دعا، باران رحمت الهی را بر سرزمین تفتیده دل‌ها بباراند و زنگار گناه را از دل بشوید؛ چنان که می‌تواند با حمایت این سلاح، تنهایی و بی‌کسی خود را از خود دور و ستمکاران را عقوبت کند. حیات تابناک اهل بیت(ع) نشان‌گر این امر است که گاه از سلاح کارآمد دعا برای رفع آزار دشمنان خود استفاده می‌کرده‌اند. علی(ع) در وصیت خود به فرزندش امام حسن مجتبی(ع) چنین بر دعا و اصرار بر آن، تأکید فرموده‌اند: بدان؛ کسی که گنجینه‌های آسمان و زمین در دست او است، تو را در دعا رخصت داده و پذیرفتن دعایت را بر عهده نهاده، و تو را فرموده از او بخواهی تا به تو بدهد، و از او بطلبی تا تو را بیامرزد. و میان تو و خود کسی را نگمارده تا تو را از وی باز دارد، و از کسی ناگزیرت نکرده که نزد او برایت میانجی‌گر آرد،... و در بازگشت را برایت باز گذارده. و چون بخوانیش آوایت را شنود، و چون راز خود را با او در میان نهی، آن را داند. پس حاجت خود بدو نمایی و آن‌چه در دل داری پیش او بگشایی، و از اندوه خویش بدو شکایت بری و خواهی تا غم تو را گشاید و در کارها یاریت نماید، و از گنجینه‌های رحمت او آن را خواهی که بخشیدنش از جز او نیاید: از افزودن مدت زندگانی و تندرستی‌ها و فراوانی روزی‌ها....

شیرینی کلام امام در این سخنان موج می‌زند و از آن می‌توان دریافت که امام رابطه معنوی با خداوند را دارای چه مرتبه‌ای می‌داند و می‌کوشد این عرفان برخاسته از درون جانش را به فرزند صالح خود امام مجتبی(ع) منتقل کند. امام در سخنی دیگر خطاب به محمد بن ابی‌بکر در این باره چنین فرمودند: خود را در تمام کارها به خداوند یگانه قادر بسپار که در این صورت به دژی استوار و نگاهدارنده‌ای توانمند و پاسبانی استوار پناه برده‌ای. و خواسته‌ات را خالصانه از پروردگارت بخواه که خیر و شر و بخشش و منع و عطا و محروم ساختن در دست او است.

امام معتقد است که انسان هماره باید به درگاه حق، تضرع آورد و چنان نباشد که تنها در حال عافیت اهل دعا باشد: «آن‌که به بلایی گرفتار آمده، هر چند گرفتاری‌اش بزرگ باشد، از آن کس که در عافیت و سلامت به سر برده و از بلا ایمنی ندارد، به دعا کردن سزاوارتر نیست».

تأثیر دعا در نگاه علی(ع)

در گفتار امیرمؤمنان(ع)، تصریح شده که دعا از علل تأثیرگذار است. امام برای دعا، تأثیرهای ذیل را برشمرده است:

برگرداندن قضای الهی

رد قضای الهی از رایج‌ترین تأثیرهای دعا است که در روایات به آن اشاره شده است. امام در این باره فرموده است: «الدُّعَاءُ يَرُدُّ الْقَضَاءَ الْمُبْرَمَ فَاتَّخِذُوهُ عُدَّةً»؛ «دعا قضای استوار را باز می‌گرداند؛ پس آن را ساز و برگ خود گیرید». نیز فرموده‌اند که دعا مانع تأثیر قضا می‌شود؛ برخلاف فرار و گریختن که نمی‌تواند جلو قضا را بگیرد. سپس به ماجرای یونس و قوم او در قرآن اشاره و استناد می‌کنند. این مفهوم با تعابیر دیگری همچون «ادْفَعُوا أَمْوَاجَ الْبَلَاءِ بِالدُّعَاءِ قَبْلَ وُرُودِ الْبَلَاءِ...»؛ «امواج بلا را پیش از در رسیدن آن با دعا دور کنید». یا «بالدعاء سیدفع البلاء» نیز آمده است.

بخشایش گناه=

یکی از آثار دعا، عفو گناهان است. این امر ممکن است با درخواست مغفرت از خداوند همراه باشد؛ چنان‌که این مضمون در بیش‌تر دعاهای حضرت علی(ع) آمده است؛ مثلاً در یکی از مناجات‌ها می‌گویند: خدایا، بر من ببخش آن‌چه را که از من بدان داناتری، و اگر بدان باز گشتم تو با بخشایش به سوی من بازگرد. خدایا، بر من ببخش وعده‌هایی که نهادم و آن را نزد من وفایی نبود؛ و بیامرز آن‌چه را که به زبان به تو نزدیکی جستم و دل راه مخالف آن را پیمود. خدایا، بر من ببخشای نگاه‌هایی را که نباید، و سخنانی که به زبان رفت و نشاید، و آن‌چه دل خواست و نبایست و آن‌چه بر زبان رفت از ناشایست. نیز ممکن است دعا بدون درخواست مغفرت باشد. علی(ع) معتقد است که اگر اخلاص در میان باشد، دعا کننده به یکی از سه نتیجه- که یکی از آنها بخشش گناه است -دست می‌یابد: «لا يخطئ المخلص في الدعاء إحدى ثلاث ذنب يغفر أو خير يعجل أو شر يؤجل»؛ «آن که در دعا مخلص باشد از دست‌یابی به یکی از سه چیز، محروم نخواهد شد؛ گناهی که بخشیده شده باشد، خیری که پیش افتاده باشد یا شری که به تأخیر افتد».

برآورده شدن خواست‌ها

به دلیل تأثیر دعا در برآوردن خواست‌ها است که امام در وصایایش، از فرزندش امام حسن(ع) می‌خواهد که «حاجت خود را نزد او آر... و از اندوه‌هایت بدو شکایت بر، و برای گره‌گشایی کارهایت او را بطلب و برای کارهایت از او یاری جوی، و از گنجینه‌های رحمت او، آن را بخواه که بخشیدنش از غیر او برنیاید: از افزودن مدت زندگانی، تندرستی‌ها و فراوانی روزی». امام در ادامه این وصیت راهنمایی می‌کند که چگونه و در چه زمان و با رعایت چه موازینی دعا کنیم. معتقد است که اگر توفیق دعا به کسی ارزانی شود، از اجابت الهی محروم نخواهد بود. خود بارها شاهد تأثیر دعای رسول اکرم(ص) و خود بوده است. هنگامی که از سوی پیامبر مأمور شد تا برای هدایت و قضاوت به میان مردم منطقه‌ای برود، به پیامبر گفت که من جوانم و قضاوت نمی‌دانم. رسول اکرم(ص) با دست به سینه‌اش زد و می‌فرمود: «اللَّهُمَّ اهْدِ قَلْبِهِ وَ ثَبِّتْ لِسَانَهُ‌»؛ «خداوندا، قلبش را هدایت و زبانش را استواری بخش». امام می‌فرماید: «با دعای پیامبر سینه‌ام لبالب از دانش دین شد و هرگز در قضاوت میان دو کس تردید نکردم».

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، مقاله «حیات عارفانه امام علی»، دانشنامه امام علی ج۴
2. نصیری، علی، مقاله «دعا»، دانشنامه امام علی ج۴