عصمت حضرت عیسی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت پیامبران است. مدخل مرتبط ندارد پرسش‌های مرتبط با این مدخل را ببینید

عصمت حضرت عیسی (ع) به معنای مصونیت ایشان از هر گناه و خطا و اشتباهی است. به طور کلی عصمت حضرت عیسی(ع) با استناد به براهین عقلی و ادله نقلی که در اثبات عصمت سایر انبیا از آنها بهره گرفته می‌شود قابل اثبات است. به عنوان نمونه برهان حفظ شریعت، برهان لطف، برهان تسلسل، برهان وجوب اطاعت از پیامبر، برخی از براهین عقلی عصمت آن حضرت هستند. همچنین است استناد به آیات و روایاتی که در آنها خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت همه انبیا از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند.

معناشناسی عصمت

معنای لغوی

عصمت، واژه‌ای عربی و از ماده «عَصِمَ يَعْصِمُ» است که در لغت سه معنا برای آن ذکر شده؛ یکی: «مَسَکَ» به معنای حفظ و نگهداری، دوم: «مَنَعَ» به معنای مانع شدن و سوم به معنای وسیله بازداشتن. با این وجود واژه «عصمت»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسب‌تر از معنای «مانع شدن» است و شاید به همین جهت است که برخی لغویون نیز «اعصم» را به معنای «مَسْک» و «اعتصام» را به «استمساک» معنا کرده‌اند.

در اصطلاح متکلمان

در علم کلام دست کم دو معنا برای عصمت ارائه شده است:

1. عصمت به معنای لطف: مرحوم شیخ مفید نخستین متکلم امامیه است که به تعریف عصمت پرداخته است. از نظر او عصمت از ناحیه خداوند متعال، همان توفیق و لطف او برای حجت‌های اوست و اعتصام به این عصمت به وسیله حجج الهی برای حفظ دین خداوند از ورود گناهان و خطاها در آن است. متکلمان امامیه به تبع مرحوم مفید قرن‌ها عصمت را به لطف تعریف کرده‌اند و بزرگانی همچون سیدمرتضی، شیخ طوسی، نوبختی، نباطی و مانند آنها در آثار خود آن را به کار برده‌اند.
2. عصمت به معنای ملکه: پس از آنکه شیخ مفید عصمت را به لطف تعریف کرد و دیگران نیز آن را پذیرفتند، مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی آن را به نقل از فلاسفه، ملکه نامید و گفت: عصمت ملکه‌ای است که با وجود آن، از صاحبش گناهان صادر نمی‌شود و این بنا بر اندیشه حکماست. پس از خواجه برخی از متکلمان معاصر و متأخر از او نیز این تعریف را در کتاب‌های خود ارائه کردند.

ادله اثبات عصمت حضرت عیسی(ع)

براهین عقلی

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت پیامبران در کلام اسلامی

از آنجا که حضرت عیسی(ع) یکی از انبیای الهی است؛ لذا می‌توان جهت اثبات عصمت آن حضرت به همان براهین عقلی که متکلمان در اثبات عصمت انبیا به آنها استناد کرده‌اند، استناد نمود که بارزترین آنها عبارت‌اند از: برهان امتناع تسلسل ، برهان لزوم هدایت بشر، برهان نقض غرض ، برهان وجوب اطاعت از معصوم.، برهان حفظ شریعت . برهان لزوم اطمینان .، برهان لطف و غیره.

ادله نقلی

ادله قرآنی

در برخی از آیات قرآن کریم خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت همه انبیا از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند. کلیت این آیات شامل حضرت عیسی(ع) نیز شده و بر اساس آنها، عصمت آن حضرت نیز ثابت می‌گردد.

عدم تسلط شیطان بر پیامبران

به عنوان نمونه خدای متعال در آیه‌ای خطاب به شيطان مى‌فرمايد: ﴿إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ﴾. فراز: ﴿لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ﴾، نكره در سياق نفى و مفيد عموم است، در نتيجه هر گونه سيطره و تصرف شيطان به هر نحوى از انحاء از بندگان حقيقى خداوند را منتفی می‌کند. از طرفی عمومیت این فراز از آیه، قرینه است بر اینکه مراد از «عبادی»، صرفا بندگان خالص و حقیقی خداوند است و نه گنه‌کاران یا کسانی که در زندگی خویش مرتکب برخی گناهان شده‌اند. با این بیان، مراد از اثر، اعم از ارتکاب معاصی، خطا، اشتباه و نسیان است که از تأثیر وسوسه‌های ابلیس نشأت می‌گیرد. بدیهی است که انتفای اثر صرفا به معنای نفی تأثیر وسوسه در عبادالله است و نه نفی خروج ایشان از دایره وسوسه‌های ابلیس. همین معنا در آیه دیگری از قرآن کریم و با بیان دیگر نیز آمده و تسلط شیطان بر مؤمنانی که به خدا توکل می‌کنند را نفی نموده است که حقیقت عصمت را در بندگان واقعی خدا، ثابت می‌نماید..

اصطفای الهی پیامبران

واژه «اصطفا» در لغت در معنای خالصِ چیزی را به دست آوردن استعمال شده است. روشن است که حاصل گزینش الهی و خالص کردن برخی توسط او چیزی جز عصمت نیست.

به عنوان نمونه قرآن کریم در جایی می‌فرماید: ﴿اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾، ﴿يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾. با توجه به اینکه ضمایر «هم» در کلمات ﴿أَيْدِيهِمْ﴾ و ﴿خَلْفَهُمْ﴾ بر اساس دیدگاه برخی مفسران به ﴿رُسُلًا﴾ و طبق نظر برخی دیگر به ﴿النَّاسِ﴾ برمی‌گردد و با عنایت به معنای لغوی اصطفا، تفسیر آیه چنین می‌شود که خداوند از میان مردم و فرشتگان، شایستگان را برمی‌گزیند. از این رو اگر عصمت پیام آور تضمین نشده باشد، ابلاغ این پیام دچار آسیب شده و با غرض ارسال رسل ناسازگار خواهد بود.

امر به اطاعت تام و مطلق از پیامبران

خداوند متعال در دسته دیگری از آیات به وجوب اطاعت مطلق از رسولان خود و نیز تأسی به آنان امر کرده است. روشن است که بر اساس قواعد کلامی صدور چنین امری از سوی خدای متعال، مستلزم عصمت آن شخص است.؛ چراکه در غیر این صورت گرفتار تناقض خواهیم شد و تناقض از مولای حکیم صادر نمی‌شود. عصمت در اینجا به معنای مصونیت از اقسام معاصی، نسیان، خطا و اشتباه است؛ چراکه اگر مصونیت را منحصر در عدم ارتکاب معاصی دانسته و به جواز صدور نسیان، خطا و اشتباه از انبیا (ع)، معتقد شویم، غرض از ارسال نبی یا رسول نقض شده و اطمینان به گفتار و کردار انبیا و رسل (ع) در نظر مکلفین به اطاعت به صورت کامل محقق نخواهد شد.

معرفی پیامبران به عنوان الگوی حسنه

مصونیت انبیا (ع) را می‌توان از آیات دیگری که ضمن نام بردن از برخی انبیا، آنان را به صورت مطلق به عنوان الگویی حسنه معرفی کرده و به تأسی از آنان ترغیب می‌نمایند، استفاده کرد. چه اینکه قرآن کریم از رسول گرامی اسلام (ص) به عنوان اسوه‌ای نیکو یاد کرده و می‌فرماید: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. همچنین از حضرت ابراهیم(ع) یاد کرده و می‌فرماید: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ﴾.

واژه «اسوه» در کتب لغت به معنای «قُدوه» است. قدوه نیز در مورد کسی به کار می‌رود که به او اقتدا می‌شود. کیفیت استدلال به این آیات چنین است که خدای متعال، پیامبراکرم (ص) و حضرت ابراهیم(ع) را به صورت مطلق و بدون هیچ قید و شرطی به عنوان الگو و سرمشق دیگران معرفی کرده است. با عنایت به معنای لغوی اسوه، این آیات در شمار آیاتی قرار می‌گیرند که به نحو مطلق به اقتدا و اطاعت از انبیا (ع)امر کرده‌اند و چنانچه سابقا گذشت، امر مطلق به اطاعت از شخصی مساوی با عصمت اوست؛ چراکه در غیر این صورت هرگز امر به اقتدا به غیر معصوم و اسوه قرار دادن او تعلق نگرفته و این مسأله به تناقض خواهد انجامید.

اتمام حجت هدف از بعثت انبیا

در دسته‌ای دیگر از آیات، اتمام حجت بر مردم به عنوان یکی از اهداف بعثت انبیا معرفی شده است. قرآن کریم در این خصوص می‌فرماید: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾، .

آیاتی که بر عصمت فرشته وحی دلالت دارند

در قرآن کریم از عصمت و امانتداری فرشتۀ وحی سخن گفته شده است به نحوی که خداوند دربارۀ آنان فرموده است: ﴿لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾، بنابراین اگر حاملِ اول وحی یعنی فرشتگان از جمله جبرئیل دارای عصمت باشد، حامل دیگر آن یعنی پیامبر هم چنین صفتی باید داشته باشد، زیرا نداشتن عصمت همانطور که نقض امانتداری فرشته وحی محسوب می‌‌شود، نقض امانتداری پیامبران هم خواهد بود.

ادله روایی

در روایات متعددی بر قطعی بودن عصمت انبیا(ع) تأکید شده است از جمله آنها روایتی است از امام باقر(ع) که در آن آمده است: «انبیا گناه نمی‌کنند؛ چون همگی معصوم و پاک‌اند و آنان مرتکب گناه کوچک یا بزرگ نمی‌شوند».

امام رضا (ع) نیز دربارۀ عصمت پیامبران برای مأمون نوشت: «خداوند فرمان کسی که می‌‌داند مردم را گمراه می‌‌کند واجب نمی‌کند و برای رسالت خویش کسی را انتخاب نمی‌کند که می‌‌داند او به خدا و بندگانش کفر ورزیده و شیطان را به جایی خدا عبادت می‌‌کند».

در برخی ادعیه چنین آمده که إعتبار بازخواست الهی در پرتو عصمت است. توضیح اینکه خداوند متعال انبیاء و اوصیاء را فرستاده است و برای هر یک از ایشان شریعتی قرار داده تا دین الهی را برپا کنند و به تبع حجت را بر بندگان تمام. روشن است که اگر آنان خود معصوم نباشند، حجت بر بندگان هم تمام نبوده و بازخواست الهی لغو است.

توهم تعارض برخی آیات با عصمت حضرت عیسی(ع)

«برخی بر اساس مبانی نقلی، شبهه‌ای را در مورد عصمت حضرت عیسی(ع) ذکر نموده‌اند که: خداوند در قیامت به حضرت عیسی(ع) می‌فرماید: ﴿وَإِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَأَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَأُمِّيَ إِلَهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قَالَ سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ لِي بِحَقٍّ إِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَلَا أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ﴾.

از ظاهر آیه می‌توان چنین برداشت کرد که حضرت عیسی (ع) مدعی الوهیت بوده یا اگر این ادعا را نیز بر زبان جاری نساخته است، ولی ظاهر حالش نشان از این ادعا دارد و اگر این چنین نبود، استفهام خداوند از وی امری بیهوده بود و بسیار روشن است که ادعای الوهیت، از بزرگ‌ترین لغزش‌های اعتقادی و رفتاری است.

پاسخ نخست: نکوهش خدا بر پرستشگران حضرت عیسی و مریم (ع): گفت‌و‌گوی خداوند با حضرت عیسی (ع) که لحنی عتاب‌آمیز دارد، هیچ‌گونه لغزشی را در مورد آن حضرت اثبات نمی‌کند، بلکه در حقیقت خداوند، رفتار و ایده آن دسته از مسیحیان که پرستش آن حضرت و حضرت مریم را مرام خود ساخته‌اند، نکوهش فرموده است. نتیجه این گفت‌وگو آن است که حضرت عیسی (ع) به طور شفاف خود را تبرئه، و پیوند با آنان را از خود سلب می‌کند و راه هرگونه اتهامی را می‌بندد.

گویا مقصود از این گفت‌و‌گو این بوده که حضرت عیسی (ع) آنچه را در دوران زندگی خود بدان اعتقاد داشته است، بازگو، و پیوند این ادعا را با خود نفی کند و اعلام دارد که او فقط مأموریت الهی را انجام داده است. خداوند هم بر راستی گفتار او گواهی می‌دهد. این فراز از آیه که می‌فرماید: ﴿إِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ﴾، شاهد بر آن است که خداوند نیز می‌دانست آن حضرت این سخن را بر زبان جاری نساخته است.

از منظر ادبی، اگر همزه استفهام انکاری بر جمله اثباتی وارد شود، افاده نفی می‌کند. انت قلت چنین معنا می‌شود: مگر نه آن است که تو نگفته‌ای؟ اما اگر بر جمله منفی وارد شود، افاده اثبات می‌کند؛ زیرا نفی نفی، همان اثبات است، مانند: ﴿...أَوَلَمْ تُؤْمِنْ...﴾ و همچنین ﴿أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ...﴾. از این رو ﴿وَوَضَعْنَا عَنْكَ وِزْرَكَ﴾ را بر ﴿أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ﴾ عطف می‌کنند و.... پس استفهام در این آیه استفهام انکاری و بیان محکومیت امت آنان است؛ یعنی تو که به آنان چنین نگفتی، پس چگونه و به چه دلیل تو و مادرت را اله خود گرفتند.

فخر رازی در تفسیر و توجیه این آیه چنین می‌نویسد: با اینکه خداوند به جریان حضرت عیسی (ع) عالم است، چگونه پرسش ﴿أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ...﴾ را مطرح می‌فرماید؟ برخی پاسخ داده‌اند که برای نکوهش مسیحیان بوده است، ولی این پاسخ ناصواب است؛ زیرا هیچ یک از آنان الوهیت خداوند را انکار نمی‌کردند و به الوهیت حضرات عیسی و مریم (ع) معتقد نبودند. پاسخ صحیح آن است که بگوییم «اله» همان خالق است و مسیحیان بر این باورند که معجزات حضرات عیسی و مریم (ع) به دست عیسی (ع) به وجود آمده‌اند، نه اینکه خداوند آنها را آفریده باشد. پس در پاره‌ای از موارد که حضرات عیسی و مریم (ع) اله هستند، قهراً خداوند در آن موارد اله آنان نیست. با این بیان، این خطاب و گفت‌و‌گو توجیه می‌یابد.

نکته: در آیه شریفه، تعبیر ﴿اتَّخِذُونِي وَأُمِّيَ﴾ به کار رفته است. در این تعبیر بر جنبه مادری تکیه شده است؛ زیرا اصل ایده آنان در الوهیت این بود که این فرزند بدون پدر از این مادر متولد شده است. می‌توان گفت کلمه «ام» به کار رفته است تا گویای آن باشد که تو مولودی و مادرت نیز جنبه مادر بودن را دارد؛ پس نمی‌توانید «اله» باشید؛ چراکه «اله» با وصف ﴿لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ﴾ شناخته می‌شود. از باب اینکه تعلیق حکم بر وصف مشعر به علیت است، واژه «ابن» و «ام» در آیه بر نفی الوهیت حضرت عیسی (ع) و مادرش اشعار دارند.

نکته دیگر: اتخاذ اله یا اتخاذ رب، با قول به اله یا رب بودن تفاوت دارد. اتخاذ اله، همان کرنش در مقابل شخص یا چیزی است، به گونه‌ای که آن را سرچشمه اثر مستقل بداند و در برابرش به شکل بندگی کرنش کند. در این صورت او را رب یا اله خود گرفته است؛ مانند کسی که در برابر هوای نفس خود خضوع می‌کند: ﴿أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ...﴾. اما اعتقاد به اله یا رب بودن، این است که آن را دارای تأثیر تکوینی در جهان خارج بداند. در قرآن جز عبارت «اتخاذ اله» برای حضرت مریم چیز دیگری نیامده است؛ اما درباره حضرت عیسی (ع) عنوان «الوهیت» نیز آمده است: ﴿لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ...﴾.

پاسخ دوم: آگاه‌سازی حضرت عیسی (ع) به داشتن پرستش‌گر: خداوند با این بیان، به حضرت عیسی (ع) فهماند که گروهی از انسان‌ها به الوهیت آن حضرت اعتقاد دارند و شاید حضرت آن هنگام از این موضوع آگاهی نداشته است.

نارسایی این پاسخ در آن است که این گفت‌و‌گو در قیامت انجام خواهد شد و در آن روز که روز آشکار شدن نهان است ﴿يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ﴾ آن حضرت از این موضوع آگاه خواهد بود. آیه‌های ۱۱۷ و ۱۱۸ همین سوره، بر اینکه ظرف این گفت‌و‌گو در قیامت است، دلالت دارند: ﴿مَا قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَرَبَّكُمْ وَكُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا مَا دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَأَنْتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ * إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾

پاسخ سوم: مردودسازی ادعای معتقدان به الوهیت حضرت: خداوند می‌خواهد با این استفهام، ادعای مسیحیان را که بر الوهیت حضرت عیسی (ع) پافشاری دارند، مردود سازد.

ایراد این پاسخ در این است که اگر تنها منظور مردودسازی ادعای آنان بود، این موضوع در دیگر آیات مطرح شده بود؛ مانند آیات ۱۷۱ و ۱۷۲ سوره نساء، و ۱۷ و ۷۲ تا ۷۵ سوره مائده. پس باید گفت در این آیه افزون بر آن موضوع، به موضوع دیگری مانند تبرئه حضرت از این اتهام نیز پرداخته شده است.

در پایان، به بررسی این ایراد می‌پردازیم که مسیحیان به الوهیت حضرت مریم اعتقاد نداشتند؛ پس چگونه قرآن از وی با عنوان اله یاد می‌کند. پاسخ این است که قرن‌ها در کنیسه شرق و غرب، پرستش حضرت مریم (ع) مرسوم بود و چند قرن پس از ظهور اسلام، پروتستان‌ها آن را انکار کردند. آلوسی پاسخ می‌دهد که ابوجعفر امامی از برخی مسیحیان چنین نقل کرده است که در گذشته قومی با نام «مریمیه» به الوهیت آن حضرت اعتقاد داشتند.

علامه طباطبایی در تبیین فرازهای این آیه کریمه می‌نویسد: کاربرد تعبیر ﴿مِنْ دُونِ اللَّهِ﴾ در موارد پرشماری از قرآن به معنای شریک قرار دادن است، نه به معنای استقلال در الوهیت؛ یعنی منظور از اتخاذ «اله» و «الهین» و «الهه من دون الله»، غیر خدا را در الوهیت، شریک خداوند دانستن است، نه اینکه آن غیر را اله بدانند و به الوهیت خدا با دید انکار بنگرند. نصرانیان گرچه حضرت مسیح و مادرش را دو اله من دون الله اتخاذ کرده بودند، هرگز الوهیت خداوند را منکر نبوده‌اند. در پاسخ به این ایراد که آنان اعتقادی به الوهیت حضرت مریم (س) ندارند، پس قرآن چگونه از وجود آن اعتقاد خبر می‌دهد، وجوهی گفته شده است. آنچه توجه بدان لازم است، این است که آیه از اقدام آنان به اتخاذ مریم (س) به عنوان اله سخن می‌گوید، اما اتخاذ اله با قول به الوهیت تفاوت دارد؛ گرچه بین آن دو رابطه التزام برقرار است. اتخاذ اله با این معنا تحقق می‌یابد که کسی را عبادت کنند و در برابرش کرنش و خضوع عبودی داشته باشند؛ همان گونه که قرآن هوای نفس را اله دسته‌ای از مردم معرفی می‌فرماید: ﴿أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ...﴾ در مسیحیان پیشین این اعتقاد رواج داشته است.

پرسش مستقیم

1. آیا آیه ۱۱۶ سوره مائده با عصمت حضرت عیسی منافات دارد؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• حضرت عیسی
• پیامبران اولوالعزم

منابع

1. احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی
2. حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین
3. فاریاب، محمد حسین، عصمت امام
4. هادی اکبری ملک‌آبادی و رقیه یوسفی سوته، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی
5. محمد تقی فیاض‌بخش، فرید محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱
6. محمد هادی فرقانی و محمد عباس‌زاده جهرمی، خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم، دوفصلنامه شبهه‌پژوهی مطالعات قرآنی
7. علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن
8. امیر دیوانی؛ محمد سعیدی مهر؛ علی رضا امینی و محسن جوادی، معارف اسلامی ج۲
9. انواری، جعفر، نور عصمت بر سیمای نبوت