حق‌گریزی و حق‌ستیزی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حق‌گریزی و حق‌ستیزی است. حق‌گریزی و حق‌ستیزی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حق‌گریزی و حق‌ستیزی در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

چرا و با چه انگیزه‌ای برخی با حق به ستیز بر می‌‌خیزند و اجازه نمی‌دهند تا عدالت در جامعه و جهان برقرار شود؟ مگر نه این است که حق و عدالت، اموری کمالی و پسندیده از سوی هر انسان خردمند و عاقلی است و انسان سالم، آنها را به عنوان اموری فطری می‌‌پذیرند و بدان گرایش دارند.

چه علل و عواملی در درون شخصیت آدمی شکل می‌‌گیرد و اجازه نمی‌دهد تا شخص بر خلاف طبیعت و فطرت کمال جو و کمال خواه، گام بردارد و به مبارزه با حق و عدالت برخیزد و باطل و بی‌عدالتی را بپسندد و برای تحقق آن در جامعه تلاش کند؟ نویسنده در این مطلب بر آن است تا تحلیل قرآن را از علل و عوامل روان شناختی ستیز با حق و عدالت را به دست دهد. با هم این مطلب را از نظر می‌‌گذرانیم..

حق و عدالت، مطلوب فطری

اموری در جهان به عنوان اموری فطری دانسته شده که در حقیقت به معنای ذاتی و لوازم ذات انسانی می‌‌باشد. در قرآن بسیاری از گرایش‌های آدمی به امری درون ذاتی انسان نسبت داده شده است. این بدان معنا خواهد بود که خداوند انسان را به گونه‌ای آفریده است که این امور، ذاتی و یا از لوازم ذات باشد و بی‌آنکه جعل جداگانه باشد، با همان جعل انسانیت، این امور به عنوان ذاتی یا لوازم ذات با او همراه است. شباهت این امور همانند چربی برای روغن است؛ چراکه چربی از ذاتی روغن است و اگر چربی را از روغن برداریم، روغن مفهوم خود را از دست می‌‌دهد. امور فطری در بشر نیز این گونه است. بنابراین نمی‌توان انسانیت انسان را بی‌این امور فطری اثبات کرد.

از جمله امور فطری که در انسان بر اساس آموزه‌های قرآنی وجود دارد می‌‌توان به خداپرستی، دین داری، کمال خواهی، نقص گریزی، حقیقت جویی و عدالت خواهی اشاره کرد. بنابراین هر انسان سالم بر سبب فطرت ذاتی خویش به این امور گرایش دارد و عدالت و یا حق ستیزی از اموری بر خلاف فطرت و امری استثنایی در بشر است. به این معنا که اگر فطرت انسانی به هر دلیل درونی و بیرونی، حالت طبیعی و فطری خود را از دست دهد، گرایش به ضد امور فطری می‌‌یابد و در جهت خلاف طبیعت حرکت می‌‌کند. این همان چیزی است که در قرآن از آن به هبوط و سقوط یاد شده و گمراهی و ضلالت و غی نامیده شده است. در برابر حرکت در مسیر فطرت، عروج، هدایت، رشد و مانند آن دانسته شده که موجبات دست یابی به کمالات مطلقی را برای آدمی فراهم می‌‌آورد. مسیری که انسان در فطرت خویش می‌‌رود، همان صراط مستقیم است که در قالب طریقت شریعت برای رسیدن به حقیقت مطلق تبیین و تعریف شده است.

بنابراین، هر انسانی بر پایه ذات و فطرت و طبیعت خویش به سوی حق و عدالت گرایش داشته و از باطل و بی‌عدالتی گریزان می‌‌باشد؛ چراکه آن را ضد فطرت خویش می‌‌یابد و به طور طبیعی از آن بیزار و گریزان است و آن را ضد کمال جویی مطلق خود می‌‌یابد..

بیمار دلان مخالفان حق و عدالت

از آموزه‌های قرآنی این معنا به دست می‌‌آید که انسان‌ها تا زمانی که دارای قلبی سلیم و سالم هستند، در همان مسیر فطرت گام بر می‌‌دارند و بر صراط مستقیم انسانیت به سوی حق و عدالت می‌‌روند؛ اما هنگامی که به علل و عواملی بر دل‌هایشان زنگار می‌‌نشیند و تیره و تار می‌‌شود یا پرده‌ای بر دل می‌‌افتد و یا کامل دریچه ادراکی و فهم و شناخت ایشان بسته و مهر می‌‌شود، آن گاه دیگر، در مسیر عدالت و حق نمی‌روند و در انسان‌های دین ستیز، حق و عدالت گریز بلکه حق و عدالت ستیز در می‌‌آیند.

در فرهنگ قرآنی، قلب مهم‌ترین ابزار شناختی و ادراکی بشر است که با کمک عوامل و ابزارهای شناختی چون حواس ظاهری و باطنی از چشم و گوش تا قوه خیال و تا قوه مصوره و متخلیه، جهان درون و بیرون از ذات را می‌‌شناسد و بر اساس بنیادهای فطری به سنجش و ارزیابی امور می‌‌پردازد و موقعیت خود را در جهان شناسایی و مسیر خود را بازیابی و مشخص می‌‌کند و در آن صراط مستقیم حرکت می‌‌کند. بنابراین، قلب مهم‌ترین جایگاه را در میان قوای انسانی در اختیار دارد،؛ چراکه بی‌هر گونه شناخت و تحلیل درست داده‌ها نمی‌توان، موقعیت خویش را شناسایی و ارزیابی کرد و جهت درست و مناسب را یافت. هر گونه اختلال و تغییر و تبدیلی در قلب به معنا و مفهوم، از دست رفتن مهم‌ترین ابزار انسانی در مسیر کمال یابی و کمال جویی است. بر همین اساس است که خداوند در آموزه‌های قرآنی بر محافظت بر قلب و حفظ سلامت فطری و طبیعی آن تاکید می‌‌کند و از مردمان می‌‌خواهد تا با پرهیز از خواسته‌ها و هواهای نفسانی و وسوسه‌های شیطانی از ابتلای قلب به بیماری‌ها و زنگارگرفتگی‌ها، پرده افتادگی و مهر شدگی‌ها محافظت کنند؛ چراکه قلب این آمادگی را دارا می‌‌باشد تا تاثیر الهامات تقوایی و یا فجوری به دو سمت متضاد خود حرکت کند و قدرت تحلیل خود را افزایش یا کاهش دهد. به این معنا که قلب می‌‌تواند در یک فرآیندی رشدی به چنان کمالی دست یابد که همه هستی از باطن و ظاهر و عالم شهادت و عالم غیب را مشاهده حضوری کند و یا آنکه در فرآیندی همه توان و قدرت شناختی و تحلیلی خود را از دست دهد و از درک حقایق ساده نیز ناتوان گردد.

از آن چه گفته شده می‌‌توان دریافت که در هنگام بیماری و یا مهر قلوب، قلب چیزی را به دست نمی‌آورد، بلکه توان و قوای طبیعی خود را از دست می‌‌دهد. از این روست که گرایش به باطل به معنای گرایش به هیچ است. در آموزه‌های قرآنی قلب بیمار و یا مختوم و مهر شده، اصولا ادراکی از حقایق نداشته و چیزی را در خود نمی‌افزاید. این همان چیزی است که از آن به خسران یعنی زیان از سرمایه تعبیر می‌‌شود؛ چراکه قلب بیمار و یا مهر شده، بخشی یا تمام سرمایه‌های وجودی خود یعنی شناخت حقایق و تحلیل وقایع را از دست می‌‌دهد و نمی‌تواند خوب را از بد و زشت را از زیبا تشخیص دهد. این بدان معنا خواهد بود که قلب بیمار و یا مهر شده، دیگر نور فرقانیت و جداسازی را از دست می‌‌دهد و نمی‌تواند پرتو بر مسایل افکند و وضعیت هر چیزی را روشن سازد. بنابراین، تنها کسانی که به هر علت و دلیلی، قلب‌های خویش را آلوده و یا زنگار بر دل‌ها نشانه و یا بر آن مهر نهاده‌اند، از فطرت سالم و عقل سلیم دور افتاده و قدرت و قوت تشخیص و تحلیل حق از باطل و بی‌عدالتی از عدالت و زشت از زیبا و بد از خوب را از دست داده و به مخالفان حق و عدالت پیوسته‌اند..

خصوصیات اخلاقی مخالفان

خداوند درباره خصوصیات روان شناختی مخالفان حق و عدالت به اموری اشاره می‌‌کند که بیماردلی، زنگاردلی و مختوم دلی را سبب می‌‌شود.

یکی از این خصوصیات عدم تعادل شخصیت این افراد است. خداوند در آیاتی به این نکته اشاره می‌‌کند که مخالفان، مردمانی نامتعادل هستند و همواره به گروه و دیگران وابسته و از استقلال شخصیت برخوردار نمی‌باشند. به این معنا که "دیگران مهم" به آنها می‌‌آموزند که چگونه فکر کنند و چگونه عمل و رفتار کنند. این وابستگی به اندازه‌ای است که عقل فطری را به کنار می‌‌زند و متاثر از دیگران مهم عمل می‌‌کند. از این روست که خداوند از وابستگی و تقلید کورکورانه این افراد بی‌شخصیت سخن می‌‌گوید. به نظر قرآن، از مهم‌ترین موانع پذیرش حق و عدالت از سوی مخالفان، تقلید کورکورانه از دیگران مهم خود از جمله نیاکان است. خودبزرگ بینی و تکبر عامل دیگری است که شخصیت مخالفان حق و عدالت را شکل می‌‌دهد. این افراد معیار هر چیزی را خود قرار می‌‌دهند و هر آن چه خودپسندی و خودبزرگ بینی ایشان را ارضا نکند، به عنوان مانع تلقی کرده و با آن مبارزه می‌‌کنند.

خداوند در آیات ۱۱ و ۲۳ و ۲۵ سوره مدثر به شخصیت خودبزرگ بین ولید بن مغیره اشاره می‌‌کند و می‌‌فرماید که این تکبر و خودبزرگ بینی موجب شده است تا تن به حقانیت اسلام ندهد و با آن مخالفت ورزد. خودبزرگ بینی که در عمل خارجی به شکل استکبار نسبت به دیگران در عرصه عمل اجتماعی و سیاسی بروز می‌‌کند، از مهم‌ترین عوامل بازدارنده ایمان اوری فرعون و دیگر مستکبران قوم ثمود و مانند آن بوده است.

این که خداوند در بسیاری از آیات از جمله آیات پیش گفته و نیز آیه ۷ سوره نوح از استکبار ورزی به عنوان عامل بزرگ حق گریزی و حق ستیزی مردمان در طول تاریخ سخن به میان می‌‌آورد، از آن روست که تکبر و خودبزرگ بینی و استکبار و تکبر ورزی در عمل اجتماعی، شخصیت افراد را به گونه‌ای می‌‌سازد که نمی‌تواند حقیقت و عدالت را بپذیرد، به ویژه اگر این ایمان آوری و پذیرش موجب شود که با دیگران در یک تراز قرار گیرند. از این روست که مخالفان هم ترازی با مؤمنان از دیگر طبقات را نمی‌پسندد و شخصیت خود را برتر و فراتر از این می‌‌بینند که در یک امت قرار گیرند. این گونه است که گاه از مؤمنان طبقات دیگر اجتماعی به عنوان " اراذلنا فی بادی الرای " یاد می‌‌کنند و به خود اجازه نمی‌دهند که با آنان در یک ردیف قرار گیرند. بنابراین در مخالفت با این همتراز و نادیده گرفته شدن خودبزرگ بینی آنان می‌‌گویند: فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا نَرَاكَ إِلَّا بَشَرًا مِثْلَنَا وَمَا نَرَاكَ اتَّبَعَكَ إِلَّا الَّذِينَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِيَ الرَّأْيِ وَمَا نَرَى لَكُمْ عَلَيْنَا مِنْ فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّكُمْ كَاذِبِينَ و گاه دیگر، مؤمنان از طبقات دیگر را به عنوان سفیه یاد می‌‌کند و به خود اجازه نمی‌دهند تا در یک طبقه با ایشان باشند: وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لَا يَعْلَمُونَ

خداوند به مسأله اشرافیت به عنوان عامل بازدارنده حق و عدالت توجه می‌‌دهد؛ چراکه اشرافیت گاه به عنوان یک فرهنگ در بخشی از اقشار جامعه عمل می‌‌کند. فرهنگ اشرافی حاوی مسایلی است که شخصیت اجتماعی و روحی و روانی افراد جامعه اشرافی را می‌‌سازد. از این رو وقتی از فرهنگ اشرافی سخن به میان می‌‌آید، به معنای مجموعه بینش‌ها و نگرش‌ها و آدابی است که در بسیاری از موارد شخصیت منفی و غیر سازنده‌ای ایجاد می‌‌کند. این فرهنگ به جای آنکه عامل رشد و بالندگی اشخاص آن طبقه و قشر اجتماعی شود، عامل مهم بازدارنده می‌‌باشد. از این روست که در قرآن هرگاه از اشرافیت سخن به میان می‌‌آید، به عنوان یک قشر اجتماعی نیست، بلکه یک فرهنگ طبقه ممتاز اجتماعی است که بیش‌ترین مانعیت را در برابر حق و عدالت و پیامبران منادی آن ایجاد می‌‌کنند.

اشراف به سبب بهره‌هایی که از ظلم و بی‌عدالتی و حق ستیزی می‌‌برند، همواره در برابر حق و حق جویان قرار می‌‌گیرند و به ا شکال مخلتف مانع تراشی می‌‌کنند. گاه سخن از سحر و جادوگری می‌‌کنند و گاه با بهره برداری از اموال و زینت‌های خویش دیگران را وسوسه می‌‌کنند و به جرگه مخالفان می‌‌کشانند و گاه دیگر مؤمنان را اراذل و طبقات پست یا سفیهان معرفی می‌‌کنند. از این روست که اشرافیت به عنوان یک فرهنگ همواره در برابر عدالت و حقیقت بوده است و در طول تاریخ اجازه نداده است تا حق و عدالت به سادگی خود را آشکار سازد.

از دیگر عواملی که مانع حق جویی و عدالت خواهی افراد می‌‌شود و آنان را به جنگ حق و عدالت می‌‌کشاند، القاءات شیطانی و تاثر پذیری از آن است. این افراد به سبب این که خواسته‌های نفسانی را بر خود چیره ساخته‌اند، با هر آن چه که خواسته‌های نفسانی و ارضای آن را محدود سازد مخالفت می‌‌ورزند. همین پیروی از هواها و خواسته‌های نفسانی ایشان را به دام شیطان می‌‌افکند و متاثر از القائات شیطانی، تحلیل نادرستی از مسایل می‌‌کنند و در مسیری گام برمی دارند که آن خواسته‌های نفسانی را ارضا کند. این گونه است که سخنان باطل شیطان را آراسته به حق و حقانیت است، به عنوان عامل و ابزار پاسخ گویی به نیازهای نفسانی می‌‌یابند و در پی آن می‌‌روند. ممانعت اقوام و افراد کافر، نیز مانع جدی در برابر انسان هاست،؛ چراکه شخصیت بیمار ایشان، در دیگران تاثیر می‌‌گذارد و شخصیت متزلزل و بی‌ثبات را به دیگران منتقل می‌‌کند. از این روست که در فرهنگ اسلامی نشست و برخاست با عالمانی که خدا را به یاد می‌‌آورند مورد تاکید قرار گرفته و از نشست و برخاست با بی‌خردان و بیماردلان و حدیث گویی و سخن رانی با ایشان پرهیز داده شده است. البته از نگاهی دیگر، اقوام کافر به سبب ایجاد گفتمان غالب، اجازه نمی‌دهند تا گفتمانی رقیب شکل گیرد. این گونه است که دیگران را ناخودآگاه در یک بمباران تبلیغاتی به سوی افکار و اندیشه‌های خود می‌‌کشانند و اجازه نمی‌دهند تا بر پایه فطرت و عقل سلیم گام بردارند. از این می‌‌توان گفت که جامعه‌گرایی بشر گاه خود عامل بازدارنده از حرکت در مسیر فطرت می‌‌شود، چنان که تقلید در دو نقش مثبت و سازنده و منفی و بازدارنده عمل می‌‌کند و به همان اندازه که برای تعالی و کمال بشر مفید است می‌‌تواند زیانبار شود و تقلید کورکورانه به دور از هر گونه استدلال و برهان را سبب شود.

بیماردلان همواره با شایعه و تهمت خود را زنده نگه می‌‌دارند و حضور خود را در جامعه تثبیت می‌‌کنند. جوسازی و تبلیغات سوء بیمار دلان اجازه نمی‌دهد تا مردمان به سادگی حق را بشناسند و در کنار آن قرار گیرند. نفاق و دورویی ویژگی این بیمار دلان است که در آیات قرآنی به آن اشاره و روش‌ها و شیوه‌های عمل ایشان را در کنار بازخوانی روان‌شناسی شخصیت ایشان بیان شده است..

منابع

1. منصوری، خلیل، روان‌شناسی مخالفان حق و عدالت