جاهلیت در نهج البلاغه

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث جاهلیت است. "جاهلیت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جاهلیت در قرآن | جاهلیت در حدیث | جاهلیت در نهج البلاغه | جاهلیت در معارف دعا و زیارات | جاهلیت در کلام اسلامی | جاهلیت در اخلاق اسلامی| جاهلیت در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل جاهلیت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• جاهلیت، که در حوزه ادب و فرهنگ عربی از آن سخن به میان می‌آید، در حقیقت به دوران قبل از اسلام اطلاق می‌شود. علت نام‌گذاری این دوره به این عنوان، نص صریح قرآن کریم است که می‌فرماید: آیا خواستار حکم جاهلیت‌اند؟ و برای مردمی که یقین دارند، داوری چه کسی از خدا بهتر است؟ ﴿ أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾. همچنین می‌فرماید: و در خانه‌هایتان قرار گیرید و مانند روزگار جاهلیت قدیم زینت‌های خود را آشکار مکنید﴿ وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾. و درباره خدا، گمان‌های ناروا، همچون گمان‌های دوران جاهلیت می‌بردند﴿ثُمَّ أَنزَلَ عَلَيْكُم مِّن بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُّعَاسًا يَغْشَى طَائِفَةً مِّنكُمْ وَطَائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَل لَّنَا مِنَ الأَمْرِ مِن شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ فِي أَنفُسِهِم مَّا لاَ يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الأَمْرِ شَيْءٌ مَّا قُتِلْنَا هَاهُنَا قُل لَّوْ كُنتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَى مَضَاجِعِهِمْ وَلِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾. آن‌گاه که کافران در دل‌های خود، تعصّب آن‌هم تعصّب جاهلیّت ورزیدند. مصداق اصلی دوران جاهلیت زمان پیش از اسلام است که نادانان در آن دوران بسیار بودند.
• جاهلیت در مفهومی دیگر، زمان فترت، یعنی عصر بین دو پیامبر است. گاهی نیز دوران کفر را جاهلیت گویند به زمان پیش از فتح و عصر بین ولادت و بعثت پیامبر اسلام(ص) نیز اطلاق می‌شود. ابن خالویه گوید: این کلمه از واژگانی است که در دوره اسلامی وضع شده و به زمان قبل از اسلام گفته می‌شود. تفصیل کلام آن‌که کلمه "جاهلیت" گاهی به حالت نادانی اطلاق می‌شود که در قرآن و اخبار بیشتر به این معناست و گاهی به صاحب حالت "نادانی" یعنی فرد جاهل و نادان گفته می‌شود.
• در دایرة المعارف الاسلامیة در ماده "جاهلیة" آمده است که "جاهلیت" که بر عصر پیش از اسلام اطلاق شده، مشتقق از "جهل" نقیض علم نیست، بلکه از ریشه "جهل" به معنای خیره‌سری و پرخاشگری و شرارت است و در مقابل "اسلام" به معنای تسلیم و طاعت خدای عزّ و جلّ و رفتار و کردار بزرگوارانه "دینی" قرار می‌گیرد. کلمه جهل و جاهلیت در زبان قرآن و حدیث نبوی و شعر جاهلی نیز همین معنای تعصب و بی‌پروایی و کم‌خردی است. قرآن کریم می‌فرماید: گفتند: آیا ما را به ریشخند می‌گیری؟ گفت: پناه به خدا که مبدا از جاهلان باشم. در سوره اعراف نیز آمده است: گذشت پیشه کن، به کار پسندیده فرمان ده و از نادانان رخ برتاب. در فرازی دیگر آمده است: و بندگان خدای رحمان کسانی هستند که روی زمین به نرمی گام برمی‌دارند و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ می‌دهند.
• در روایت است که ابوذر، کسی را به زشتی یاد کرد، پیامبر(ص) به او فرمود: تو مردی هستی که ریشه‌های جاهلیت در تو باقی است. در همه این شواهد، ریشه "جهل" به‌معنای خیره‌سری و تندی و بی‌خردی است و عصر جاهلیت با همه جنبه‌های شرک‌آمیز و اخلاق مبتنی بر عصبیت و انتقام‌جویی و خون‌خواری و تبه‌کاری‌اش به دوره پیش از اسلام گفته می‌شود.
• اما در قرآن کریم اصطلاح دیگری با عنوان "الجاهلیة الاولی" برای این دوره به‌کار برده می‌شود. در سوره احزاب می‌فرماید: و در خانه‌هایتان قرار گیرید و مانند روزگار جاهلیت قدیم زینت‌های خود را آشکار مکنید. واژه "الجاهلیة الأولی" در آیه بالا یک ترکیب وصفی و به معنای نادانی نخستین است. میان مفسران در مقصود از جاهلیت اولی اختلاف است، برخی از مفسران آن دوران‌های گذشته دانسته‌اند که زنان با لباسی نامناسب در میان مردان به گردش می‌پرداختند و خود را بر آنان عرضه می‌کردند. در هر حال می‌توان از آیه شریفه فهمید که حضور تحریک کننده زنان در بین مردان که باعث گسترش فساد می‌شود، امری بسیار ناپسند است. آنچه عصر جاهلی را، گذشته از سنت‌ها و عادت‌ها غلط، به عنوان یک موضوع قابل تأمل در نزد پژوهشگران و محققان مطرح ساخته و تاکنون کتاب‌ها و تحقیقات متعددی درباره آن انجام شده، فنون و آثار ادبی فاخر و شکوهمند به‌ویژه در حوزه شعر و گفتار هنری است. از بارزترین این آثار، مجموعه‌های شعری اصحاب معلّقات سبع است.
• قوم عرب در جاهلیت به دو گروه حَضَری (شهرنشین، متمدن) و بدوی (صحرا نشین) تقسیم می‌شدند.
• بدویان جاهلی به هیچ نظام حکومتی جز نظام قبیلگی گردن ننهاده بودند و حکومتی جز خانواده و عشیره نمی‌شناختند. هر قبیله رئیسی داشت که شیخ یا بزرگ قبیله به‌شمار می‌رفت و رشته وحدت بین افراد و داور دادرسی‌ها بود. افراد قبیله موظف بودند از برادر خود، چه ظالم و چه مظلوم، حمایت کنند. این احساس حمایت "عصبیت" یا "فرهنگ جاهلی" نامیده می‌شد.

جاهلیت در خطبه‌های نهج البلاغه

• مفهوم جاهلیت در خطبه‌های نهج البلاغه در قالب موضوع‌های زیر بررسی شده است:

1. بازگشت به جاهلیت در گذشته: «در این هنگام، خدا جان پیامبر خود (صلی اللّه علیه و آله) را گرفت. قومی به عقب بازگشتند و در راه‌های گوناگون، که به هلاکتشان می‌‌انجامید گام نهادند. بر آن آراء باطل، که در دلشان می‌‌گذشت اعتماد کردند و از خویشاوند بریدند و از وسیله ای که به دوستی آن مأمور شده بودند [یعنی اهل بیت] دور گشتند و بنا را از بنیان محکمش برافکندند و در جای دیگر بنیان نهادند. اینان معدن هر خطا بودند و به منزله دروازه‌هایی که هرکه خواهان باطل و گمراهی می‌‌بود، از آنها داخل می‌‌شد. در حیرت و سرگردانی راه می‌‌سپردند و به شیوۀ آل فرعون در بیهوشی و گمگشتگی و غفلت سر می‌‌کردند. برخی از ایشان از آخرت بریدند و به دنیا گرویدند و پاره ای پیوند خویش از دین گسستند»؛
2. بررسی جاهلیت قبل از اسلام: «خداوند، محمد (صلی اللّه علیه و آله) را مبعوث داشت که بیم دهنده جهانیان باشد و امین وحی او و شما ای جماعت عرب‌ها، پیش از آن، بدترین آیین را داشتید و در بدترین مکان‌ها به سر می‌‌بردید و در زمین‌های سنگلاخ و ناهموار زندگی می‌‌کردید و با مارهای سخت و کرّ همخانه بودید. آبی تیره و ناگوار می‌‌نوشیدید و طعامی درشت و خشن می‌‌خوردید و خون یکدیگر را می‌‌ریختید و از خویشاوندان بریده بودید. بتان در میان شما برپا بودند و خود غرقه گناه بودید»؛
3. بدبختی جاهلیت عرب: «مردمان در فتنه‌هایی گرفتار بودند که در آن رشته دین گسسته بود و پایۀ یقین شکست برداشته و می‌‌لرزید. هرکس به چیزی که خود اصل می‌‌پنداشت چنگ زده بود. کارها پراکنده و درهم، راه بیرون شدن از آن فتنه‌ها باریک، طریق هدایت مسدود و کوری و بی خبری آنسان شایع و همه گیر که هدایت را آوازه ای نبود. خدا را معصیت می‌‌کردند و شیطان را یار و یاور بودند.ایمان، خوار و ذلیل بود، ستون هایش از هم گسیخته و نشانه‌هایش دگرگون و راه هایش ویران و جاده هایش محو و ناپدید. همگان در راه شیطان گام می‌‌زدند و از آبشخور او می‌‌نوشیدند. به یاری این قوم بود که شیطان پرچم پیروزی برافراشت و فتنه‌ها برانگیخت و آنان را در زیر پاهای خود فرو کوفت. آنان، در آن حال، حیرت زده و نادان و فریب خورده بودند و بهترین خانه‌ها را بدترین همسایه. شب‌ها خواب به چشمانشان نمی‌رفت و سرمه دیدگانشان سرشک خونین بود. آنجا سرزمینی بود که بر دانایش چون ستوران لگام می‌‌زدند و نادانش را بر اورنگ عزت می‌‌نشاندند»؛ «او را هنگامی به رسالت فرستاد که در جهان رسولانی نبودند. زمانی دراز بود که مردم به خواب رفته بودند. فتنه‌ها سربرداشته و کارها نابسامان بود. آتش جنگ‌ها شعله می‌‌کشید، روشنایی از جهان رخت بربسته و فریب و نادرستی آشکار گردیده بود. جهان به باغی می‌‌مانست که برگ درختانش به زردی‌گراییده بود و کسی از آن امید ثمره ای نداشت. آبش فروکش کرده بود. پرچم‌های هدایت کهنه و فرسوده گشته و رایات ضلالت پدیدار شده بود.دنیا در آن روزگاران بر مردمش چهره دژم کرده بود و بر خواستاران خود ترشروی گشته بود. میوه‌اش فتنه بود و طعامش مردار. در درون وحشت نهفته داشت و از برون شمشیر ستم آخته» ؛
4. بعثت پیامبر(ص) و سختی‌های جاهلیت: «خدای سبحان، محمد(ص) را به حق به رسالت فرستاد در زمانی که دنیا را سپری شدن نزدیک بود و آخرت روی آورده بود و جهان روشن و شادمان رو به تاریکی داشت و مردم دنیا به مشقت افتاده و جای امن و راحتشان به خشونت‌گراییده، دنیا را ویرانی نزدیک شده، مدت عمرش به سر رسیده و نشانه‌های نابودیش پدیدار گشته و از مردمش بریده و حلقه‌های پیوندشان گسسته و عوامل در هم ریختنش، بسیار و آثار رستگاری، ناپیدا و عیب هایش آشکار و مدت دراز عمرش کوتاه شده بود. در این هنگام، خداوند، رسالت خویش را به او ابلاغ کرد تا امتش را ارجمندی کرامت کند و مردم زمانش را به بهار زندگی رساند و یارانش را سربلند سازد و یاورانش را مشرّف گرداند»؛
5. تاریخ جاهلیت: «او را به رسالت فرستاد، در زمانی که، هیچ نشانه ای برپا نبود و هیچ چراغی نمی‌تابید و هیچ راه روشنی پیش پای مردم نبود.»؛
6. تاریخ جاهلیت عرب: «خدای سبحان، محمد(ص) را به حق به رسالت فرستاد در زمانی که دنیا را سپری شدن نزدیک بود و آخرت روی آورده بود و جهان روشن و شادمان رو به تاریکی داشت و مردم دنیا به مشقت افتاده و جای امن و راحتشان به خشونت‌گراییده، دنیا را ویرانی نزدیک شده، مدت عمرش به سر رسیده و نشانه‌های نابودیش پدیدار گشته و از مردمش بریده و حلقه‌های پیوندشان گسسته و عوامل در هم ریختنش، بسیار و آثار رستگاری، ناپیدا و عیب هایش آشکار و مدت دراز عمرش کوتاه شده بود. در این هنگام، خداوند، رسالت خویش را به او ابلاغ کرد تا امتش را ارجمندی کرامت کند و مردم زمانش را به بهار زندگی رساند و یارانش را سربلند سازد و یاورانش را مشرّف گرداند»؛
7. تاریخ سیاسی جاهلیت پس از رسول خدا(ص): «مردمان در فتنه‌هایی گرفتار بودند، که در آن رشته دین گسسته بود و پایه یقین شکست برداشته و می‌‌لرزید. هرکس به چیزی که خود اصل می‌‌پنداشت چنگ زده بود. کارها پراکنده و درهم، راه بیرون شدن از آن فتنه‌ها باریک، طریق هدایت مسدود و کوری و بی خبری شایع و همه گیر که هدایت را آوازه ای نبود. خدا را گناه می‌‌کردند و شیطان را یار و یاور بودند.ایمان خوار و ذلیل بود، ستون هایش از هم گسیخته و نشانه‌هایش دگرگون و راه هایش ویران و جاده هایش محو و ناپدید. همگان در راه شیطان گام می‌‌زدند و از آبشخور او می‌‌نوشیدند. به یاری این قوم بود که شیطان پرچم پیروزی برافراشت و فتنه‌ها برانگیخت و آنان را در زیر پاهای خود فرو کوفت و پی سپر سُم‌های خود نمود. آنان، در آن حال، حیرت زده و نادان و فریب خورده بودند و بهترین خانه‌ها را بدترین همسایه. شب‌ها خواب به چشمانشان نمی‌رفت و سرمه دیدگانشان سرشک خونین بود. آنجا سرزمینی بود که بر دانایش چون ستوران لگام می‌‌زدند و نادانش را بر اورنگ عزت می‌‌نشاندند»؛ «خداوند، محمد (صلی اللّه علیه و آله) را مبعوث داشت که بیم دهنده جهانیان باشد و امین وحی او و شما ای جماعت عرب‌ها، پیش از آن، بدترین آیین را داشتید و در بدترین مکان‌ها به سر می‌‌بردید و در زمین‌های سنگلاخ و ناهموار زندگی می‌‌کردید و با مارهای سخت و کرّ همخانه بودید. آبی تیره و ناگوار می‌‌نوشیدید و طعامی درشت و خشن می‌‌خوردید و خون یکدیگر می‌‌ریختید و از خویش و پیوند بریده بودید. بتان در میان شما برپا بودند و خود غرقه گناه بودید»؛ «ما با رسول الله (صلی اللّه علیه و آله) بودیم. پدران و فرزندان و برادران و عموهای خود را می‌‌کشتیم و این جز به ایمان و تسلیم ما نمی‌افزود، که بر راه راست بودیم و بر سوزش آلام شکیبایی می‌‌ورزیدیم و در جهاد با دشمن به جدّ در ایستاده بودیم. بسا مردی از ما و مردی از دشمنان ما، مردانه، پنجه در می‌‌افکندند، تا کدام یک دیگری را مرگ چشاند. گاه ما بودیم که جام مرگ از دست دشمن می‌‌گرفتیم و گاه دشمن بود که جام مرگ از دست ما می‌‌گرفت. چون خداوند صداقت ما را در پیکار دید، دشمن ما را خوار و زبون ساخت و ما را پیروزی داد. تا اسلام استقرار یافت و از خوف دشمنان آرمید و در منزل گاه‌های خود مأوا گزید. به جان خودم سوگند، اگر شیوه و سیرت شما را پیش گرفته بودیم، حتی ستونی از این بنا برپا نمی‌شد و درخت اسلام را شاخۀ تری نمی‌رویید. به خدا سوگند، آنچه زین پس می‌‌دوشید خون خواهد بود و نصیبی جز پشیمانی نخواهید برد»؛
8. تاریخ سیاسی جاهلیت عرب: «مردمان در فتنه‌هایی گرفتار بودند که در آن رشته دین گسسته بود و پایۀ یقین شکست برداشته و می‌‌لرزید. هرکس به چیزی که خود اصل می‌‌پنداشت چنگ زده بود. کارها پراکنده و درهم، راه بیرون شدن از آن فتنه‌ها باریک، طریق هدایت مسدود و کوری و بی خبری آنسان شایع و همه گیر که هدایت را آوازه ای نبود. خدا را معصیت می‌‌کردند و شیطان را یار و یاور بودند.ایمان، خوار و ذلیل بود، ستون هایش از هم گسیخته و نشانه‌هایش دگرگون و راه هایش ویران و جاده هایش محو و ناپدید. همگان در راه شیطان گام می‌‌زدند و از آبشخور او می‌‌نوشیدند. به یاری این قوم بود که شیطان پرچم پیروزی برافراشت و فتنه‌ها برانگیخت و آنان را در زیر پاهای خود فرو کوفت. آنان، در آن حال، حیرت زده و نادان و فریب خورده بودند و بهترین خانه‌ها را بدترین همسایه. شب‌ها خواب به چشمانشان نمی‌رفت و سرمه دیدگانشان سرشک خونین بود. آنجا سرزمینی بود که بر دانایش چون ستوران لگام می‌‌زدند و نادانش را بر اورنگ عزت می‌‌نشاندند»؛
9. جاهلیت عرب در زمان بعثت: «خداوند، محمد (صلی اللّه علیه و آله) را مبعوث داشت که بیم دهنده جهانیان باشد و امین وحی او و شما ای جماعت عرب‌ها، پیش از آن، بدترین آیین را داشتید و در بدترین مکان‌ها به سر می‌‌بردید و در زمین‌های سنگلاخ و ناهموار زندگی می‌‌کردید و با مارهای سخت و کرّ همخانه بودید. آبی تیره و ناگوار می‌‌نوشیدید و طعامی درشت و خشن می‌‌خوردید و خون یکدیگر می‌‌ریختید و از خویش و پیوند بریده بودید. بتان در میان شما برپا بودند و خود غرقه گناه بودید»؛
10. جاهلیت قبل از اسلام: «در این هنگام مردم روی زمین به کیش و آیین پراکنده بودند و هر کس را باور و عقیده و آیین و رسمی دیگر بود: پاره ای خدا را به آفریدگانش تشبیه می‌‌کردند. پاره ای او را به نام‌هایی منحرف می‌‌خواندند و جماعتی می‌‌گفتند این جهان هستی، آفریده دیگری است»؛ «خداوند سبحان، محمد(ص) را به پیامبری فرستاد و در میان قوم عرب کسی نبود که کتابی خوانده باشد یا دعوی پیامبری کرده باشد. پس محمد(ص) آنان را براند و به جایی که باید بنشانید و به عرصه رستگاریشان رسانید. پس احوالشان، چونان نیزه‌هایشان استقامت پذیرفت و جای پای محکم کردند و صخره ای که بر آن ایستاده بودند از لرزش باز ایستاد»؛
11. جاهلیت و حق‌ناشناسی مردم: «خداوند سبحان از میان فرزندان آدم، پیامبرانی برگزید و از آنان پیمان گرفت هر چه را که به آنها وحی می‌‌شود، به مردم برسانند و در امر رسالت او امانت نگه دارند، به هنگامی که بیشتر مردم، پیمانی را که با خدا بسته بودند، شکسته بودند و حق پرستش او ادا نکرده بودند و برای او در عبادت شریکانی قرار داده بودند و شیطان‌ها از شناخت خداوند، منحرفشان کرده بودند و پیوندشان را از پرستش خداوندی بریده بودند»؛
12. خطر جاهلیت:«آگاه باشید در سرکشی و ستم زیاده روی کردید و در زمین در دشمنی با خداوند فساد به راه انداختید و آشکارا با بندگان خدا به نبرد پرداختید. خدا را خدا را از تکبّر و خودپسندی و از تفاخر جاهلی بر حذر باشید که جایگاه بغض و کینه و رشد وسوسه‌های شیطانی است که ملّت‌های گذشته و امّت‌های پیشین را فریب داده است، تا آنجا که در تاریکی‌های جهالت فرو رفتند و در پرتگاه هلاکت سقوط کردند و به آسانی به همان جایی که شیطان می‌‌خواست کشانده شدند. کبر و خودپسندی چیزی است که قلب‌های متکبّران را همانند کرده تا قرن‌ها به تضاد و خونریزی گذراندند و سینه‌ها از کینه‌ها تنگی گرفت»

؛

1. دانشمندان و عصر جاهلیت؛
2. دوران جاهلیت انسان‌ها؛
3. دوران جاهلیت و نعمت بعثت؛
4. سیر ارتجاعی امت و جاهلیت دوباره؛
5. شناخت جاهلیت عرب؛
6. شناخت عصر جاهلیت؛
7. شناخت فرهنگ جاهلیت؛
8. عبرت‌آموزی از روزگار جاهلیت؛
9. عصر جاهلیت؛
10. نکوهش ارزش‌های زشت جاهلی؛
11. آتش عصبیت‌های جاهلی.

• با نگاهی گذرا به سخنان امام علی(ع) درباره جاهلیت، به این نتیجه می‌رسیم که آن حضرت مردم را از بازگشت به کبر و نخوت‌های جاهلی و کینه‌هایی که از ویژگی‌های آن دوران به‌شمار می‌رود بر حذر داشته است. این امر در خطبه قاصعه به بهترین‌ وجه بیان شده است. حضرت در قسمتی از این خطبه می‌فرماید: پس آتش عصبیّت و کینه‌ها جاهلی را که در دل‌هایتان نهفته است خاموش کنید، که بی‌تردید این ننگ و عار برای مسلمانان از خطرهای شیطان و خودستایی‌ها و تباهی‌ها و وسوسه‌های اوست».

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

• دانشنامه نهج البلاغه ج۱

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: