امامت امام حسن مجتبی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام حسن مجتبی است. امامت امام حسن مجتبی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امامت امام حسن مجتبی در معارف و سیره نبوی - امامت امام حسن مجتبی در کلام اسلامی - امامت امام حسن مجتبی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارددلایل متعددی برای امامت امام حسن مجتبی (ع) بیان شده است، مانند روایاتی که از رسول اکرم (ص) و امیرالمؤمنین (ع) و خود امام حسن (ع) نقل شده است؛ علاوه بر آن ادله‌ای مانند: آیه تطهیر، آیه اولی الامر، حدیث ثقلین و... بر افضلیت آن حضرت اقامه شده است و همچنین برخی از معجزات و کرامات نقل شده از ایشان می‌تواند به عنوان دلیل بر امامت آن حضرت باشد.
مقدمه
امام حسن (ع) فرزند علی بن ابی طالب (ع) کنیه‌اش ابومحمد و ملقب به مجتبی در نیمه ماه رمضان سال سوم هجری قمری در مدینه متولد شد[۱] و در سال ۵۰ یا ۵۱ هجری قمری با دسیسه یزید بن معاویه توسط همسرش جعده دختر اشعث، مسموم گردیده و در چهل و هفت سالگی شهید شد[۲] و در قبرستان بقیع دفن گردید[۳][۴]
دلایل امامت امام حسن مجتبی (ع)
روایات
قبل از ذکر نصوص امامت از مصادر شیعه تذکر این نکته لازم است که نص پیامبر (ص) و امام سابق از راه‌های تعیین امام و مورد قبول همه مسلمانان است و استخلاف امیر المومنین (ع) و اعلام جانشینی امام حسن (ع) در منابع عامه هم از مسلمات است و روایت «الْخِلَافَةُ بَعْدِي ثَلَاثُون» را به همین ملاحظه تا پایان دوره خلافت امام مجتبی (ع) "خلافة النبوة" معنی کرده‌اند[۵].
علاوه بر نصوصی که از پیامبر اکرم (ص) بر امامت امام مجتبی (ع) است؛ نصوص امامت آن حضرت و استخلاف امیرالمومنین و تعیین امام حسن مجتبی (ع) به عنوان امام بعد از خود نزد شیعه مسلم و از شهرت قابل توجهی برخوردار است[۶]. به چند نمونه از این روایات که مشتمل بر نص رسول خدا (ص) نیز می‌باشد اشاره می‌شود:
- رسول خدا (ص) فرموده‌اند: « الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ إِمَامَانِ قَامَا أَوْ قَعَدَا». این سخن پیامبر اکرم (ص) که مورد قبول مسلمانان است بر امامت و ولایت]] امام حسن و امام حسین (ع) به خوبی دلالت دارد[۷].
- سلیم بن قیس می‌گوید: زمانی که امیرالمؤمنین (ع) به پسرش حسن (ع) وصیت می‌فرمود، حاضر بودم، علی (ع) حسین (ع) و محمد بن حنفیه و سایر فرزندانش را با رؤساء شیعه و اهل بیتش گواه گرفت، سپس کتاب و سلاح امامت را باور تحویل داد و فرمود: "پسر عزیزم رسول خدا (ص) مرا امر فرمود که به تو وصیت کنم و کتب و سلاحم را به تو سپارم، چنان که پیغمبر به من وصیت فرمود و کتب و سلاحش را به من سپرد و باز مرا امر کرد که به تو امر کنم، چون مرگت فرارسد، آنها را به برادرت حسین (ع) بسپاری، سپس به پسرش حسین (ع) متوجه شد و فرمود: و رسول خدا (ص) به تو أمر فرموده که آنها را به این پسرت بسپاری، سپس دست علی بن الحسین (ع) را گرفت و فرمود: رسول خدا (ع) به تو امر فرموده است که آنها را به پسرت محمد بن علی بسپاری و از جانب پیغمبر و من به او سلام برسانی"[۸].[۹]
- در سند متصل از امام حسن(ع) نقل شده است که پیامبر خدا(ص) در ضمن خطبه‌ای به ایشان فرمود: «و من بیم‌دهنده‌ام و علی راهنما است؛ عرض کردم: «فرما یشت [که فرمودی]زمین خالی از حجت نخواهد ماند [پس از شما حجت کیست]؟ فرمود: «بلی، علی امام و حجت بعد از من است و تو پس از او امام و حجت هستی...»[۱۰].
- در روایت دیگر آمده است که امام حسن(ع) فرمود: «از جدم رسول خدا درباره امامان بعد از ایشان سؤال کردم، فرمودند: ائمه بعد از من، به تعداد نقبای بنی اسرائیل، دوازده نفر هستند. خداوند علم و درک من را به آنها عطا فرموده و تو از آنها هستی ای حسن...»[۱۱].[۱۲]
بعد از شهادت امیرالمومنین (ع)، امام حسن (ع) خطبه‌ای ایراد فرمود سپس عبدالله بن عباس گفت: مَعَاشِرَ النَّاسِ هَذَا ابْنُ نَبِيِّكُمْ وَ وَصِيُّ إِمَامِكُمْ فَبَايِعُوه. مردم هم پذیرفتند و با امام حسن به عنوان خلیفه بیعت کردند و امام هم اقدام به تصدی امور نمود[۱۳].
در سخنان خود امام حسن (ع) هم به نصوص امامت احتجاج و استدلال شده است: در زمان امیرالمومنین (ع) برخی نسبت به امام حسن (ع) شبهه کردند که از احتجاج و استدلال ناتوان است. این سخن که به امیرالمومنین (ع) رسید دستور داد مردم در مسجد گرد آمدند و امام حسن (ع) خطبه بلیغی ایراد فرمود که همه را تحت تأثیر قرار داد و در آن خطبه بر امامت اهل بیت (ع) استدلال کرد. در این هنگام امیرالمومنین (ع) ـ در حالی که دامن لباسش به زمین می‌کشید ـ بالای منبر رفت و بین چشمان او را بوسید و فرمود: «یا ابن رسول الله أثبت علی القوم حجتک أوجبت علیهم طاعتک فویل لمن خالفک»[۱۴].
در ماجرای صلح با معاویه در پاسخ به اعتراض به بعضی از مخالفان مصالحه، می‌فرماید: «ألا تعلمون أننی إمامکم مفترض الطاعة علیکم و أحد سیدی شباب أهل الجنة بنص من رسول الله (ص) علی؟ قالوا بلی»[۱۵].[۱۶]
افضلیت
بنا بر آیات قرآن کریم مانند آیه سؤال و آیه تطهیر و آیه اولی الامر و احادیث متواتر مانند حدیث ثقلین افضلیت در علم و مرجعیت علمی اهل بیت (ع) از جمله امام حسن (ع) ثابت است و در مقام عمل نیز این منزلت مورد اعتراف همه قرار گرفته است. بنا بر روایات تفسیری قریب به ۴۰ آیه قرآن درباره امام مجتبی آمده است[۱۷]. جایگاه و مکانت علمی امام مجتبی در حدی است که امیرالمومنین (ع) برای پاسخ به مسائل به وی ارجاع داده و پس از آنکه امام حسن (ع) حکم تمام شقوق و احتمالات مساله را تبیین کردند امیرالمومنین (ع) با تبسم فرمود: "صدقت یا بُنی"، آنگاه این آیه شریفه را تلاوت نمود: ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۱۸]. بنا بر نقل منابع عامه، آن حضرت در سن نوجوانی در مسجد مدینه می‌نشست و مردم دور او گرد آمده و سؤالات و مشکلات دینی آنان را حل می‌فرمود و برتری وی بر دیگران آشکار بود[۱۹].[۲۰]
معجزات و کرامات
از امام حسن (ع) کرامات و امور خارق العاده زیادی نقل شده است[۲۱] که هر یک می‌تواند به عنوان دلیل بر امامت آن حضرت باشد مانند اینکه در روایت آمده است که پیامبر اکرم (ص) سنگ ریزه‌ای را در دستان امام حسن و امام حسین (ع) قرار دادند ناگهان سنگ ریزه شروع به تسبیح گفتن نمود آن حضرت] (ص) فرمودند: «الحصی لا یسبّحن إلا فی یدی نبیّ أو وصیّ و الحسن و الحسین من عترتی و أوصیائی و خلفائی»[۲۲].[۲۳]
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
- هدایت
- ولایت (ولایت تکوینی؛ ولایت تشریعی؛ ولایت امر)
- خلافت
- شهادت
- ملک
- حکم
- وراثت (وراثت زمین؛ وراثت کتاب)
- حجت
- تمکین فی الارض
- امت وسط
- اصطفا
- اجتبا
- امامت در قرآن
- آیات امامت
- امامت در حدیث
- امامت در کلام اسلامی
- امامت در فلسفه اسلامی
- امامت در عرفان اسلامی
- امامت از دیدگاه برون‌دینی
- امامت امامان دوازده‌گانه
- شؤون امام
- صفات امام
- راه تعیین امام
- امامان دوازده‌گانه
- آیات امامت
- اثبات امامت
- احکام امامت
- اختلاف در امامت
- اطاعت اولوالامر
- اعلان امامت علی
- امامت ائمه ضلال
- امامت بعد از نبی اکرم
- امامت به بیعت
- امامت به شوکت
- امامت به نص
- امامت تشریعی
- امامت تکوینی
- امامت جاهل
- امامت خاصه
- امامت خلفا
- امامت دو برادر
- امامت ذریه ابراهیم
- امامت رسول الله
- امامت زنان
- امامت صغری
- امامت صغیر
- امامت ظالم
- امامت عالم
- امامت عامه
- امامت غیر قرشی
- امامت غیر معصوم
- امامت فاضل
- امامت قرشی
- امامت مطلقه
- امامت مفضول
- امامت واحد
- امامت کبری
- انحلال امامت
- انقطاع امامت
- اولوا الامر
- اولی به امامت
- ایمان به امامت
- تعلیم غیبی به غیر نبی
- ختم رهبری
- خروج امام از امامت
- دعای ابراهیم
- دعوی امامت
- دفاع از امامت
- دلایل امامت
- روح قدسی
- علم امامت
- علم به آغاز امامت
- عهد الهی
- قبح امامت
- لطف امامت
- مدعی امامت
- مقام امامت
- ملاک امامت
- موروثی بودن امامت
- نشانه امامت
- نص بر امامت
- نص نبی بر خلافت
- نفی امامت
- نور امامت
- ودائع امامت
- وصیت به امامت
منابع
پانویس
- ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج۲، ص۲.
- ↑ قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة، ج۲، ص۴۲۷؛ مفید، محمد بن محمد، المقنعه، ص۴۶۴.
- ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج۲، ص۱۲.
- ↑ رفیعی زابلی، حمیدالله، امامت امام حسن مجتبی، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۴۲۸.
- ↑ ر. ک: البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۱۷ و خامس الخلفاء الراشدین الحسن بن علی، ص ۱۲۲.
- ↑ ر. ک: الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ۲، ص ۷ و الشافی فی الإمامة، ج ۳، ص ۱۰۱ و ج ۴، ص ۱۵.
- ↑ کفایة الأثر؛ ص ۳۸، شیخ مفید می‌گوید: و اتفقوا علی أنه (ع) قال فی الحسن و الحسین ابنای هذان إمامان قاما أو قعدا. قاضی نورالله در إحقاق الحق و إزهاق الباطل، ج ۱۹، ص ۲۱۶ می‌نویسد: و قد تواتر الحدیث عن النبی (ص) أنه قال: ولدای هذان امامان قاما أو قعدا، و هما ریحانتای من الدنیا. مجلسی در بحار ادعای اجماع اهل قبله می‌کند: و اجتمع أهل القبلة علی أن النبی ص قال: الحسن و الحسین إمامان قاما أو قعدا. بحار الأنوار، ج ۴۳، ص ۲۹۱.
- ↑ «يَا بُنَيَّ أَمَرَنِي رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَنْ أُوصِيَ إِلَيْكَ وَ أَنْ أَدْفَعَ إِلَيْكَ كُتُبِي وَ سِلاَحِي كَمَا أَوْصَى إِلَيَّ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ دَفَعَ إِلَيَّ كُتُبَهُ وَ سِلاَحَهُ وَ أَمَرَنِي أَنْ آمُرَكَ إِذَا حَضَرَكَ اَلْمَوْتُ أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَى أَخِيكَ اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى اِبْنِهِ اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ وَ أَمَرَكَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَنْ تَدْفَعَهُ إِلَى اِبْنِكَ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِمَا السَّلاَمُ فَقَالَ وَ أَمَرَكَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَنْ تَدْفَعَ وَصِيَّتَكَ إِلَى اِبْنِكَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ فَأَقْرِئْهُ مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ مِنِّي اَلسَّلاَمَ»؛ کافی باب الاشاره و النص علی الحسن بن علی (ع)، ج ۱، ص ۲۹۷، ح اول. و ر. ک: ح ۵. .
- ↑ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج۲ ص ۱۹-۲۴.
- ↑ «فَأَنَا الْمُنْذِرُ وَ عَلِيٌّ الْهَادِي قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَوْلُكَ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّةٍ قَالَ نَعَمْ عَلِيٌّ هُوَ الْإِمَامُ وَ الْحُجَّةُ بَعْدِي وَ أَنْتَ الْحُجَّةُ وَ الْإِمَامُ بَعْدَهُ...»؛ خزاز رازی، کفایة الأثر، ص۱۶۴.
- ↑ «سَأَلْتُ جَدِّي رَسُولَ اللَّهِ(ص) عَنِ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُ فَقَالَ(ع) الْأَئِمَّةُ بَعْدِي عَدَدَ نُقَبَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ اثْنَا عَشَرَ أَعْطَاهُمُ اللَّهُ عِلْمِي وَ فَهْمِي وَ أَنْتَ مِنْهُمْ يَا حَسَنُ...»؛ خزاز رازی، کفایة الأثر، ص۱۶۸.
- ↑ مقاله «ائمه و ادعای امامت»، موسوعه رد شبهات ج۱۷، ص ۹۴.
- ↑ همانگونه که شیخ مفید می‌گوید: فاستجاب له الناس فقالوا ما أحبه إلینا و أوجب حقه علینا و تبادروا إلی البیعه له بالخلافة و ذلک فی یوم الجمعة الحادی و العشرین من شهر رمضان سنة أربعین من الهجرة فرتب العمال و أمر الأمراء و أنفذ عبدالله بن العباس (ع) إلی البصرة و نظر فی الأمور؛ الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ۲، ص ۷.
- ↑ الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، ص ۵۰۴ و بحار الأنوار، ج ۴۳، ص ۳۵۸.
- ↑ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۱۶ و إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج ۴، ص ۹. آیا نمی‌دانید که من امام مفترض الطاعه بر شما هستم و به نص رسول خدا (ص) یکی از دو سروران جوانان بهشتم؟ گفتند: آری.
- ↑ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج۲ ص ۱۹-۲۴.
- ↑ ر.ک: الامام المجتبی (ع) مهجة قلب المصطفی، ص ۱۷.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۴۳. ر. ک: تهذیب الأحکام، ج ۵، ص ۳۵۵. إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج ۴، ص ۸.
- ↑ ر. ک: الکشف و البیان (تفسیر ثعلبی)، ج ۱۰، ص ۱۶۵.
- ↑ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج۲ ص ۱۹-۲۴.
- ↑ ر. ک: الخرائج و الجرائح، ج ۱، ص ۲۳۶ و بحار، ج ۴۳، ص ۳۲۳.
- ↑ إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج ۴، ص ۱۵.
- ↑ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج۲ ص ۱۹-۲۴.