ابوجهم بن حذیفه عدوی

ابوجهم بن حذیفه عدوی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابوجهم بن حذیفه عدوی در تراجم و رجال - ابوجهم بن حذیفه عدوی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

نام و نسبش عامر بن حذیفة بن غانم از بنوعدی بن کعب از قبیله قریش است. ابن ابی عاصم به اشتباه او را از انصار دانسته که ابن عساکر این اشتباه را یادآور شده است. وی به کنیه‌اش اشتهار دارد و نامش را عبید و عبیدالله نیز گفته‌اند. سیوطی کنیه وی را ابوجهیم نیز نوشته است. ابن منده گفته که ابوعاصم، عبید بن حذیفه را فرد دیگری غیر از ابوجهم بن حذیفه دانسته است. نوادگان وی در انتساب بدو، به جهمی شناخته می‌شدند، اما سیوطی و زبیدی برخلاف دیگران، این نسبت را مربوط به منتسبان به ابوجهم (زبیدی: جهم) بن حذیفة بن عتبه از بنی عبدشمس دانسته‌اند که باتوجه به موارد کاربرد معمول و بیشتر آن در منتسبان به ابوجهم عدوی، صحیح به نظر نمی‌رسد. پدرش در دوره جاهلی شناخته شده بود و اشعاری داشت. مادرش بشیره دختر عبدالله بن اداة بود.

ابن سعد شرح حال او را در شمار صحابیان ساکن مکه آورده است. با این حال، ابن عساکر از ابن سعد (که در طبقات موجود یافت نشد) نقل کرده که وی به مدینه آمد و آنجا خانه‌ای بنا کرد. بلاذری به نقل از واقدی، ساختن خانه را در مدینه، به اواخر خلافت معاویه مربوط می‌داند. خانه وی در مدینه شناخته شده بود؛ به گونه‌ای که واقدی برای تعیین موقعیت کانالی که برای قتل بنی قریظه کنده شد، یک سوی آن را محل خانه ابوجهم معرفی می‌کند.

او از بزرگان و متنفذان قریش بود و خود و فرزندانش به سختی و پایداری توصیف شده‌اند. ابوجهم از شیوخ و معمّران قریش و یکی از چهار نفری است که علم نسب از آنان فراگرفته می‌شد و مورد رجوع عرب‌های دوره جاهلی در کمکش‌ها و فخرجویی‌ها بود. از وی نقل شده که در جاهلیت شرابخواری را به دلیل فساد و آسیب زدن به عقل ترک کرده است. او دو بار در تجدید بنای کعبه حضور داشت. یک بار در جاهلیت که قریش خانه خدا را بنا کرد و بار دیگر هنگامی که ابن زبیر خانه را تجدید بنا نمود میان این دو بازسازی، هشتاد سال فاصله بود.

ابوجهم در عصر رسول خدا (ص) به همراه و همسو با مخالفان آن حضرت بود و دیر اسلام پذیرفت. هنگامی که پیامبر در مکه بود، ابوجهم و عمر بن خطاب به قصد ترور آن حضرت شبانه راهی منزل وی شدند، ولی با شنیدن سوره‌هایی از قرآن که رسول خدا (ص) قرائت می‌کرد، از تصمیم خود منصرف شدند و بازگشتند. او در جنگ احد همراه مشرکان بود و چون از کوه بالا رفت، رسول خدا (ص) به زید بن خطاب دستور داد مانع از آمدن وی شود. پس از صلح حدیبیه، چون عمر بن خطاب دو همسر مشرک خود را طلاق داد، وی که در آن هنگام مشرک بود، با یکی از آنان به نام ام کلثوم دختر جرول ازدواج کرد.

ابوجهم در فتح مکه اسلام آورد و در شمار "مسلمة الفتح» قرار گرفت. وی در نبرد حنین حضور یافت و مسئولیت حفظ غنایم را به عهده گرفت. ابوجهم از جمله قرشیانی بود که رسول خدا (ص) غنایمی از این نبرد را به آنان داد. برخی روایات حاکی از آن است که وی وقتی از سوی پیامبر بر غنایم جنگ حنین گماشته شد، با خالد بن برصاء که مال ناچیزی از غنایم را برداشت، درگیر شد و به او آسیب زد. پیامبر برای آسیب دیده، پانزده شتر دیه معین کرد و در برابر تقاضای قصاص، حاضر به قصاص عامل خود نشد. در گزارش دیگری، وی از سوی رسول خدا (ص) برای جمع‌آوری زکات مأمور شد و چون با یکی از مؤدیان زکات از قبیله بنی لیث درگیر شد، بر سر وی جراحتی وارد کرد. قوم وی شکایت نزد رسول خدا (ص) برده و خواهان قصاص شدند، ولی آن حضرت با پیشنهاد مبلغی و افزایش آن برای دو بار، آنان را به صلح و گرفتن دیه راضی کرد. هر دو روایت یاد شده، به یک حادثه مربوط است که گاه به هم آمیخته و گاه به صورت جدا نقل شده است. رفتار پیامبر در این حادثه، به عنوان نمونه و منبعی برای صلح در موارد مشابه، مورد توجه فقها قرار گرفته است. او و معاویه از فاطمه دختر قیس که از همسرش جدا شده بود، همزمان خواستگاری کردند. فاطمه چون با رسول خدا (ص) مشورت کرد، آن حضرت، معاویه را فقیر بی‌مال (کسی که در هزینه مال سخت‌گیر است) و ابوجهم را کسی که عصایش از دوشش نمی‌افتد (کنایه از سخت‌گیری بر زنان و به‌کارگیری عصا برای تأدیب و ترساندن آنان) معرفی، و در نهایت او را به ازدواج با زید بن حارثه تشویق کرد .

در گزارش دیگری، رسول خدا (ص) گروهی را برای نبردی فرستاد که مرکب یکی از آنان در راه ماند. رسول خدا (ص) درخواست خرید مرکبی از ابوجهم بن حذیفه کرد. وی که با فروش موافق نبود، مرکب را به آن حضرت داد تا پس از رفع نیاز بدو بازگرداند. چون مقوقس، پادشاه اسکندریه برای پیامبر سه کنیز فرستاد، آن حضرت یکی را برای خود برداشت، یکی را به ابوجهم و دیگری را به حسان بن ثابت داد.

داستانی که از او در کتاب‌های فقه و حدیث مشهور است، اهدای لباس نقش‌دار او به رسول خداست. چون این لباس، پیامبر را در نماز مشغول داشت، او را به ابوجهم بازگرداند و تقاضای لباس پشمی ابوجهم را کرد روایت بخاری و مسلم چنین است که چون لباسی نقش‌دار، پیامبر را در نماز مشغول داشت، فرمود آن را به ابوجهم دهند و لباس پشمی او را برایش بیاورند. گونه دیگر روایت چنین است که لباس حریری از لباس پادشاهان ایران به آن حضرت اهدا شد. چون بسیار زیبا بود، اصحاب آن را لباسی بهشتی دانستند، ولی پیامبر فرمود: دستار سعد بن معاذ در بهشت از آن بهتر است. سپس لباس را به ابوجهم داد و لباس نقش دار او را‌ طلبید. ابن بطال می‌گوید: چون پیامبر لباس اهدایی ابوجهم را برگرداند، لباس دیگری از او تقاضا کرد تا او ناراحت نشود و بداند رد هدیه، از روی بی اعتنایی به وی نبوده است. این روایت بدین گونه نیز نقل شده که برای رسول خدا (ص) دو پیراهن سیاه رنگ رسید، یکی را پوشید و دیگری را به ابوجهم داد. سپس پیراهن فرستاده شده به ابوجهم را که بارها پوشیده بود، پس گرفت و لباس خود را نیز که پوشیده بود برای ابوجهم فرستاد. همه موارد یاد شده، به گزارش‌های مختلف یک حادثه و روایت مربوط است که گاه از آن کاسته یا مطالبی بر آن افزوده شده است. هسته اصلی روایات، به بازگرداندن لباس اهدایی ابوجهم و تقاضای لباس دیگر از سوی رسول خدا (ص) اشاره دارد. فقهای سنی از این حدیث، کراهت استفاده از لباس‌های نقش دار را برای نمازگزار استنباط کرده‌اند.

او پس از رحلت رسول خدا (ص)، در جنگ یرموک (سال سیزده) شرکت کرد و زمانی که به همراه ظرف آبی در جستجوی پسرعمویش بود، او را در حالی یافت چون که با مرگ فاصله‌ای نداشت. پسرعمویش تقاضای آب کرد. چون برای وی آب برد، ناله مجروح دیگری به گوش رسید. پسرعمو با اشاره، از ابوجهم خواست آب را برای وی ببرد. چون آب را برای او برد، ناله مجروح سومی به گوش آمد. آب را سوم به تقاضای مجروح دوم، برای سومی برد. ابوجهم تا نزد مجروح سوم آمد، او جان داد. چون نزد دو مجرح پیشین بازگشت، در آنان نیز رمقی نیافت. او همچنین بنا بر نقل ابونعیم، در فتح مصر شرکت داشت. ابوجهم که پرخاشگر و اهل درگیری و دعوا بود با عمر مناسبات حسنه نداشت. زبان گزنده وی، موجب تیرگی و روابط میان این دو بود. ابن سعد که او را دارای قدرت کلام و سخنوری دانسته، گزارش کرده که عمر بن خطاب از بیم آسیب زدن به دیگران، به وی هشدار می‌داد تا اینکه وی زبان خود را در کام کشید عمر چون اطلاع یافت که او همراه عده‌ای یار قدیم مانند عقیل بن ابی طالب و مخرمة بن نوفل در محلی میان مسجد پیامبر و بازار نشسته، گذرکنندگان را سرزنش و بدی‌های پدر و مادرشان در دوره جاهلی را بازگو می‌کنند، میانشان جدایی افکند. از جمله موارد برخورد عمر با وی، به اتهام ناروای عقیل بن ابی طالب به مسیب بن حزن (پدر سعید بن مسیب مفسر و محدث) مربوط است که مادر مسلمان شده وی را به زنا متهم کرد. عمر از عقیل برای این شاهد خواست که وی، ابوجهم و مخرمة بن نوفل را معرفی کرد و آنان شهادت دادند در دوره جاهلی با مادر مسیب زنا می‌کرده‌اند. عمر آن دو را شلاق زد. هنگامی که ابوجهم، عباس بن عبدالمطلب و ابوسفیان را بر تشک و در کنار عمر دید، با طعنه گفت: هیچگاه از دست بنو عبدمناف آسوده نخواهیم شد. عمر بدو گفت: خویشاوند بدی هستی، اینان یکی عموی رسول خدا (ص) و دیگری سید قریش است.

وی در دوره عثمان، یکی از افراد شاخص جامه به شمار می‌آمد. او یکی از شاهدان وقف‌نامه وَهط بود که از سوی عمرو بن عاص در سال ۲۹ تنظیم شد. هنگامی که شورشیان مصر به مدینه آمدند و عثمان از امام علی (ع) تقاضای میانجی‌گری کرد، آن حضرت همراه عده‌ای که ابوجهم نیز جزو آنان بود، به سوی مصریان رفت و با آنان سخن گفت و به بازگشت متقاعدشان کردند. پس از قتل عثمان، همسر وی از عده‌ای از جمله ابوجهم خواست وی را به خاک سپارند. آنان برای دفن حاضر شدند، ولی انصار مانع نماز بر وی گردیدند و ابوجهم با آنان به درگیری لفظی پرداخت. ابوجهم و یاران او چون شرایط را در روز برای چنین کاری آماده ندیدند، پس از نماز مغرب برای دفن عثمان اقدام کردند. مصریان مانع آنان شدند، که ابوجهم پیش آمد و آمادگی خود را برای مرگ تا دفن عثمان اعلام کرد. او یکی از چهار نفری بود که در دفن عثمان شرکت داشت و از جمله کسانی بود که وی را در قبر گذاشت. چون مانعان نگذاشتند بر عثمان نماز خوانده شود، او به کنایه گفت: او را رها کنند؛ زیرا خدا و پیامبر بر او نماز گزارده‌اند و مصریان او را برای این سخن کتک زدند.

او پیش از بیعت با امام علی (ع)، خواهان قصاص قاتلان عثمان بود که عمار یاسر با او مخالفت کرد. ابوجهم بدو گفت: چگونه برای شلاق‌هایی که خورده‌ای خواهان قصاص هستی، ولی درباره خون عثمان چنین نمی‌خواهی. در گزارشی که بلاذری نقل کرده، ابوجهم پس از قتل عثمان، چون اقبال مردم را به طلحه دید، از امام علی (ع) خواست غافل و بی‌خبر ننشیند که امام به سوی بیت المال رفت و در آن را به روی مردم گشود. این گزارش با مواضع دیگر ابوجهم که مدافع عثمان بود، سازگار نیست. ممکن است وی در مقایسه نامزدان خلافت، امام علی (ع) را مناسبت‌تر از دیگران، به ویژه طلحه که نقش مؤثری در قتل عثمان داشت، می‌دانسته است. در دوره خلافت امام علی (ع) از او خبری نیست. تنها در مذاکرات مربوط به تحکیم پس از جنگ صفین، از جمله بزرگانی بود که برای حضور در مذاکرات و اطلاع از آن، از سوی معاویه به شام دعوت شد و او هم دعوت عمر را پذیرفت. در همین مذاکرات، اختلاف‌هایی میان وی و عمرو بن عاص بر سر حکمرانی بنی امیه پدید آمد.

ابوجهم در دوره خلافت معاویه، بارها خدمت وی رفت و از او صله و جایزه دریافت کرد. در این جلسات، یک بار معاویه از رابط نامناسب وی و ثقیف پرسید که وی اختلاف‌های خود را با آنان بیان داشت ، و محدود کردن قبایل رقیب و مخالف خود را تقاضا کرد که معاویه پذیرفت. بار دیگر چون ضحاک بن قیس فهری، شعری در ناپایداری دنیا و زوال پادشاهان خواند، ابوجهم که جسارت سخن گفتن داشت گفت: مرادش معاویه بوده است.

روزی معاویه از سن او پرسید، ابوجهم گفت: عروسی مادر معاویه را پیش از ازدواج پدرش با او به یاد دارد. معاویه که در این سخن طعنه‌ای دید، او را از اقدام بر ضد سلطان پس از خود بر حذر داشت چون نزاعی خانوادگی میان خاندان ابوجهم به وقوع پیوست، معاویه از او دعوت کرد به شام برود تا بتواند میانشان صلح برقرار سازد. معاویه در این دیدار به او اموال و جوایزی داد. ابوجهم و خانواده وی بر حکمرانان تندی می‌کردند و بر آنان سخت می‌گرفتند و حکمرانان در تنظیم مناسبات با ایشان در سختی و مشقت بودند؛ چنان که گاه با آنان درگیر نیز می‌شدند.

ابوجهم با اینکه روابط حسنه‌ای با معاویه داشت، ولی چون به وی پول اندکی داد، بر او تندی کرد و از خدا خواست مردم را از دست معاویه آسوده گرداند. معاویه بدو گفت: اگر بنی زهره خلافت را به عهده گیرد، نه فضلی داشته و نه بر این کار آگاهی دارند. اگر بنی مخزوم عهده‌دار خلافت شوند، کبر و غرورشان به اندازه‌ای است که شما را لایق صحبت نخواهند دانست. بنی هاشم نیز همه چیز را برای خود خواهند خواست. اما ما به کسانی که تقاضا کنند، کمک می‌کنیم و آنان را نیز که سخن نگویند (دارا باشند) بی‌بهره نمی‌گذاریم. خانواده ابوجهم، یکی از خاندان‌های معتبر شناخته می‌شد که حتی حکمرانان نیز خواهان پیوند با آنان بودند. مروان بن حکم از دختر ابوجهم برای برادرزاده‌اش خواستگاری کرد که مورد موافقت وی قرار نگرفت. عمرو بن سعید بن عاص که والی مدینه بود نیز برای پسرش امیه همان دختر را خواستگاری کرد که سرانجام با آن موافقت شد. پس از مرگ معاویه، ابوجهم خدمت یزید رفت و جوایز و هدایایی دریافت کرد. هنگامی که ابن مطیع از سوی والی مدینه به فرمان یزید به زندان افتاد، ابوجهم و فرزندانش توانستند او را از زندان بیرون آورند و چون امویان با مرگ یزید از مدینه فرار کردند، ابوجهم و خانواده وی درصدد انتقام از آنان بر آمده، اقداماتی بر ضد آنان کردند و انتقام خود را از کشته شدن فرزندشان در قیام حره گرفتند. ابوجهم که سعی در نزدیک شدن به حکمرانان داشت، خدمت ابن زبیر رفت و از عطایای وی نیز بهره‌مند شد و چون مبلغ عطای وی، بیش از معاویه و یزید بود، برای بقا و استمرار حکومتش دعا کرد.

هر چند درباره او و کارهایش روایاتی باقی مانده، ولی خود وی هیچ روایتی از رسول خدا (ص) ندارد. او گزارشگر اخباری درباره ساختن کعبه است. بر اساس یکی از این اخبار، حضرت ابراهیم با بُراق همراه اسماعیل و هاجر به مکه آمد و کعبه را ساخت. خبر دیگر وی، درباره خرابی کعبه در زمان جُرهم و بازسازی آن به دست جرهمیان است.

فرزندان وی عبارت‌اند از: محمد بن ابی الجهم که از جمله سران قیام حره بود و در همان حادثه کشته شد . مادر محمد، خوله دختر قعقاع همسر پیشین طلحه بود. صخر، صخیر و ام سلمه، که هر سه از همسری به نام مریم دختر اسود بودند، حمید که مادرش میمه دختر جمانه بود و در حوادث قیام حره کشته شد. عبدالرحمان و عبدالله اکبر از ام کلثوم دختر جرولسلیمان و عبدالله اصغر، فرزندان دیگرش از کنیزی به نام زجاجه بودند. سعدی دختر دیگر وی بود که به همسری امیة بن عمرو درآمد. ابن قطن نیز مولای او بود.

درگیری و اختلاف میان خَوله و زُجاجه، دو تن از همسران ابوجهم، موجب تشتت و نزاع خاندان ابوجهم شد. خوله که همسر اصلی ابوجهم بود، به سفارش پزشکی برای بهبودی خود، قصد بریدن سر زجاجه را داشت. او گمان می‌کرد از سوی زجاجه سحر شده و درمانش تنها با مالیدن خون و مغز استخوان وی به خود است. این تصمیم مورد تأیید ابوجهم قرار گرفت که هنوز حال و هوای دوره جاهلی داشت. پس میان ایشان نزاعی برخاست و خانواده‌هایی به کمک زجاجه آمدند که زید فرزند عمر از جمله ایشان بود. در این درگیری، زید جان سپرد و مادرش ام کلثوم دختر امام علی (ع) نیز در اندوه وی درگذشت، محمد بن حبیب این درگیری‌ها را با عنوان ایام بنی عدی بن کعب در اسلام گزارش کرده است.

ابوجهم عمر بسیار کرد و از معمران بود. ابن حبیب او را در شمار نابینایان قریش آورده که به دوران کهولت و پیری وی مربوط است. ابن سعد مرگ وی را پس از قتل عمر نوشته که صحیح نیست؛ زیرا یاد او در اخبار و حوادث سال‌های بعد وجود دارد. برخی مرگ او را در پایان خلافت معاویه نوشته‌اند. ابن عبدالبر و عده‌ای دیگر، مرگ او را پس از خلافت ابن زبیر می‌دانند. ابن عبدالبر که خبر حضور ابوجهم را در ساخت خانه خدا در زمان ابن زبیر، از زبیر بن بکار نقل کرده، گفته است که زبیر و عمویش آگاه‌تر به اخبار قریش بوده‌اند. ابن حجر نیز مشارکت ابوجهم را در ساخت خانه خدا، نشان از این گرفته که وی تا اوایل خلافت ابن زبیر زنده بوده است. مؤید دیگر ابن حجر برای این قول، رفتن ابوجهم خدمت معاویه و یزید است که در اخبار بسیاری گزارش شده است.

عبدالرزاق در یک مورد، واقعه مربوط به نپرداختن صدقه از سوی عده‌ای که این جمیل نیز در میان آنان بوده را، به اشتباه به ابوجهم نسبت داده است که دیگران این اشتباه را یادآور شده‌اند

جستارهای وابسته

• محمد بن ابی الجهم (فرزند)
• عبدالرحمان بن ابوجهم بن حذیفه عدوی (فرزند)
• سلیمان بن ابوجهم بن حذیفه عدوی (فرزند)

منابع

1. داداش‌نژاد، منصور، مقاله «ابوجهم بن حذیفه عدوی»، دانشنامه سیره نبوی ج۱