امام علی در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام علی است. امام علی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امام علی در قرآن - امام علی در حدیث - امام علی در نهج البلاغه - امام علی در تاریخ اسلامی - امام علی در معارف و سیره نبوی - امام علی در معارف و سیره حسینی - امام علی در معارف و سیره رضوی - امام علی در معارف مهدویت - امام علی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

پیشینه علی(ع) در اسلام و نماز

هنگامی که پیامبر مادر گرامی‌اش آمنه و جدش عبدالمطلب را از دست داد، به خانه عمویش ابوطالب رفت. ابوطالب و همسرش فاطمه بنت اسد، همچون پدر و مادری مهربان و خیرخواه، پیامبر را زیر سایه خویش می‌گیرند و سرپرستی می‌کنند، تا اینکه پیامبر با خدیجه ازدواج کرد. از این رو، چون علی(ع) به دنیا آمد، پیامبر بدو همچون برادر می‌نگریست و در پرستاری‌اش، فاطمه بنت اسد را یاری می‌کرد و گاه ساعت‌ها در پای گاهواره‌اش می‌نشست یا او را در آغوش می‌گرفت. سال‌ها بدین‌سان گذشت، و چون خشکسالی و قحطی حجاز پیش آمد، علی(ع) به خانه پیامبر رفت. البته پیامبر، خود، او را برگزید و سرپرستی‌اش را بر عهده گرفت. ماجرا از این قرار بود که ابوطالب با اینکه مردی عالی مقام بود، چنان مال و ثروتی نداشت که بتواند در آن ایام خرج فرزندان خویش را به آسانی فراهم کند؛ لذا عباس بن عبدالمطلب، جعفر(ع) را به خانه برد، و پیامبر علی(ع) را. علی(ع) در خانه پیامبر بالید و عضوی از خانواده رسول خدا(ص) شد.

علی(ع) برخی روزها همراه پیامبر به غار حرا می‌رفت و در راه با او سخن می‌گفت. او نخستین کسی بود که از مقام رسالت پیامبر آگاه شد و بی‌درنگ دعوت ایشان را پذیرفت و بدو ایمان آورد. سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد بن اسود، زید بن ارقم، جابر بن عبدالله انصاری، ابوسعید خدری و قتادة بن نعمان روایت کرده‌اند که نخست علی(ع) مسلمان شد، و پیش از او، تنها خدیجه اسلام آورده بود. در اینجا شایسته است به برخی روایات و منابعی بنگریم که از این حقیقت سخن گفته‌اند: سلمان فارسی از رسول خدا(ص) چنین نقل کرده است: «نخستین فرد از شما که در کنار حوض نزد من آید، همان است که نخست ایمان آورد». ناگفته نماند که ابن عباس و ابوموسی اشعری و ابن ابی شیبه نیز با الفاظی دیگر، این روایت را نقل کرده‌اند. حدیث دیگر را معاذ بن جبل از رسول خدا(ص) نقل کرده است که فرمود: ای علی، برتری من بر تو، به مقام پیامبری است، و پس از من پیامبری نیست، و تو را هفت فضیلت است که کسی از قریش را نیست: تو نخستین مؤمن به خدایی و وفادارترین آنان به پیمان خدایی، و استوارترینشان در کار خدایی، و هنگام عدالت از همه بهتری، و در رفتار با مردمان از همه دادگرتری، و هنگام داوری از همه بیناتری، و در منزلت و مزیت نزد خدا از آنان والاتری.

روایتی دیگر است که سلمان فارسی و ابوذر غفاری نقل کرده‌اند: روزی رسول خدا(ص) دست علی را گرفت و فرمود: «این همان است که پیش از همه به من ایمان آورد، و نخستین کسی است که روز قیامت دست در دست من می‌گذارد، و این است صدیق اکبر و فاروق امت که حق را از باطل جدا می‌کند. این است پشتیبان مؤمنان؛ ولی پشتیبان ستمکاران، مال است». در روایتی که معقل بن یسار نقل کرده است، پیامبر به فاطمه زهرا(س) می‌فرماید: ای فاطمه، آیا راضی نیستی که مردی را به همسری‌ات درآوردم که پیش از همه امت من اسلام آورده است و علمش از همه بیش‌تر و حلم و بردباری‌اش افزون‌تر است؟.

برخی احادیث که به اسناد صحیح و به وسیله رجال ثقه روایت شده‌اند و محدثان شیعه و سنی در کتب خود نقل کرده‌اند، درباره سبقت علی(ع) در نمازند؛ از جمله ابن عباس از رسول خدا(ص) روایت کرده است که فرمود: نخستین کسی که با من نماز گزارد، علی(ع) بود. همچنین ابوایوب انصاری روایت کرده است که رسول خدا(ص) فرمود: فرشتگان هفت سال بر من و علی درود می‌فرستادند؛ زیرا در آن سال‌ها تنها من و علی نماز می‌گزاردیم و کسی دیگر نبود که با ما نماز بگزارد..

پیامبر و بزرگداشت شخصیت علی(ع)

حدیث بدءالدعوه

از وقایع تاریخی روزگار آغاز بعثت پیامبر که محدثان و سیره‌شناسان شیعه و سنی نقل کرده‌اند، ماجرای دعوت خویشاوندان به دین اسلام است. بنابر روایات، پیامبر پس از نزول آیه ۲۱۴ سوره شعراء حدود چهل تن از عموها و عموزادگان خود را در خانه ابوطالب فراخواند و آنان را به اسلام دعوت کرد و فرمود: «هر یک از شما پیشقدم شود و زودتر از دیگران ایمان آورد و مسلمان شود، برادر و وصی و خلیفه من در امت است و ولی همه مؤمنان پس از من». مورخان گفته‌اند که تنها کسی که از آن جمع دعوت رسول خدا(ص) را لبیک گفت، علی بن ابی طالب(ع) بود؛ آن‌گاه پیامبر درباره‌اش فرمود: این است برادر و وصی و خلیفه من میان شما. سخنش را بشنوید و از او اطاعت کنید. این حدیث پیامبر به «حدیث دار» یا حدیث «بدءالدعوه» شهرت یافته، و با الفاظی گوناگون از طریق راویان حدیث نقل شده است. در روایتی دیگر آمده است که علی(ع) فرمود: چون آیه ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ بر پیامبر نازل شد، مرا بخواند و فرمود: «خدا به من امر کرده است خویشان و نزدیکان خود را هشدار دهم و از عذاب دوزخ بترسانم. من خود را با تکلیفی سخت روبه‌رو دیدم و دانستم که اگر آنان را به اسلام بخوانم، با پاسخی روبه‌رو می‌شوم که باعث ناخشنودی‌ام می‌شود. از این رو، خاموش ماندم و این راز را در دل نگه داشتم تا اینکه جبرئیل آمد و گفت: ای محمد، اگر امر خدای را به جای نیاوری، تو را عذاب خواهد کرد.

اکنون تو [ای علی] باید با پیمانه‌ای گندم و یک ران گوسفند غذایی فراهم آوری و یک قدح شیر حاضر کنی. سپس فرزندان عبدالمطلب را بخوانی تا پیش من آیند و با آنان سخن گویم و پیغام خدای را برسانم». من آن‌چه را پیامبر فرمان داده بود، انجام دادم و فرزندان عبدالمطلب را دعوت کردم. در آن روز حدود چهل نفر بودند و میان آنان عموهای پیامبر نیز بودند. وقتی همه همه گرد آمدند، به من فرمود: «غذایی که پخته‌ای، بیاور». غذا را آوردم. چون آن را بر زمین نهادم، پیامبر فرمود: «بخورید به نام خدا». آن جمع از غذا خوردند تا سیر شدند. روز دیگر باز به من فرمود: «بار دیگر همان غذای دیروز را آماده کن و فرزندان عبدالمطلب را فرا خوان». من نیز چنان کردم. وقتی مهمانان حاضر شدند، پیامبر فرمود: «غذا را بیاور» من نیز غذا را حاضر کردم و نزد ایشان آوردم. پیامبر مانند روز پیش رفتار کرد و حاضران خوردند و آشامیدند و سیر و سیراب شدند. آن‌گاه پیامبر لب به سخن گشود و فرمود: «ای پسران عبدالمطلب، به خدا سوگند من در همه عرب جوانی را سراغ ندارم که چیزی بهتر و برتر از آن چیزی که من برای شما آورده‌ام، برای قوم خویش آورده باشد. من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده‌ام و خدا به من امر کرده است شما را به دین اسلام دعوت کنم. اکنون کدام یک از شما در این امر مرا یاری می‌دهد تا برادر و وصی و خلیفه من میان شما باشد؟» عموها و عموزادگان پیامبر هیچ نگفتند. من گفتم: «ای رسول خدا، من وزیر و دستیار تو خواهم بود». آن‌گاه رسول خدا دست بر پشتم نهاد و گفت: «این است برادر و وصی و خلیفه من میان شما. پس سخنش را بشنوید و از او اطاعت کنید». مهمانان برخاستند در حالی که می‌خندیدند و به ابوطالب می‌گفتند: «به تو می‌گوید از علی فرمان بری!»..

حدیث کسر اصنام

پس از اینکه دعوت اسلام در مکه آشکار شد، پیامبر برای اینکه ناتوانی بت‌ها و زشتی بت‌پرستی را به قریش نشان دهد، بت بزرگ آنان را که بر بام کعبه با میخ‌های آهنین استوار شده بود، با دستیاری علی بن ابی طالب(ع) درهم شکست. برای این کار، شبی همراه امیرالمؤمنین علی(ع) به مسجدالحرام رفت، و چون در کعبه را بسته بودند و راهی به بام نبود، علی را بر شانه خود نهاد تا بت را از جای برکند و به زیر افکند.

حدیث کسر اصنام را محدثان شیعه و سنی نقل کرده‌اند. علی(ع) ماجرا را چنین روایت می‌فرماید: همراه رسول خدا(ص) به راه افتادم تا به کعبه رسیدیم. رسول خدا(ص) از شانه‌هایم بالا رفت، ولی من نمی‌توانستم وزن پیامبر را بر شانه‌هایم تاب آورم. وقتی ناتوانی مرا دید، فرمود: «بنشین»، و من نشستم. از شانه‌هایم به زیر آمد و فرمود: «بر شانه‌های من برو». و مرا برافراشت. چونان بالا رفته بودم که به نظرم رسید اگر بخواهم می‌توانم به افق آسمان دست یابم. بر بام کعبه رفتم. در آنجا بتی از روی یا مس بود. کوشیدم آن را از جای برکنم. بت را به چپ و راست و پیش و پس تکان دادم تا از جای درآمد. رسول خدا(ص) فرمود: «آن را به زیر بیفکن»، و من بت را به زمین انداختم و شکستم؛ چونان که شیشه‌ها را می‌شکنند. آن‌گاه پایین آمدم و با رسول خدا(ص) روانه شدم. هر یک از دیگری تندتر می‌دویدیم، و از ترس اینکه دیده شویم، خود را میان خانه‌ها پنهان می‌کردیم.

برخی این روایات را مربوط به شب هجرت و برخی دیگر مربوط به روز فتح مکه دانسته‌اند..

حدیث فراش (لیلة المبیت)

چون پیامبر می‌خواست به مدینه هجرت کند، علی(ع) را در مکه گذاشت تا وام‌های او را ادا کند و سپرده‌های مردم را که نزد او بودند، به صاحبانشان برگرداند. آن شب پیامبر به سوی غار رفت و مشرکان خانه‌اش را محاصره کردند. به علی(ع) فرمود در بستر او بخوابد و فرمود: «این بُرد سبز حضرمی را بر سر خود بکش که ان‌شاءالله هیچ آسیبی به تو نخواهد رسید». خدای تعالی به جبرئیل و میکائیل چنین وحی فرستاد: «من شما را با هم برادر ساختم، ولی عمر یکی را بیش از دیگری مقدر کردم. اکنون کدام یک از شما برادر خویش را بر خود مقدم می‌دارد و راضی می‌شود عمر برادر از عمر او بیش‌تر باشد؟» هر دو فرشته زندگی بیش‌تر را برای خود خواستند. آن‌گاه به ایشان وحی فرستاد: «چرا مانند علی بن ابی طالب(ع) نیستید که میان او و محمد(ص) پیوند برادری بستم و اکنون علی بر بستر محمد خفته و خود را فدایش می‌کند و زندگی او را بر زندگی خویش ترجیح داده است. به سوی زمین فرو شوید و علی را از آسیب دشمن حفظ کنید». بدین‌سان، دو فرشته بزرگ الهی به زمین فرود آمدند. جبرئیل نزدیک سر، و میکائیل در کنار پای علی جای گرفت. جبرئیل ندا در داد: «به‌به! چه کسی مانند تو است ای علی! خدا به وجود تو بر فرشتگان مباهات می‌کند». و خداوند متعال وحی فرمود: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾. رسول خدا(ص) هنگام دریافت وحی در راه مدینه بود..

علی(ع) برادر پیامبر

پیامبر همواره علی(ع) را برادر خود خطاب می‌کرد. پس از هجرت به مدینه، که میان مهاجران و انصار عقد برادری جاری کرد، علی(ع) را به برادری خود برگزید و معرفی کرد. درباره برادری علی(ع) با پیامبر احادیث فراوانی را محدثان شیعه و سنی نقل کرده‌اند. در این جا به نقل برخی از آنها بسنده می‌کنیم. علی(ع) فرمود: رسول خدا(ص) میان مردم پیوند برادری بست و مرا واگذاشت. گفتم: «ای فرستاده خدا، یاران خود را با یکدیگر برادر کردی و مرا واگذاشتی؟» فرمود: «برای چه تو را واگذاشتم، تو را برای خود نگه داشتم. تو برادر منی و من برادر تو.... هیچ کس پس از تو با من مدعی برادری نشود مگر اینکه دروغگو باشد». احادیث پیامبر درباره برادری علی(ع) بسیار است. از جمله آنها حدیثی است که برخی محدثان نقل کرده‌اند: هزار سال پیش از این که خدا آسمان‌ها را بیافریند، بر در بهشت نوشته شده است: «محمد پیامبر خدا است و علی برادر پیامبر خدا است»..

ایمان و عبادت علی(ع)

پیامبر بارها ایمان و عبادت علی(ع) را ستوده و او را با ایمان‌ترین و عابدترین فرد دانسته است. نقل شده است که در جنگ خندق، آن‌گاه که علی(ع) با عمرو بن عبدود عامری روبه‌رو شد، پیامبر فرمود: «همه ایمان در برابر همه شرک برخاسته است». در حدیثی دیگر آمده است: مردم از علی(ع) شکایت کردند. پیامبر خدا(ص) به پا خاست و فرمود: «ای مردم، از علی(ع) شکایت نکنید که او شیفته خدا است»..

احادیث تشبیه

روایاتی با الفاظی گوناگون از طریق شیعه و سنی نقل شده است که پیامبر علی(ع) را به پیامبران اولوا العزم یا دیگر پیامبران تشبیه کرده است؛ از جمله فرمود: هر کس می‌خواهد دانش آدم و فهم نوح و خلق و خوی موسی در مناجات و سنت عیسی و همه کمالات محمد را بنگرد، باید به کسی بنگرد که اینک از راه می‌رسد. مردم گردن پیش کشیدند تا دریابند کیست که اینک خواهد آمد. ناگاه علی(ع) را دیدند که می‌آید. گویی سیلی بود که از جا کنده می‌شد و در سراشیبی به زیر می‌آمد. علامه امینی به نقل از حافظ احمد بن محمد عاصمی در کتاب زین الفتی فی شرح سورة هل اتی، وجوه شباهت علی(ع) را با پیامبران آورده است و درباره هر یک از آنها با استناد به آیات و روایات به تفصیل سخن گفته است. صورتی دیگر از این حدیث، که در کتاب مناقب خوارزمی آمده، چنین است: پیامبر با جمعی از اصحاب بود که گفت: «می‌خواهم آدم را در علمش و نوح را در فهمش و ابراهیم را در حکمتش به شما نشان دهم». در همین هنگام، علی(ع) پیدا شد. ابوبکر گفت: «ای رسول خدا(ص)، آیا مردی را با سه پیامبر همسنگ می‌شماری؟ به‌به! آفرین به این مرد، کیست این مرد، ای رسول خدا؟» پیامبر فرمود: «او را نمی‌شناسی ای ابوبکر؟» ابوبکر گفت: «خدا و رسول او داناترند». فرمود: «او ابوالحسن علی بن ابی طالب است». ابوبکر گفت: «به‌به! آفرین بر تو ای ابوالحسن، کجا مانند تو پیدا می‌شود؟».

در روایتی دیگر پیامبر علی(ع) را به حضرت عیسی(ع) تشبیه فرموده است: تو را شباهتی به عیسی هست که یهود با او دشمن شدند، چونان که به مادرش تهمت زدند، در حالی که نصارا دوستش می‌داشتند، چونان که در مقامی او را شمردند که جایش نبود..

علی(ع) عضوی از اهل بیت پیامبر

پیامبر اکرم(ص) در احادیثی پرشمار به تکریم و بزرگداشت اهل بیت(ع) پرداخته است. از آنجا که علی(ع) نیز از اعضای اهل بیت(ع) است، احادیث پیامبر درباره اهل بیت را به اختصار می‌آوریم:

حدیث ثقلین

حدیث ثقلین، حدیثی صحیح، و نزد علمای همه مذاهب اسلام معتبر است. شیعیان این حدیث را از ادله امامت و خلافت بلافصل علی بن ابی طالب(ع) می‌شمارند. این حدیث را بیش‌تر محدثان اهل سنت روایت کرده‌اند. همچنین محدثان شیعه با ۸۲ طریق و با عبارت‌های گوناگون از رسول الله(ص) آن را روایت کرده‌اند و در تواتر حدیث اجماع دارند. نویسنده عبقات الانوار، در جلد دوازدهم از منهج دوم، همه طرق روایی آن را ذکر کرده است که برای نمونه یک حدیث نقل می‌شود: زید بن حیان گوید: همراه با حصین بن سَبره و عمر بن مسلم نزد زید بن ارقم رفتم. پس از اینکه در کنارش نشستیم، حصین گفت: «ای زید، تو را خیر بسیار نصیب شده است. پیامبر را دیده‌ای و حدیث او را شنیده‌ای و همراهش جهاد کرده‌ای. ای زید، برای ما شمه‌ای از آن‌چه از رسول خدا(ص) شنیده‌ای، بازگوی». زید گفت: «ای برادرزاده، به خدا سوگند سن من بسیار است و عهدم با رسول خدا(ص) کهن است و بسیاری از آن‌چه شنیده‌ام فراموش کرده‌ام. پس آن‌چه برای شما می‌گویم بپذیرید و آن‌چه را نمی‌گویم واگذارید». آن‌گاه گفت: روزی پیامبر خدا در جایی میان مکه و مدینه (خُم) سخن گفت. پس از حمد و ثنای خدا به وعظ و ذکر پرداخت و آن‌گاه گفت: «بدانید ای مردم که من نیز بشرم و به زودی فرستاده خدا پیش من می‌آید و دعوت او را اجابت می‌کنم و از دنیا می‌روم. میان شما دو چیز گران‌بها بر جای می‌نهم. نخستین آنها کتاب خدا است که در آن هدایت و نور است. کتاب خدا را محکم در دست گیرید و رها نکنید». پیامبر درباره قرآن سفارش بسیار کرد و سپس گفت: «دومین آنها اهل بیت من است. درباره اهل بیت من همواره خدا را به یاد داشته باشید». سه بار این جمله را بر زبان آورد. حصین پرسید: اهل بیت کیانند؟ مگر زنان او اهل بیت نیستند؟» گفت: «زنان او اهل خانه او بودند، اما اهل بیت رسول الله(ص) کسانی‌اند که پس از پیامبر صدقه برایشان حرام است». حصین گفت: «آنان کیانند؟» گفت: «آل علی و عقیل و جعفر و عباس». حصین گفت: «آیا صدقه بر همه اینان حرام است؟» گفت: «آری»..

حدیث کشتی نوح

از احادیثی که بیش‌تر محدثان شیعه و سنی در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند، حدیثی است که پیامبر اهل بیت(ع) را به کشتی نوح تشبیه کرده است. این حدیث نیز با الفاظ مختلف و طرق گوناگون نقل شده است. در اینجا به ذکر یک طریق از آن بسنده می‌کنیم. حَنَش کِنانی گوید: شنیدم ابوذر در حالی که باب کعبه را گرفته بود، می‌گفت: ای مردم، هر کس مرا می‌شناسد، پس من همانم که می‌شناسد، و هر کس نمی‌شناسد، بداند که من ابوذرم. از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود: «مثل اهل بیت من، مثل کشتی نوح است؛ هر که بر آن سوار شود، نجات یابد، و هر که از آن بازماند، غرقه شود»..

حدیث کساء

از مشهورترین احادیث نبوی در میان اهل سنت و تشیع درباره اهل بیت پیامبر، حدیث کساء است. این حدیث در کتب شیعه و سنی با اسانید مختلف و با الفاظ گوناگون روایت شده است. محدثان از ام سلمه، همسر پیامبر، روایت کرده‌اند که گفت: آیه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ در خانه من نازل شد. در آن هنگام، علی و فاطمه و حسن و حسین آنجا بودند. پیامبر ایشان را به زیر کسای خود برد و فرمود: «اینانند که اهل بیت من هستند و خدا هر پلیدی را از ایشان زدوده و آنان را از هر عیب و گناه پاک و مطهر ساخته است». این حدیث در ذیل آیه مذکور (آیه تطهیر)، در بیش‌تر تفاسیر شیعه و سنی ذکر شده است..

حدیث باب حطه

در ذیل آیه ۵۸ سوره بقره و ۱۶۱ سوره اعراف، که از ورود بنی‌اسرائیل به بیت‌المقدس سخن می‌گوید، احادیثی از پیامبر رسیده که به احادیث «باب حطه» مشهورند. در آیه ۵۸ سوره بقره چنین آمده است: آن‌گاه به بنی‌اسرائیل گفتیم در این قریه [بیت‌المقدس] وارد شوید و هر چه می‌خواهید به فراوانی و آسانی بخورید و هرجا می‌خواهید به خوشی بگذرانید، و چون می‌خواهید از دروازه شهر درون آیید، پشت خود را خم کنید و بگویید «حِطة؛ خدایا، بار ما را از گناه سبک ساز!» تا از خطاهای شما درگذریم، و ما به نیکوکاران احسان بیش‌تری خواهیم کرد.

مفسران نزول این آیه را درباره بنی‌اسرائیل می‌دانند و مقصود از قریه را بیت‌المقدس دانسته‌اند. ابوذر غفاری، ابوسعید خدری و ابن عباس نیز از پیامبر روایت کرده‌اند که فرموده است: «إِنَّمَا مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي فِيكُمْ مَثَلُ بَابِ حِطَّةٍ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ مَنْ دَخَلَهُ غُفِرَ لَهُ»؛ «اهل بیت من میان شما، مانند باب حطه‌اند در بنی‌اسرائیل؛ هر کس از آن در آید، بخشوده شود». و در حدیثی دیگر علی(ع) از پیامبر نقل کرده است: «باب حطه امت اسلام از باب حطه بنی‌اسرائیل برتر است؛ زیرا آن از چوب بود، و ما امامان ناطق و صادق و مؤمنیم». و امام باقر(ع) نیز خود و اهل بیت را باب حطه مسلمانان می‌خواند و می‌فرماید: «نَحْنُ بَابُ حِطَّتِكُمْ‌»..

منابع

1. معینی، محسن، مقاله «امام علی در نگاه پیامبر»، دانشنامه امام علی ج۱۰